Bracia Lumière nie wierzyli w przyszłość kinematografu

Z początku kino było rozrywką plebejską. Filmy wyświetlano w budach i namiotach, w zaborze rosyjskim zaś w tzw. bałaganach. Ale ten stan nie trwał długo. W grudniu 1895 r. w kawiarni Grand Cafe w Paryżu bracia Lumière zorganizowali pierwszy w dziejach płatny pokaz filmów. Przez kolejne kilkanaście lat kino tułało się po najrozmaitszych miejscach. W pierwszej dekadzie XX w. pojawiły się pierwsze sale kinowe. I niemal natychmiast nastąpił prawdziwy wysyp filmowych przybytków. Także w Polsce.

Nie Edison, nie Prószyński

Wynalazek braci Lumière szturmem zdobył serca polskiej publiczności. Nie udało się to wcześniejszym cudom techniki, takim jak Edisonowski cynetograf, który zaprezentowano w lipcu 1896 roku w Warszawie, Łodzi i Lwowie. Widzowie byli rozczarowani, a wyraz dał temu recenzent  "Kuriera Lwowskiego", pisząc: "obrazy kinematograficzne robią wrażenie niczego więcej, jak dobrze znanej, a tak przez dzieci zwłaszcza oklaskiwanej dioramy, o tyle lepszej, że ruchomej, a o tyle gorszej, że wiele obrazów, zwłaszcza fotografii scen z życia musi być bezbarwnych i że nieznośne ich migotanie utrudnia patrzenie i męczy niesłychanie oko".

Kariery nie zrobił także pleograf stworzony w Belgii przez polskiego wynalazcę Kazimierza Prószyńskiego. Urządzenie było gotowe w 1984 roku, niecały rok przed  francuskim kinematografem. Podczas prezentacji pleografu Louis Lumiére miał oznajmić obecnym: "panowie, ten człowiek jest pierwszy w kinematografii, ja jestem drugi". Liczne niedoskonałości aparatu Prószyńskiego sprawiły jednak, że konstruktor pracował nad nim jeszcze przez kilka następnych lat. A wtedy nad Wisłą pojawiła się już konkurencja.

Kadr z filmu braci Lumière "Polewacz polany" ("l'Arroseur arrosé") z 1895 roku. Fot. Wikimedia/domena publiczna

Kino w teatrze

- W 1896 roku agent braci Lumière, który wędrował z miasta do miasta z lumière'owską aparaturą i filmami, przyjechał do Krakowa – opowiadał historyk filmu prof. Marek Hendrykowski w 2016 roku. 14 listopada francuski "projekcjonista" pokazał krakowskiej publiczności filmy braci Lumière. Był to 20-minutowy zestaw krótkich filmów. – W pierwszej serii pokazano "Śniadanie dziecka" i "Polewacza polanego". Słynne filmy, które wtedy obiegały cały świat – mówił filmoznawca.

Paryskie początki kina

Kinematograf odniósł wielki sukces. Już kilka dni po premierze pokazy filmowe zaczęły towarzyszyć każdemu przedstawieniu teatralnemu. Zainteresowanie publiczności było tak duże, że jeszcze w grudniu z Francji dwa razy przysyłano nowe filmy. Co ósmy mieszkaniec Krakowa obejrzał filmy nakręcone przez Francuzów. A był to zaledwie początek wielkiej miłości do kina, którą Polacy po dziś dzień dzielą z resztą świata.

mc

Stefan Themerson urodził się 25 stycznia 1910 roku w Płocku jako syn lekarza i społecznika, Mieczysława Themersona. Studiował fizykę i architekturę w Warszawie, ale studiów nie ukończył. W 1932 roku wziął ślub z Franciszką Weinles, absolwentką malarstwa i muzyki, z którą przez resztę życia tworzył zgrany duet artystyczny.

Przed wojną para wyjechała do Francji a na początku lat 40. do Anglii i na stałe zamieszkała w Londynie. Tam Themersonowie wspólnie zajmowali się pracą artystyczną: tworzyli filmy, książki, poezje, ilustracje, fotografie, spektakle, czy scenografie. Od 1948 roku prowadzili też wydawnictwo Gaberbocchus Press, które zajmowało się publikacją świetnie zaprojektowanych, pięknych książek, zwanych bestlookerami - analogicznie do bestsellerów.

Filmowa para

Zabawy z fotografią Stefan Themerson rozpoczął już jako siedemnastolatek, w 1927 roku. Rozwijał je następnie z żoną w formie filmów awangardowych, tworzonych przy pomocy nowatorskich technik. Przed wojną Themersonowie nakręcili w Polsce pięć filmów krótkometrażowych, z których do dziś zachował się tylko jeden: "Przygoda człowieka poczciwego" opowiadający o mężczyźnie, który chodził tyłem, czym wywoływał liczne protesty. Muzykę do filmu skomponował Stefan Kisielewski. Motyw z tego krótkiego obrazu stał się inspiracją dla Romana Polańskiego, który w zrealizowanej w latach 50. etiudzie studenckiej "Dwaj ludzie z szafą" wykorzystał pomysł niesienia przez miasto szafy z lustrem.

