Oskar Schindler urodził się 28 kwietnia 1908 roku w mieście Zwittau, wówczas należącym do Austro-Węgier. Obecnie miasto nosi nazwę Svitavy i leży na terenie Czech. Mając 20 lat, ożenił się z Emilią Pelzl.

Pracował w należącej do ojca fabryce maszyn rolniczych. Po jej zamknięciu, spowodowanym kryzysem gospodarczym, Schindler zatrudnił się jako przedstawiciel handlowy jednego z zakładów przemysłowych w Brnie. W 1935 roku wstąpił do Partii Niemców Sudeckich (SDP). Po pewnym czasie został członkiem Abwehry, czyli organu wywiadu i kontrwywiadu niemieckich sił zbrojnych, działającego w latach 1921-1944. Po aneksji Sudetów przez III Rzeszę został członkiem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP).

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Po inwazji Niemiec na Polskę i wkroczeniu 6 września 1939 roku wojsk III Rzeszy do Krakowa, Schindler przejął za bezcen Pierwszą Małopolską Fabrykę Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord" w Krakowie. Przedsiębiorstwo nad Wisłą przemianowano szybko na Niemiecką Fabrykę Wyrobów Emaliowanych (Deutsche Emailwarenfabrik - DEF). Początkowo wytwarzano w niej naczynia, ale szybko zaczęto produkować amunicję. Praca DEF na rzecz niemieckiego przemysłu zbrojeniowego w czasie, gdy działania na frontach się rozszerzały, dawała jej specjalne przywileje.

W celu obniżenia kosztów Oskar Schindler zatrudnił do pracy w fabryce około 1300 żydowskich robotników. Początkowo kierował się względami ekonomicznymi, ale po pewnym czasie otoczył swoich pracowników opieką. Twierdził, że potrzebuje wykwalifikowanej kadry, a próba zaszkodzenia jego pracownikom spowoduje wniesienie przez niego żądania o odszkodowanie do niemieckiego rządu.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

W 1942 roku, podczas likwidacji krakowskiego getta, Schindler postanowił ocalić swoich zatrudnionych. Dzięki łapówkom i niecodziennym umiejętnościom negocjacyjnym zawarł układ z Amonem Goethem komendantem obozu koncentracyjnego w Płaszowie, że ten przeniesie 900 Żydów do podobozu wybudowanego na tyłach fabryki DEF. Pod koniec wojny, kiedy likwidowano niemieckie obozy i mordowano wszystkich więźniów, Schindlerowi udało się ewakuować 1200 pracowników do fabryki Brünnlitz na Morawach. W 1945 roku Brünnlitz zostało wyzwolone.

Pod koniec II wojny światowej Schindler wyjechał do Argentyny, gdzie próbował rozkręcić interes. W 1958 roku wrócił do Niemiec. Schindler przez cały czas utrzymywał kontakty z ocalonymi przez siebie żydowskimi pracownikami, wielokrotnie podróżował na ich zaproszenie do Izraela.

W 1963 roku jerozolimski Instytut Yad Vashem przyznał mu tytuł "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata". Oskar Schindler zmarł 9 października 1974 roku. Zgodnie z jego życzeniem pochowano go na cmentarzu katolickim w Jerozolimie.

Postać Schindlera przybliżył w książce "Arka Schindlera" australijski powieściopisarz Thomas Keneally, Steven Spielberg zaś wyreżyserował na jej podstawie film "Lista Schindlera".

mk

– Wszyscy Żydzi, na całym świecie, chodzą z otwartą raną – zaznaczał Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Oni nie chcą, żeby ta rana się zagoiła. I rana ta jest wspomnieniem o Holokauście. Ludzkość nie powinna zapomnieć o tym, co to jest Holokaust.

Prawnik, historyk i dyplomata, ale przede wszystkim kurier Polskiego Państwa Podziemnego na Zachód. Mówił, że Holokaust jest grzechem, który ciąży na całej ludzkości.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

W rękach Gestapo

Na świat przyszedł 24 kwietnia (taka data widnieje w metryce chrztu) lub 24 czerwca (tak twierdził sam Karski) 1914 roku w Łodzi. Wychował się wśród Żydów, bawił się z nimi na łódzkim podwórku, a później chodził z nimi do szkół.

Jan Karski ukończył wydział prawa i dyplomację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po odbyciu praktyki dyplomatycznej, w styczniu 1939 roku został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

Po ataku Związku Radzieckiego na Polskę trafił do łagru Kozielszczyna. Został objęty wymianą jeńców pomiędzy Niemcami a ZSRR, a w listopadzie 1939 roku uciekł z niemieckiego transportu. Potem dotarł do Warszawy i podjął działalność konspiracyjną. Jako kurier z ramienia władz podziemnych przekazywał informacje polskiemu rządowi we Francji. W czerwcu 1940 roku wpadł w ręce Gestapo. Torturowany chciał popełnić samobójstwo. Został jednak odbity podczas pobytu w szpitalu w Nowym Sączu. Przeżycie tak dramatycznych chwil nie powstrzymało Jana Karskiego przed dalszą działalnością konspiratorską.

Rotmistrz Pilecki. Jak ochotnik dostał się do Auschwitz

– Co dla mnie było niezwykłe: gotowość do narażania się człowieka, który już raz cudem wydarł się śmierci – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński w audycji "Naukowy zawrót głowy" w 2013 roku. – Sam obawiał się, że nie wytrzyma tortur, usiłował popełnić samobójstwo i mimo to wrócił do pracy konspiracyjnej, wbrew radom i sugestiom przyjaciół.

