Nie żyje Wojciech Pszoniak - polski aktor teatralny i filmowy. "Był arystokratą aktorstwa"

Zawsze poza rutyną

Wojciech Pszoniak urodził się 2 maja 1942 roku we Lwowie. W 1968 roku ukończył studia na PWST w Krakowie. Występował m.in. w Teatrze Starym w Krakowie, Teatrze Narodowym i Teatrze Powszechnym w Warszawie.

W rozmowie z Jackiem Wakarem w 2017 roku Wojciech Pszoniak wyznał, że nigdy nie zwątpił w sens swojej pracy, co daje mu poczucie, jakby wciąż miał 20 lat.

–  Robię rzeczy, które mnie naprawdę interesują, które mnie stymulują, które mi coś dają, i dzięki temu wierzę w to, że także mogę dać coś innym. Robię to, co kocham. W młodości dokonałem takiego wyboru, że dziś jestem szczęśliwym człowiekiem – powiedział aktor i dodał, że jednym ze składników tego szczęścia jest ucieczka od rutyny.  –  Ona jest sprzeczna z moim charakterem. Gdy czuję, że coś zaczyna się powtarzać, odrzucam to – wyznał.

Pół wieku tremy

Andrzej Wajda. Osiem filmów (i jeden spektakl), które warto zobaczyć jeszcze raz

W latach 80. Wojciech Pszoniak wyjechał do Francji. Wystąpił w kilkudziesięciu filmach polskich, francuskich i w produkcjach międzynarodowych. Jedną z jego najgłośniejszych ról była postać Moryca w słynnej "Ziemi obiecanej" Andrzeja Wajdy. Z reżyserem pracował także m.in. przy filmach "Wesele" i "Korczak", a także w teatrze, tworząc wybitną kreację w "Biesach" w Starym Teatrze w Krakowie. W 2016 roku, tuż po śmierci Andrzeja Wajdy, Wojciech Pszoniak przyznał, że bardzo wiele zawdzięcza reżyserowi.

Mimo kilku dekad aktywności zawodowej aktor nie ukrywał, że zawsze odczuwał tremę przed występami. Świętując 50-lecie pracy scenicznej w 2019 roku, aktor opowiadał o tym w Polskim Radiu Pawłowi Siwkowi.

– Jestem aktorem, który ma tremę... Za każdym razem wejście na scenę jest pewnego rodzaju przeżyciem, nieraz mocnym i trudnym, ale to pozwala mi być entuzjastycznie nastawionym do tego, co robię dzisiaj – mówił.

"Tam, gdzie kończy się słowo"

Wyjazd za granicę i występy w Paryżu oraz Londynie umożliwiły Wojciechowi Pszoniakowi poszerzenie horyzontów artystycznych, bo teatr francuski czy angielski to inne światy niż teatr polski. Aktor jest związany ze swym językiem ojczystym, a język to przecież świat. Mimo to bariera językowa, choć była wyzwaniem, okazała się możliwa do pokonania.

– Sztuka aktorska rodzi się nad słowem. Tam, gdzie kończy się słowo, zaczyna się pole i tajemnica sztuki aktorskiej. Wyobraźmy sobie, że zdarza się nam coś niezwykłego i wszyscy proszą "opowiedz!",  a nam brakuje słów... Tu właśnie zaczyna się przestrzeń do zagospodarowania przez aktora – wyjaśniał Wojciech Pszoniak. – Słowo jest ważne, ale to deklamacja. Istotą sztuki aktorskiej pozostaje czerpanie z tej wartości, którą człowiek ma w nadmiarze, której w ogóle nie jest w stanie wykorzystać, bo to "kosmos", psychika, nad którą się nie panuje – dodał

Słowo zawsze jednak stanowiło dla Wojciecha Pszoniaka szczególną wartość, o czym mówił, odbierając w 2014 roku w Sopocie Wielką Nagrodę Festiwalu "Dwa Teatry" za całokształt pracy artystycznej podczas festiwalu "Dwa Teatry". – Gdy pracuję z młodymi ludźmi, to ja na nich nie patrzę, tylko słucham, bo słowo, jeśli chodzi o aktora, jest czymś szczególnym – powiedział.

– W radiu aktor nie powinien odczytywać tekstu, tylko grać słowo. Ono powinno wynikać z tego, co przeżywa. Jeśli robi to dobrze, odbija się to na słuchaczu, powstaje obraz. To wymaga od aktora i słuchacza pewnego wysiłku, tu się nie można prześlizgnąć. W radiu słuchacz sam decyduje, o tym co widzi, przez to jest ono dużo szlachetniejsze niż telewizja, która narzuca się naszej wyobraźni – mówił Wojciech Pszoniak.

Archiwalne nagrania głosu Wojciecha Pszoniaka

Aktor w Polskim Radiu pojawiał się często, raz jako odtwórca roli w słuchowiskach, a raz jako gość audycji opowiadający o sztuce scenicznej i o swoim życiu. Wspominał m.in. o tym, że początki jego aktorstwa sięgają pierwszych lat życia. – Dom był moją pierwszą sceną, a pierwszą nauczycielką aktorstwa była moja matka – mówił w 2013 roku. – Gdy mówiłem, że boli mnie brzuszek i nie chcę iść do przedszkola, albo że jestem przeziębiony, więc nie mogę iść do szkoły, mama odpowiadała, że tak naprawdę nic mi nie jest. Instynktownie zacząłem więc wzmacniać ekspresję. Nie tylko więc mówiłem mamie, że boli mnie brzuszek, musiałem jej także to pokazać – dodał.