Pozostałe cztery produkcje Themersonów były eksperymentalnymi animacjami, które okazały się przełomowe dla polskiego filmu awangardowego. Z kolei w Anglii małżeństwo zrealizowało dwa filmy na zlecenie polskiego rządu emigracyjnego. Były to: "Calling Mr Smith" - antynazistowska opowieść o niszczeniu polskiej kultury przez najeźdźców niemieckich, oraz "Oko i ucho" - niezwykła, impresjonistyczna próbę zobrazowania muzyki Karola Szymanowskiego.

Awangardowe bajki

Stefan Themerson jest autorem 12 popularnych książek dla dzieci (na przykład popularne swego czasu "Przygody Pędrka Wyrzutka") i dziewięć książek filozoficznych. Pisał także utwory prozatorskie i skomponował operę. To jednak nie koniec artystycznych dziedzin, którym się poświęcał.

- Stefan Themerson wielu osobom jest znany jako świetny pisarz dla dzieci, jako jeden z pierwszych twórców nowoczesnej sztuki filmowej, jako filozof i eseista, natomiast jest zupełnie nieznany jako poeta – mówił Michał Sprusiński w audycji Elżbiety Hartwig w Polskim Radiu.

Stefan Themerson wydał także cztery tomy poetyckie. - Chciałem słowa wydezynfekować, wyszorować do samej kości ich słownikowej definicji. Tak wymyśliłem poezję semantyczną i poezja semantyczna stała się tematem powieści "Bayamus" – mówił Stefan Themerson w audycji Polskiego Radia.

Poza powieścią "Bayamus" najważniejsze książki Themersona to: "Wykład profesora Mma" (1951), "Kardynał Polatuo" (1961), "Tom Harris" (1967), "Generał Piesc i inne opowiadania" (1961), "Euklides był osłem" (1986) czy "Wyspa Hobsona" (1988).

Społeczność termitów

Są to pozycje pełne ironii i filozoficznych paradoksów. Na przykład w książce "Wykład profesora Mma" Themerson opowiada o społeczności Termitów. Wybitny pisarz i logik Bertrand Russell pisał o książce następująco:

- Polecam tę książkę ponieważ jest jędrna, pełna wyrazu, polotu i zjadliwego humoru. Nie mogę obiecać czytelnikowi, że będzie zrywał boki ze śmiechu ale mogę mu przyrzec cierpką przyjemność płynącą z analizy nonsensu. "Wykład profesora Mma" należy do szacownego gatunku, którego najsłynniejszym reprezentantem są "Podróże Guliwera" – opinia Russell’a została zacytowana w audycji Polskiego Radia.

"Jestem czasownikiem"

Przedwcześnie zmarły poeta i krytyk literacki Michał Sprusiński w ten sposób próbował scharakteryzować wymykającą się definicjom twórczość Themersona:

- Themerson jest filozofem, logikiem, którego wyróżnia zupełnie niezwykła precyzja myślenia, ale który przy tym nie zatracił kilku podstawowych rzeczy. I jako logik, którego cenił bardzo Bertrand Russell i jako filozof i jako nowelista, pamiętał o tym aby słowo było bardzo precyzyjne, aby unikać jakichkolwiek szumów, żeby to wszystko była perfekcyjna ale pełna jednak szaleństwa wyobraźniowego budowla – mówił Sprusiński w archiwalnym nagraniu użytym w audycji Polskiego Radia.

Sam artysta poproszony o wypowiedź na swój temat określił się następująco:

- Jestem bardziej czasownikiem niż rzeczownikiem. Przez miliardy lat mnie nie było, potem zacząłem się dziać, teraz się dzieję i wkrótce przestanę się dziać. To są cechy czasownika, a nie rzeczownika – mówił Stefan Themerson w audycji Polskiego Radia.

az

Jan Lenica urodzony w 1928 roku, pochodził z poznańskiej rodziny artystycznej - jego ojciec Alfred był malarzem-abstrakcjonistą, a siostra - ilustratorką. To od ojca właśnie Jan uczył się malarstwa, ponieważ - aż trudno w to uwierzyć - nie miał formalnego wykształcenia plastycznego. Sam więc zapracował na stanowisko asystenta w katedrze plakatu na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, którym został w wieku 26 lat, w 1954 roku. Zanim to nastąpiło od 1945 roku rysował i pisał o sztuce do satyrycznego tygodnika "Szpilki" a 5 lat później został tam redaktorem graficznym.

- Od ojca prawdopodobnie Lenica wziął tę soczystość i intensywność barwy, tę malarską pasję, której brakowało innym grafikom - mówił krytyk sztuki Szymon Bojko w audycji Marii Jęczmyk w Polskim Radiu w 2000 roku. - On był inny, był i spontaniczny, jak jego ojciec, i rzeczowy, jak jego mistrzowie, taki na przykład Zachwatowicz. I dlatego się wyróżniał - dodawał.

Posłuchaj
24:45 jan lenica____985_00_ii_tr_0-0_102373935b180858[00].mp3 "Jan Lenica". Audycja Marii Jęczmyk z cyklu "Szkic do portretu". (PR, 16.06.2000)
 
Sztuka plakatu

W dziedzinie plakatu - podobnie jak i w innych dziedzinach sztuk plastycznych - Jan Lenica był samoukiem i uczył się na własnych błędach.