Świadek zagłady

Latem 1942 roku otrzymał misję poinformowania gen. Władysława Sikorskiego i aliantów o tym, co dzieje się w podbitej Polsce. Przywódca organizacji Bundu Leon Feiner nawiązał kontakt z AK, a kilka miesięcy później wraz z Menachemem Kirszenbaumem wprowadził Jana Karskiego na teren getta warszawskiego. Miało to uwiarygodnić późniejszy raport.

– Czegoś podobnego nie było w całej ludzkości – mówił o Holokauście Jan Karski w 1995 roku w BBC. – Rząd wielkiego, cywilizowanego państwa postanawia w sposób naukowy, systematyczny, zniszczyć cały naród. To, co mnie się wtedy wydawało, a czego teraz jestem pewny: cała ludzkość i Żydzi nie byli na to przygotowani. Wielu, nawet kiedy szło już do komór gazowych, jeszcze w to nie wierzyło.

Raport o Holokauście

Jesienią 1942 roku 28-letni Jan Karski przekazał informacje o zagładzie Żydów na Zachód. Rząd generała Sikorskiego postanowił "Raport Karskiego" przesłać dalej do Anglii i USA z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło w to, co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

KL Auschwitz - zobacz serwis edukacyjny w 75. rocznicę wyzwolenia obozu.

Spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem Delano Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

– Chyba nikt z polskich intelektualistów tak głęboko jak profesor Karski nie zrozumiał dramatu Żydów polskich – mówił prof. Marian Marek Drozdowski, przyjaciel Jana Karskiego w 2013 roku. – On znał dzieje Żydów przede wszystkim dlatego, że pochodził  z Łodzi.

Życie z misją

Rozmowy z profesorem Janem Karskim były żywą lekcją historii. Dziennikarz Maciej Wierzyński wspominał, że kiedy Karski opowiadał o spotkaniu z Rooseveltem, odgrywał zachowanie prezydenta Stanów Zjednoczonych, nawet to, jak palił papierosy.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Jan Karski we wspomnieniach ludzi, którzy mieli okazję go poznać, był człowiekiem niezwykle skromnym. Nie pozwalał sobie nawet myśleć o tym, że jego misja była czymś nadzwyczajnym. – To było w nim niezwykle ujmujące – podkreślał dziennikarz Maciej Wierzyński. – Bo nie tylko nie popadał on w megalomanię, nie mówił, że wpłynął na bieg historii, losów świata, ale wręcz miał do tego dystans.

Za swoją działalność konspiracyjną został dwukrotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari w latach 1941 i 1943. Po wojnie związał się z Uniwersytetem Georgetown w Waszyngtonie. W 1982 roku otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Przez wiele uniwersytetów polskich i światowych został uhonorowany tytułem doktora honoris causa. W 1998 roku był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 roku w Waszyngtonie. W stulecie urodzin zasłużonego dla sprawy Żydów Polaka rok 2014 został ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Jana Karskiego.

Posłuchaj poruszającej historii Jana Karskiego, człowieka, który całe życie głosił prawdę o dramatycznym losie Żydów w czasie II wojny światowej.

mb

"Głuchy świecie ratuj!" - trzy pożegnalne listy

Jeden list Zygielbojm zaadresował do Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza i Prezesa Rady Ministrów generała Władysława Sikorskiego:

"Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce, którego reprezentantem jestem. Towarzysze moi w getcie warszawskim zginęli z bronią w ręku w ostatnim porywie bohaterskim. Nie było mi dane zginąć tak jak oni, razem z nimi. Ale należę do nich, do ich grobów masowych. Przez śmierć swą pragnę wyrazić najgłębszy protest przeciwko bezczynności, z jaką świat się przypatruje i pozwala lud żydowski wytępić. Wiem, jak mało znaczy życie ludzkie szczególnie dzisiaj, ale skoro nie potrafiłem dokonać tego za życia, może śmiercią swą przyczynię się do wyrwania z obojętności tych, którzy mogą i powinni działać, by teraz jeszcze, w ostatniej bodaj chwili, uratować od niechybnej zagłady tę garstkę Żydów polskich, jaka jeszcze żyje. [...] Życie moje należy do ludu żydowskiego w Polsce, więc je daję".

Aresatem drugiego listu był brat Fajwel Zygielbojm, do którego Szmul napisał m.in.:

"[…] Dlaczego nie walczę z nimi na ruinach muru w Warszawie? Dlaczego nie leżę zmiażdżony razem z nimi? Co osiągnąłem? Czy uratowałem choć jedno żydowskie dziecko przed najstraszliwszą śmiercią? Stoję przybity z druzgocącym uczuciem bezsilności… Krzyczę w ciemną noc: Głuchy świecie! Ratuj! Ratuj! W Polsce mordują Żydów, mężczyzn, kobiety, starców i dzieci…" […]

Trzeci list Zygielbojm zostawił dla Leona i Lucjana Blitów, swoich przyjaciół z partii Bund. Prosił ich o przekazanie wiadomości swojej żonie i dzieciom:

"[…] Z pewnością zrozumiecie wszystko bez wyjaśnień. […] Moi drodzy przyjaciele, jeśli któryś z Was zobaczy Manię albo któreś z moich dzieci, powiedzcie im, że nigdy nie mogłem sobie wybaczyć, że ich zostawiłem. […]"

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Ostatni apel do sumienia świata

Bezpośrednią przyczyną jego decyzji o odebraniu sobie życia mogły być publikacje o ostatecznej likwidacji getta warszawskiego. Był to też znak protestu przeciwko bezczynności aliantów wobec ludobójstwa Żydów.

W książce "Zagłada" prof. Dariusz Libionka tak pisze o tych wydarzeniach: "Powiadomiono o tym fakcie natychmiast przedstawicieli władz polskich, w tym prezydenta RP. Następnego dnia Sikorski poinformował Raczkiewicza w dziesięciominutowej rozmowie telefonicznej, że śmierć Zygielbojma była manifestacją polityczną w obliczu "bezczynności świata wobec wymordowania Żydów w Polsce", oraz o pozostawieniu przezeń listów. Prezydent opowiedział się za ich ujawnieniem […]".

Pogrzeb Szmula Zygielbojma odbył się 21 maja. Uczestniczyli w nim m.in. w imieniu Rady Narodowej Stanisław Grabski, w imieniu PPS Adam Ciołkosz, wicepremier Stanisław Mikołajczyk, ministrowie Kwapiński i Popiel, szef MSZ Raczyński, członkowie Rady Narodowej, przedstawiciele polskich i zagranicznych ugrupowań politycznych, przedstawiciele międzynarodówki socjalistycznej i Partii Pracy oraz współpracownicy Zygielbojma z Bundu.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis

W imieniu rządu i premiera Władysława Sikorskiego przemawiał minister informacji i dokumentacji Stanisław Kot. Prof. Libionka cytuje fragmenty tego przemówienia:

"[…] mówił on o "zbyt powolnej, zbyt spokojnej, może nawet prawie obojętnej reakcji świata cywilizowanego wobec tej niesłychanej w historii rzezi" i o poczuciu własnej bezsilności jako powodach czynu Zygielbojma. Miały nim wstrząsnąć zwłaszcza wieści o mordowaniu Żydów warszawskich i wieści o heroicznym oporze skazańców getta, o ich zdeterminowanej walce, aby się nie poddać dobrowolnie. Minister Kot poinformował o otrzymaniu przez rząd depesz od "żydowskich organizacji w kraju" skierowanych na ręce ich przedstawicieli w Radzie Narodowej, których nadejścia Zygielbojm nie doczekał. Odczytał ich fragmenty, zawierające apel dramatyczny do aliantów o podjęcie działań odwetowych: "Niech najbliżsi nam sprzymierzeńcy uświadomią sobie nareszcie rozmiary odpowiedzialności dziejowej za bezczynność wobec bezprzykładnej nad całym narodem popełnianej zbrodni hitlerowskiej, której tragiczny epilog teraz się rozgrywa. Niech bohaterski, wyjątkowy w dziejach zryw straceńców getta pobudzi wreszcie świat do czynów w tej sprawie na miarę wielkości chwili". Zygielbojm liczył, że jego śmierć przyczyni się do poruszenia opinii światowej i narodów sprzymierzonych.

- "Rząd polski – mówił minister Kot – wyraża najgłębszy szacunek dla tej ofiary i dla tej pozornie bezsilnej manifestacji". Śmierć 40 tys. Żydów w stolicy Polski ani śmierć Zygielbojma "nie mogą przejść bez echa". "Rząd Rzeczypospolitej Polskiej, matki i opiekunki wszystkich swych obywateli, uważał za swój obowiązek upomnieć się z całą energią o kroki, które jego zdaniem niezbędne są dla uratowania choćby teraz jeszcze tej ilości Żydów, których nie zdążyli wytrzebić w Polsce okupanci niemieccy. Oby ten krzyk rozpaczy i protestu, jakiego szlachetną ofiarę tutaj żegnamy, dopomógł do nadania większej siły tym zabiegom. Wtedy ofiara Zygielbojma, prawdziwie zasłużonego syna Polski, nie będzie zmarnowana […]"

Walka o życie i godność pohańbionego człowieczeństwa żydowskiego

Szmul Zygielbojm, polityk Bundu, sekretarz generalny Sekcji Żydowskiej Centralnej Komisji Związków Zawodowych, radny Warszawy i Łodzi. Od 1942 roku członek Rady Narodowej RP w Londynie, już od 1941 roku podjął bardzo energiczne działania zmierzające do wzbudzenia protestu ze strony opinii światowej. Czuł się przedstawicielem Żydów polskich i ich los był dla niego sprawą zasadniczą. Podejmował próby, żeby poruszyć opinię świata, zwrócić uwagę świata na tę tragedię, która się odbywała na ziemiach polskich. Wysyłał listy do prezydenta USA Franklina D. Roosevelta, przemawiał na antenie BBC. Proponował np., aby alianckie samoloty rozrzuciły nad Niemcami ulotki informujące o zagładzie Żydów.

Zobacz i posłuchaj, kim był Szmul Zygielbojm, gdzie działał i co dla niego znaczyła Polska:

- Uważał za swój obowiązek moralny i narodowy przełamanie pewnej zmowy obojętności, zmowy milczenia wokół tej kłopotliwej sprawy - mówił Wacław Sadkowski, tłumacz książki "Pozostawieni swemu losowi. Ameryka wobec Holocaustu 1941–1945".

Zobacz i posłuchaj, w jaki sposób Zygielbojm i inni emisariusze z Polski, m.in. Jan Karski, próbowali zwrócić uwagę świata na zagładę Żydów:

Raport Jana Karskiego i sumienie świata

Na wiele miesięcy przez wybuchem Powstania w Getcie Warszawskim z terenów Polski, okupowanych przez nazistowskie Niemcy dochodziły do władz państw zachodnich i Rządu RP na Uchodźstwie meldunki i informacje o eksterminacji ludności żydowskiej.

10 grudnia 1942 roku Edward Raczyński, ówczesny minister spraw zagranicznych w Rządzie RP w Londynie, przedstawił aliantom szczegółowy raport o Holokauście, sporządzony na podstawie dokumentów przywiezionych do Londynu przez Jana Karskiego, kuriera i emisariusza władz Polskiego Państwa Podziemnego.