- Lenica, który studiował muzykę, potem architekturę, otrzymał swoje pierwsze zlecenie na plakat dla teatru i, jak sam z rozbrajającą szczerością wspominał, nie miał pojęcia, jak się do tego zabrać - opowiadał historyk sztuki Zdzisław Szubert w Polskim Radiu. - Miał za sobą studia malarskie u swojego ojca, profesjonalnie tego nie studiował, ale podpatrywał ojca. Powiedział, że namalował plakat tak, jak umiał - wspominał Szubert.

Wybór sztuki plakatu był poniekąd przypadkowy - artysta początkowo zajmował się rysunkiem satyrycznym, ilustracjami książkowymi oraz projektowaniem znaczków pocztowych, w czym odnosił niemałe sukcesy, wygrywając wiele konkursów niemieckiej poczty. Plakat dawał z jednej strony wolność twórczą, a z drugiej szeroką rzeszę odbiorców, jako że często był rozwieszany w miejscach publicznych.

- Oficjalną doktryną był wówczas socrealizm, a plakat miał pewien margines swobody, gdyż specyfika działania plakatu na ulicy wymuszała trochę inne środki - mówił Zdzisław Szubert w Polskim Radiu. - Okazało się to bardzo szczęśliwe dla plakatu, wprowadziło pewne ożywienie. Plakaty Lenicy były pogłębione intelektualnie. To były właściwie małe rozprawy filozoficzne - może to za duże słowo, ale Lenica potrafił drążyć temat w głąb - dodawał.

Lenica rozwinął się i szybko został uznany za jednego z najlepszych artystów plakatu. Był zapraszany na prestiżowe wystawy, jego prace zapadały w pamięć, umiał w zaskakujący sposób połączyć wyjątkową celność myśli z prostotą. Do najlepszych i najbardziej znanych dzieł plakatowych Lenicy należą: "Woyzzek", "Cena strachu", "Faust" czy plakaty do filmów Felliniego. Jan Lenica stworzył ponad 200 plakatów. Należał do polskiej szkoły plakatu - który to termin sam ukuł.

Sztuka filmu

Z licznych dziedzin twórczości Jana Lenicy, poza plakatem, koniecznie należy wymienić również artystyczny film animowany. Na tym polu jego wkład i osiągnięcia znów są nie do przecenienia - Lenica właściwie był pionierem filmu animowanego w Polsce, współtworzył  polską szkołę animacji z jej renomą na świecie, podniósł film animowany do rangi sztuki, który wcześniej był kojarzony jedynie z prostymi bajkami dla dzieci.  

- On i ludzie tacy, jak Schwankmeier w Czechach, bracia Quay w Ameryce, a potem w Londynie, torowali drogę współczesnej animacji - mówił w Polskim Radiu Szymon Bojko. - To są pionierzy wielu sztuk. Lenica sprowadzony tylko do plakatu to jest za mało - twierdził.

Podobnie jak wymienieni przez Szymona Bojko twórcy, tak i Lenica był artystą eksperymentalnym - odważnie budował nową jakość w kinie i sztuce. W jego awangardowych często pełnych absurdu dziełach wyraźne są inspiracje surrealizmem. Stworzył wiele krótkich filmów animowanych. Pierwsze 3 zrealizował wspólnie z Walerianem Borowczykiem: "Był sobie raz" (1957), "Nagrodzone uczucia" (1957) i "Dom" (1958). Najważniejsze animacje Lenicy to: "Pan Głowa" (1959), "A" (1964), "Nowy Janko Muzykant" (1960), "Labirynt" (1962), "Nosorożce" (1963), "Ubu król" (1975). Filmy animowane Jana Lenicy, podobnie jak jego plakaty, wyróżniały się głębszą refleksją nad ważnymi tematami, choć często w groteskowym ujęciu. Lekka plastycznie forma niosła ze sobą poważne przesłanie. 

Na emigracji

Lenica stworzył w Polsce kilka pierwszych filmów, a gdy następnie pojawiły się problemy z meldunkiem w Warszawie na skutek jego pracy zagranicznej, w 1962 roku wyjechał z kraju na stałe. Mieszkał i pracował w Niemczech, Francji oraz Stanach Zjednoczonych. Oprócz działalności artystycznej zajmował się tam również pracą pedagogiczną.

- Uprawiał kilkanaście zawodów. Był profesorem akademickim w Niemczech, najpierw w Kassel, potem w Berlinie, ale także miał epizod amerykański, gdzie wykładał na Harvardzie. I tam też zrobił jeden ze swoich piękniejszych i bardziej tajemniczych filmów pod tytułem "Krajobraz" - mówił w Polskim Radiu Marcin Giżycki, reżyser, autor filmu dokumentalnego o Janie Lenicy.

Zagranicą Lenica robił kolejne swoje filmy (w sumie niemal 20) i prace graficzne, nie odcinając się od polskich korzeni i kultury. Pozostał do końca artystą polskim.

az