Zobacz i posłuchaj, jakie pamiątki, zdjęcia i dokumenty można zobaczyć na wystawie poświęconej Szmulowi Zygielbojmowi:

Dodatkowo raport przedstawiał relację Jana Karskiego jako naocznego świadka tego, co dzieje się w warszawskim getcie.

Informacje o zagładzie Żydów rząd generała Sikorskiego postanowił przesłać dalej, do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych z prośbą o udzielenie pomocy. Niestety, jak sam Karski przyznawał, wielu polityków po prostu nie wierzyło, w to co mówił, nawet podczas bezpośrednich rozmów.

Jan Karski spotkał się nawet z samym prezydentem Stanów Zjednoczonych Franklinem D. Rooseveltem. Wszędzie, gdzie się pojawiał, mówił o zagładzie Żydów. Przekazanie dramatycznych informacji o obozach zagłady nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. Zachód nie zareagował. Jan Karski przez wiele lat podkreślał uderzającą obojętność świata na dramat Holokaustu.

- Mój raport sprawił, że zebrała się aliancka rada wojenna. Na każdy postulat Żydów brytyjski minister spraw zagranicznych, Anthony Eden odpowiadał "nie" – mówił Jan Karski w jednym z cyklu wywiadów dla Głosu Ameryki, przeprowadzonych przez Macieja Wierzyńskiego w latach 1995 -1997.

Zobacz serwis specjalny o życiu i misjach Jana Karskiego.

im

Portal PolskieRadio.pl uprzejmie dziękuje prof. Dariuszowi Libionce za zgodę na opublikowanie fragmentów książki "Zagłada" (rozdział "Walka i propaganda").

"Dnia 19 września 1940 roku godzinie 6.00 rano szedłem sam i na rogu Alei Wojska i Felińskiego stanąłem w piątki ustawiane przez esesmanów z łapanych mężczyzn" - pisał Pilecki w swoim pierwszym raporcie, który sporządził po ucieczce z Auschwitz w kwietniu 1943 roku.

Droga do Auschwitz

Złapanych mężczyzn załadowano na Placu Wilsona w ciężarówki i przewieziono do budynku byłych koszar Szwoleżerów na Ujazdowie.

"Po spisaniu danych personalnych w zorganizowanym tam prowizorycznie biurze i odebraniu ostrych przedmiotów (pod groźbą zastrzelenia, jeśli się potem u kogoś bodaj żyletka znajdzie) wprowadzono nas na ujeżdżalnię, gdzie pozostawaliśmy przez 19 i 20 września" - pisał Pilecki.

Pojmani mężczyźni spali na gołej ziemi, bez dachu nad głową. Plac oświetlały reflektory. Esesmani w czterech narożnikach mieli broń maszynową. Pilecki wspominał też o procederze wykupywania za łapówki więźniów przez ich rodziny.

Rankiem 21 września pozostałych więźniów wsadzono do ciężarówek i pod eskortą motocykli z bronią maszynową odwieziono na Dworzec Zachodni. Tam zostali wsadzeni do bydlęcych wagonów.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

"W wagonach tych przedtem widocznie musieli wieźć wapno, gdyż cała podłoga była nim wysypana. Wagony zamknięto. Wieziono dzień cały. Pić ani jeść nie dali. Zresztą jeść nikt nie chciał. Mieliśmy, wydany dnia poprzedniego chleb, którego wtedy ani jeść ani cenić nie umieliśmy. Chciało się nam tylko bardzo pić. Wapno pod wpływem wstrząsów rozdrabniało się w pył. Unosiło się w powietrzu, drażniło nozdrza i gardło" - pisał Pilecki.

Więzień nr 4859

"Zgiełk i jazgot głosów zbliżał się stopniowo. Nareszcie gwałtownie otwarto drzwi naszego wagonu. Oślepiły nas reflektory skierowane we wnętrze. - Heraus! rrraus! rrraus! - padały wrzaski, a kolby esesmanów spadały na ramiona, plecy i głowy kolegów. Pędzono nas przed siebie, ku większej ilości skupionych świateł…. Zbliżaliśmy się do bramy, umieszczonej w ogrodzeniu z drutów, na której widniał napis: Arbeit macht frei" - pisał Rotmistrz.

Jan Karski: ludzie nie mogą zapomnieć, co to jest Holokaust

Pilecki trafił do obozu w nocy z 21 na 22 września. Mimo głodu, chorób i ciągłego niebezpieczeństwa, rotmistrz pracował z tytanicznym wysiłkiem. Przygotował pierwszą tajną notę na temat ludobójstwa w Auschwitz. Zorganizował w Auschwitz Związek Organizacji Wojskowych (ZOW). Więźniowie, głównie byli żołnierze, tworzyli tzw. piątki. Każda taka grupa rozbudowywała swoją siatkę konspiracyjną, nie wiedząc nic o istnieniu innych "piątek". Był to oryginalny pomysł Pileckiego. Później ZOW był budowany na wzór organizacji wojskowych. Jego dowódcą został płk Kazimierz Heilman-Rawicz z ZWZ-AK. ZOW - wedle zamysłu Pileckiego - miał przygotować powstanie w obozie.

Rotmistrz nie ograniczał się tylko do działalności wywiadowczej i konspiracyjnej. Doprowadził do porozumienia organizacji politycznych działających w Auschwitz. Do symbolicznego spotkania doszło w Wigilię 1941 roku. Uczestniczyli w nim m.in. działacz lewicowy, były poseł i więzień brzeski Stanisław Dubois oraz Jan Mosdorf, przywódca Obozu Radykalno-Narodowego.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Pod fałszywym nazwiskiem

Rotmistrz wylegitymował się podczas łapanki jako Tomasz Serafiński. Dokumenty, dostarczone Pileckiemu przez fałszerzy Polskiego Państwa Podziemnego, zawierały dane człowieka, który według władz podziemnych mieszkał przed wojną w Krakowie i zginął wskutek odniesionych ran jeszcze we wrześniu 1939 roku.

Dopiero w Auschwitz Pilecki dowiedział się, że prawdziwy Tomasz Serafiński żyje i działa w konspiracji. Rotmistrz planował już wówczas ucieczkę z obozu, bo groziło mu rozpracowanie przez niemieckich strażników i wywózka do Rzeszy. Wiedział, że jego ucieczka może sprowadzić na prawdziwego Serafińskiego kłopoty. Właśnie dlatego, zaraz po tym, jak w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 Pilecki uciekł wraz z dwoma współwięźniami z obozu, pierwszym celem Rotmistrza było odnalezienie Serafińskiego i ostrzeżenie go przed grożącym mu niebezpieczeństwem.

"Jestem Witold Pilecki, zbiegły z Oświęcimia, gdzie przebywałem pod nazwiskiem Tomasza Serafińskiego i przyszedłem porozumieć się z nim oraz zwrócić nazwisko, sądząc, że nie przyniosłem mu ujmy w ciągu 3 lat więzienia" - powiedział Pilecki, gdy 3 maja 1943 przekroczył próg domu państwa Serafińskich.

KL Auschwitz - zobacz serwis edukacyjny w 75. rocznicę wyzwolenia obozu.

Tomasz Serafiński ps. Lisola pełnił wówczas funkcję zastępcy komendanta AK w Wiśliczu. Oficer pomógł Pileckiemu w kontakcie z oddziałami AK. Rotmistrz przedstawił plan ataku na obóz, jednak nie zyskał on akceptacji. Wobec tego Pilecki wrócił do Warszawy i rozpoczął pracę konspiracyjną w Kedywie AK.

Serafiński tymczasem trafił w niemieckie ręce. Był przetrzymywany przez trzy tygodnie. Dopiero po tym czasie udało mu się przekonać okupantów, że nie jest uciekinierem z Auschwitz.

O misji Witolda Pileckiego i jego śmierci z rąk komunistycznych władz można dowiedzieć się więcej z serwisu pilecki.polskieradio.pl

Bartłomiej Makowski

Inicjatorem utworzenia Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego był Emanuel Ringelblum, historyk, jeden z założycieli powstałej w 1929 roku warszawskiej Komisji Historii Żydów w Polsce, powiązanej z Żydowskim Instytutem Naukowym działającym w Wilnie. Do wybuchu wojny opublikował ponad 100 artykułów, rozpraw i monografii, m.in. wydaną w 1938 roku w języku polskim książkę "Żydzi w Powstaniu Kościuszkowskim".

We wrześniu 1939 roku Ringelblum był jednym z organizatorów obrony cywilnej w żydowskiej części Warszawy. Na początku okupacji zaangażował się w prace Komisji Koordynacyjnej żydowskich organizacji społecznych i dobroczynnych. Od lipca 1940 roku działał w Żydowskiej Samopomocy Społecznej, której był współtwórcą.

Już w październiku 1939 roku Ringelblum zaczął spisywać informacje na temat tego, co działo się z ludnością żydowską w Warszawie i w jej okolicach. Z czasem zrodził się projekt stworzenia szerokiej dokumentacji losu Żydów pod okupacją niemiecką. Ringelblum pozyskał dla niego licznych współpracowników, znaleźli się wśród nich m.in. Eliezer Lipe Bloch, Szmul Bresław, Eliasz Gutkowski, rabin Szymon Huberband, Menachem Kon, Izrael Lichtensztajn, Menachem Linder i Hersz Wasser.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

W tydzień po zamknięciu warszawskiego getta - 22 listopada 1940 roku - w jego mieszkaniu przy ul. Leszno 18 odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem "Oneg Szabat", czyli "Radość Soboty" - nazwanego tak od wyznaczonego dnia spotkań grupy. Konspiracyjne spotkania zespołu odbywały się w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej (dziś mieści się w nim siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego).

W utworzonym przez Ringelbluma Podziemnym Archiwum Getta dokumentowano nazistowskie zbrodnie, zbierano materiały na temat instytucji i organizacji działających w getcie. Gromadzono prywatne zapiski, kroniki, korespondencje, podziemną prasę, relacje pochodzące od osób przesiedlonych na temat sytuacji ludności żydowskiej w innych miejscach, a także rozporządzenia wydawane oficjalnie przez władze niemieckie i obwieszczenia Rady Żydowskiej. Poza tym prowadzono różnego rodzaju prace badawcze dotyczące m.in. zagadnień społecznych, gospodarczych i demograficznych.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Ringelblum w prowadzonej przez siebie dzień po dniu kronice warszawskiego getta napisał: "Oneg Szabat nie jest zrzeszeniem naukowców rywalizujących ze sobą i wzajemnie się zwalczających, lecz jednolitą korporacją, bratnim związkiem, w którym wszyscy nawzajem sobie pomagają i dążą do tego samego celu. Przez długie miesiące siedzieli przy jednym stole: pobożny rabin Huberband obok lewicowego poalesyjonisty (od nazwy partii Poalej Syjon) - Hersza Wassera, i ogólnego syjonisty - Abrahama Lewina".

"Każdy współpracownik Oneg Szabat - tłumaczył Ringelblum - wiedział, że jego znój i męka, jego twardy trud i cierpienia, jego narażanie się w ciągu 24 godzin na dobę w toku niebezpiecznej pracy przy przenoszeniu materiałów z miejsca na miejsce - służą wielkiej idei, co społeczeństwo potrafi w dniu wolności właściwie ocenić i wynagrodzi najwyższymi odznaczeniami, jakie będą w wolnej Europie".

Wielka akcja likwidacji warszawskiego getta, prowadzona przez Niemców od 22 lipca 1942 roku, nie przerwała działalności "Oneg Szabat". Pomyślano jednak o zabezpieczeniu zgromadzonych materiałów. 3 sierpnia 1942 roku zakopano dziesięć metalowych skrzyń pod budynkiem szkoły na Nowolipkach 68. Pod koniec lutego 1943 roku pod tym samym adresem ukryto w dwóch bańkach po mleku drugą część dokumentów. Trzecia ich część w nocy 18 kwietnia 1943 roku, tuż przed wybuchem powstania w getcie, została schowana przy ulicy Świętojerskiej 34.

Sam Ringelblum uniknął latem 1942 roku wywiezienia do obozu zagłady. Pozostał w getcie, pracując jako robotnik w jednym z warsztatów. W lutym 1943 roku wraz z żoną oraz trzynastoletnim synem wydostał się z getta. Ukrywali się w specjalnie zbudowanej kryjówce przy ul. Grójeckiej u ogrodnika Mieczysława Wolskiego. Przebywało w niej w sumie ponad 30 żydowskich uciekinierów.

18 kwietnia 1943 roku w przeddzień wybuchu powstania Ringelblum powrócił do getta. Podczas walk został aresztowany i wywieziony do obozu SS w Trawnikach. Dzięki pomocy polskiego i żydowskiego podziemia uciekł z niego i powrócił do Warszawy do schronu przy ul. Grójeckiej. W ciągu następnych miesięcy napisał w nim m.in. "Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej", a także eseje poświęcone wybitnym postaciom, które zginęły w warszawskim getcie.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

7 marca 1944 roku, na skutek denuncjacji, schron został wykryty. Ukrywający się w nim Żydzi, wśród których był Ringelblum wraz z rodziną, a także ich polski opiekun - Mieczysław Wolski - zostali aresztowani i przewiezieni na Pawiak. Trzy dni później wszyscy zostali rozstrzelani w ruinach getta.

W 1946 roku z gruzów domu przy dawnej ul. Nowolipki 68 wydobyto 10 metalowych pudeł z materiałami archiwalnymi, a w 1950 roku znaleziono drugą partię dokumentów ukrytą w bańkach po mleku. Trzecia część archiwum, pomimo podejmowanych poszukiwań, nie została dotąd odnaleziona.

Przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie Archiwum Ringelbluma zostało w 1999 roku wpisane przez UNESCO na Listę "Pamięć Świata", gromadzącą najważniejsze dokumenty, jakie przechowała ludzkość.

im/PAP

Razem z bratem, Janem Karskim, prawnikiem i dyplomatą, kurierem i emisariuszem Polskiego Państwa Podziemnego Marian Kozielewski opracował raport, który opisywał zbrodnię Holocaustu.

Jan Karski - zobacz serwis specjalny

W 1914 roku, gdy Jan Karski miał zaledwie kilka tygodni, jego starszy o 17 lat brat uciekł z domu w Łodzi, by dołączyć do Legionów Polskich, których pododdziały przebywały wówczas w okolicach miasta.

Bił się w składzie I Brygady do września 1915 roku. Został wówczas ranny w walkach na Polesiu. Po wykurowaniu trafił do jednostek tyłowych Legionów. W 1917 roku wskutek tzw. kryzysu przysięgowego został osadzony w obozie internowania w Szczypiornie.

Znów zwolniony z powodów zdrowotnych, rozpoczął działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej i był kolejno dowódcą sekcji, plutonu i kompanii oraz komendantem lokalnej organizacji POW w Rogowie pow. Brzeziny. W listopadzie 1918 roku uczestniczył w opanowaniu dworca kolejowego Łódź-Fabryczna.

- Potem, wzorem wielu innych peowiaków wstąpił do Wojska Polskiego. W lutym 1919 roku uznano go za niezdolnego do służby wojskowej i w stopniu sierżanta przeniesiono do milicji ludowej, zalążka Policji Państwowej - mówi dr Wiktor Cygan z Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie w audycji Doroty Truszczak z cyklu "Ludzie Niepodległości". 

Wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 213 pułku piechoty, złożonego ze zmobilizowanych policjantów. Co prawda jego jednostka nie brała udziału w walkach, ale Kozielewski dał się poznać jako dowódca kompanii, która osłaniała bardzo wówczas gorące polsko-litewskie pogranicze.

Dał się zauważyć Piłsudskiemu

Służba Kozielewskiego wiodła przez kierowanie powiatowymi komendami policyjnymi w Radomsku, w Włoszczowie i w Szydłowcu oraz nowogródzką komendą wojewódzką i następnie od 1931 r. Komendą Wojewódzką PP we Lwowie. 

- W czerwcu 1934 roku dokonano zamachu na ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, który w następstwie tego zamachu zmarł. Powołano komisję śledczą i w jej skład wszedł również Kozielewski. Wyróżnił się na tyle, że w październiku 1934 roku na specjalne życzenie marszałka Piłsudskiego objął stanowisko komendanta Policji m.st. Warszawy - mówi Wiktor Cygan.

Zespół doprowadził do ujęcia ukraińskich nacjonalistów odpowiedzialnych za zamach. Sukces otworzył Kozielewskiemu drogę do awansu. Na wyraźne życzenie Piłsudskiego, który był bliskim przyjacielem Pierackiego, więc sprawa miała dla niego charakter nie tylko polityczny, ale i osobisty, Kozielewski został komendantem stołecznej policji. Marszałek typował go nawet na stanowisko komendanta głównego policji. Jednak śmierć Piłsudskiego i przetasowania polityczne spowodowały, że te plany się nie ziściły.

Czas trudnych decyzji

Po wybuchu wojny przeciwstawił się decyzji Naczelnego Wodza marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, by ewakuować warszawską policję na wschód. Jego podkomendni wzięli udział w obronie stolicy.

Wypełniając postanowienia aktu kapitulacji, jaki podpisało 27 września 1939 r. dowództwo obrony Warszawy i na życzenie prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego, komendant Kozielewski wraz ze swym korpusem pozostał na stanowisku, przechodząc pod nadzór okupacyjnej administracji niemieckiej z zastrzeżeniem użycia polskiej policji tylko do spraw porządkowych.

Kozielewski pouczał podkomendnych, że mają sabotować działania Niemców wymierzone w polskie społeczeństwo. W tajemnicy zaczął też współpracę z Polskim Państwem Podziemnym. Pułkownik Kozielewski był inicjatorem powstania konspiracji w szeregach policji. Stworzona przezeń organizacja nosiła kryptonim Firma Asekuracyjna POL.

- Przez jakiś czas on mi pomagał się ukrywać. Umawialiśmy się w kościele św. Krzyża. Brat mówił mi o tym, że walczą dalej, że Niemcy pozwalają im mieć broń, że istnieje podziemny rząd, z którym brat jest w kontakcie. To on wprowadził mnie do konspiracji – wspominał brata Jan Karski.

Więzień Auschwitz

Gdy Karskiemu powierzono misję przekazania na Zachód informacji o sytuacji w okupowanej Polsce, w jego redagowaniu uczestniczył Kozielewski.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

Niedługo później Marian Kozielewski, tak jak 69 podległych mu oficerów policji, został aresztowany i osadzony na Pawiaku. W październiku 1940 roku wywieziono go pierwszym warszawskim transportem do Auschwitz.  

W maju 1941 roku Kozielewski znalazł się w wąskim gronie osób, które zostały zwolnione z obozu. Duża w tym była zasługa jego żony, Jadwigi, która była w stanie wykorzystać znajomości, które mąż zawarł z niemieckimi oficerami policji.

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa

Po powrocie do Warszawy Kozielewski powrócił do pracy konspiracyjnej. Został komendantem i twórcą Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa – służb policyjnych Państwa Podziemnego. Na stanowisku pozostawał do listopada 1943 roku.

Po wybuchu Powstania Warszawskiego zgłosił się na ochotnika do walki. W szturmie PAST-y został dwukrotnie trafiony przez niemieckiego snajpera, wynosząc z ognia rannego kilkunastoletniego powstańca. Pułkownik ocalał, przeżywając m.in. ostrzał artyleryjski szpitala powstańczego, do którego trafił ranny. Odnalazła go żona. Po upadku powstania Kozielewscy trafili do Pruszkowa. 

Powojenne szczęście w nieszczęściu

Zadenuncjowani wiosną 1945 roku wyjechali do Łodzi tuż przed aresztowaniem przez bezpiekę. W Łodzi Marian Kozielewski przez pewien czas prowadził sklep drogeryjno-chemiczny. Kiedy jego tożsamość została ujawniona, bezpieka i NKWD dokonały najścia sklepu; Kozielewski był akurat gdzie indziej. Od tego czasu się ukrywał.

Po brawurowej akcji został wywieziony do Berlina, a tam przerzucony do amerykańskiej strefy okupacyjnej. Wstąpił do służby w Polskich Kompaniach Wartowniczych i trafił do Francji. Za sprawą młodszego brata, Jana, Marian Kozielewski wraz z żoną, która do niego dotarła po ucieczce z kraju, trafili w 1948 roku do Kanady.

Tam pod Montrealem prowadzili farmę rolniczą. Ostatecznie dzięki zabiegom Jana Karskiego, wówczas już profesora Georgetown University, Marian i Jadwiga Kozielewscy otrzymali azyl polityczny i stały pobyt w Stanach Zjednoczonych.

Bez zasiłku

Od 1960 roku mieszkał z żoną w Waszyngtonie. Odmówił przysługującego mu rządowego zasiłku dla uchodźców politycznych. Pracował jako ochroniarz w Corcoran Gallery w Waszyngtonie. Z niewielkich zarobków co miesiąc przygotowywał paczki z pomocą dla swoich towarzyszy broni w Polsce. 

Zginął samobójczą śmiercią, 8 lipca 1964 roku, podczas nocnej służby. Cały swój dobytek przekazał byłym podkomendnym w kraju.

Jan Karski pochował brata na waszyngtońskim Cmentarzu Góry Oliwnej. Tam Marian Kozielewski spoczywa do dziś. Sam Karski spoczął obok w lipcu 2000 roku w identycznym grobie i pod takim samym nagrobkiem. W 2019 roku Kozielewski został patronem Komendy Stołecznej Policji. 

bm/PAP

Zapłacił najwyższą cenę

Raoul Wallenberg jest jednym z największych bohaterów II wojny światowej. Był szwedzkim dyplomatą, który od lipca 1944 roku, kiedy to objął funkcję sekretarza szwedzkiej ambasady w Budapeszcie, uratował od śmierci około 100 tysięcy węgierskich Żydów. Został uhonorowany tytułem Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata.

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Uratował życie 100 tysięcy osób

W Budapeszcie w 1944 roku istniała, licząca ponad 200 tysięcy osób gmina żydowska - jedno z ostatnich większych skupisk Żydów w Europie Środkowej. Niemal w tym samym czasie, co Wallenberg do Budapesztu przybył SS-Obersturmbannfuerer Adolf Eichmann - nazistowski urzędnik, odpowiadający za przeprowadzenie eksterminacji europejskich Żydów.

Wallenberg, który jeszcze przed wojną prowadził interesy z węgierskimi Żydami, wykorzystał swoje stanowisko w ambasadzie neutralnej, choć sprzyjającej Niemcom – Szwecji, do ratowania budapeszteńskich Żydów. Działając z ramienia Komisji do Spraw Uchodźców Wojennych powołanej przez Roosevelta, nastawionej początkowo na ratowanie osób znanych i znaczących, nie uzgadniając tego z przełożonymi rozszerzył działanie komisji na wszystkich węgierskich Żydów.

Wydawał ratujące życie szwedzkie paszporty, kupował na rzecz ambasady i Czerwonego Krzyża domy i budynki, w których ukrywały się setki uciekinierów. Przekupywał niemieckich oficerów i przedstawicieli faszystowskiego węgierskiego rządu. Ryzykując własnym życiem, wyciągał ludzi z pociągów śmierci, wydając im na dworcu gwarantujące ochronę dokumenty.

Na jesieni i w zimie 1945 roku, kiedy węgierscy faszyści - Strzałokrzyżowcy - niemal, co noc przeprowadzali egzekucje Żydów nad brzegami Dunaju, wyławiał wraz z wolontariuszami te ofiary, którym udało się przeżyć strzelaninę. Szacuje się, że działalność Wallenberga uratowała od śmierci około 100 tysięcy węgierskich Żydów.

Wallenberg utrzymywał dyplomatyczne stosunki z każdym, z kim można było targować się o kolejne uratowane życie - z Eichmannem, z węgierskim rządem Horthyego i Strzałokrzyżowcami. Te kontakty stały się jedną z przyczyn tragedii szwedzkiego dyplomaty, który został aresztowany przez patrol sowiecki 13 stycznia 1945 roku w Budapeszcie pod zarzutem współpracy z Niemcami i szpiegostwa na rzecz USA.

W Budapeszcie Wallenberg masowo dostarczał prześladowanym Żydom szwedzkie dokumenty, świadectwa chrztu, paszporty, obywatelstwa. W taki sposób, wspólnie z działaniami Nuncjatury Apostolskiej w Budapeszcie, Szwedzkiego i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, zdołano ocalić ok. 100 tysięcy Żydów.

Aresztowany przez NKWD

W styczniu 1945 Wallenberg trafił w ręce Armii Czerwonej, a 8 marca radzieckie radio poinformowało, że został zabity w drodze do Debreczyna przez niemieckich lub węgierskich faszystów. Było to kłamstwo. W rzeczywistości został aresztowany przez NKWD, oskarżony o szpiegostwo i wywieziony do Moskwy. Osadzono go w więzieniu na Łubiance. Od współwięźniów wiadomo, że jeszcze wiosną 1947 roku przebywał w moskiewskim więzieniu, potem najprawdopodobniej trafił do jednego obozów pracy w Workucie. Jego dalszy los pozostaje nieznany.

W sierpniu 1947 radzieckie MSZ powiadomiło, że "Wallenberg nie przebywa na terenie Związku Radzieckiego i nie jest znany władzom radzieckim". Jednak z późniejszych relacji współwięźniów Wallenberga, którzy przedostali się na Zachód wiadomo, że pozostawał tam do wiosny 1947, kiedy najprawdopodobniej wysłano go na Syberię.

Z biegiem lat doniesienia stawały się coraz częściej sprzeczne lub niejasne. Rząd szwedzki uparcie wystosowywał petycje i zapytania o losy Raoula. Szwedzkie starania odniosły jeden skutek – ZSRR w lutym 1957 roku wystosował odpowiedź, wedle której "więzień Wallenberg" zmarł 17 lipca 1947 na atak serca.

Mimo upadku reżimu komunistycznego i ZSRR, oficjalna pozostała wersja o śmierci w 1947 roku. Inspekcje w więzieniach, gdzie mógł przebywać Wallenberg nie dały żadnych efektów czy poszlak.

W ostatnich latach pojawiły się przypuszczenia, że jednym z powodów zaginięcia Wallenberga była jego wiedza o zbrodni katyńskiej. Dyplomata mógł poznać dokumenty, sporządzone przez węgierskich biegłych, które odpowiedzialnością za zgładzenie polskich oficerów obarczały Sowietów.

"W nieszczęściu pozostajesz sam"

W 1987 odsłonięto w Budapeszcie pomnik Raoula Wallenberga. Na granitowej płycie wyryto łacińskie przysłowie: "Jak długo uśmiecha się do ciebie szczęście, tak długo masz wielu przyjaciół. W nieszczęściu pozostajesz sam".

O Wallenberga upominała się właściwie tylko jego najbliższa rodzina - szwedzki rząd nie podjął żadnych działań, a ówczesny szwedzki sekretarz generalny ONZ oświadczył, że nie będzie wywoływać trzeciej wojny światowej z powodu jednej zaginionej osoby.

W 1957 roku strona radziecka poinformowała wreszcie, że Wallenberg zmarł w 1947 roku, przypuszczalnie w wyniku ataku serca, w moskiewskim więzieniu na Łubiance. Tę wersję podważają jednak późniejsze relacje świadków, którzy twierdzili, że Wallenberg jeszcze w latach 70. był więziony w obozach Gułagu.

Wszelkie podejmowane przez rodzinę starania o ustalenie losu Raoula Wallenberga okazały się bezskuteczne. Jego rodzice popełnili samobójstwo w 1979 roku, a przed śmiercią zobowiązali rodzeństwo Raoula do walki o prawdę, co najmniej do 2000 roku - zakładali, że do tego czasu Wallenberg może jeszcze żyć. W 2016 roku oficjalnie uznano Raula Wallenberga za zmarłego.

bm/im