Wojciech Pszoniak poleca ulubione książki i muzykę

Swoją matkę aktor wspominał także w 2019 roku w audycji Katarzyny Cygler. – Moja matka pochodziła z kulturalnej lwowskiej inteligenckiej rodziny. Po wojnie straciliśmy jednak wszystko. Byliśmy biedni, a do tego zostaliśmy deportowani do Gliwic – mówił Wojciech Pszoniak. Aktor zaznaczył jednak, że mimo słabej sytuacji materialnej jego matka nadal bardzo lubiła wszelkie wydarzenia kulturalne. – Kultura była azylem w tych strasznych powojennych czasach terroru. Ojca to jednak niespecjalnie interesowało, więc chodziła ze mną – dodał.

W 2009 roku Wojciech Pszoniak nagrał pięć gawęd, w których wspominał czasy lwowskiego i gliwickiego dzieciństwa, pierwsze wrażenia teatralne, okres młodości, studia aktorskie, występy w teatrach i w filmach, a także emigracyjną część swojego życiorysu, którą spędził przede wszystkim w Paryżu.

W 2018 roku w rozmowie z Katarzyną Stoparczyk aktor wyznał, że gdyby miał zacząć wszystko od nowa, to najpewniej rozpocząłby pracę w... cyrku - najchętniej w roli klauna. Opowiadał też o tym, jak doszło do tego, że został wyrzucony z pierwszego egzaminu do szkoły teatralnej.

mc

Dzięki magii radia, ale także jego przepastnym archiwom, reporter Trójki spotkał się postaciami ważnymi dla polskiej kultury, by zadać im kilka pytań i poznać ich opowieści. Są one refleksyjne, czasami zabawne, a na pewno ciekawe i warte wysłuchania. Tym bardziej, że zaczyna sam mistrz: Andrzej Wajda.

Niezapomniana Hanka Bielicka potrafiła poprawić humor największemu ponurakowi. Nam opowiedziała, ile ma kapeluszy, z których słynie, co lubi jadać i z kogo się śmieje.

W czasach PRL-u wyjazd do Australii był wielką sprawą, nawet dla takiego artysty jak Zbigniew Wodecki. Tym bardziej, jeśli była to wyprawa z misją...

Czesław Niemen jest legendą polskiej muzyki. Ale jak to się stało, że w ogóle zaczął karierę artystyczną?

Jego charakterystyczną sylwetkę i głos znają wszyscy. A kabaretowe skecze z jego udziałem należą do klasyki. Jednak do szkoły teatralnej Jan Kobuszewski dostał się dopiero za drugim razem...

Nazywano go "poetą piosenki", jednak Wojciech Młynarski sam o sobie mówił "tekściarz". Nie było w tym jednak żadnego lekceważenia, bo napisanie dobrego tekstu, tym bardziej rymowanego i na dodatek takiego, by miał w sobie głębsza treść i dał się zaśpiewać - to prawdziwa sztuka.

***

Tytuł audycji: Pora na Trójkę
Prowadzą: Łukasz Ciechański, Małgorzata Łukowska
Autor materiału reporterskiego: Marek Zaleski
Data emisji: 02.11.2020
Godziny emisji: 6.17, 6.24, 6.50, 7.16, 7.42, 8.23

pr

"Henryk Bardijewski dotykał najczulszych stron duszy"

Jak podkreślał Henryk Bardijewski, w "słuchowisku słowo jest suwerenne". - Być może to zdecydowało, że tak długo i tak serdecznie związałem się ze słuchowiskami - mówił w jednej z biograficznych gawęd nagranych przez radiową Dwójkę.

Wśród wielu języków

Urodził się w 1932 roku w Częstochowie. W radiowych wspomnieniach o swoim dzieciństwie Henryk Bardijewski zwracał uwagę na wielojęzyczny charakter rodzinnego domu. - Matka była Francuzką, która urodziła się w Moskwie. Tam jej francuska rodzina zapuściła korzenie, zresztą babkę ze strony mamy miałem Rosjankę. Ojciec natomiast był warszawiakiem, ale ukończył szkoły we Francji, zatem był dwujęzyczny, a pracował jako tłumacz.

W późniejszych opowieściach o tragicznych latach wojny Henryk Bardijewski przywoływał między innymi fakt działalności konspiracyjnej swoich rodziców. - Oboje byli w Armii Krajowej. Przez nas dom stale przewijali się jacyś ludzie, którzy się tu ukrywali. Domyślałem się, że ten czy tamten kuzyn czy wujek to jest osoba, którą należy chronić...

"Zaczęło się od kart bibliotecznych"

Po wojnie Henryk Bardijewski studiował filologię polską i bibliotekoznawstwo na Uniwersytecie Warszawskim. Potem znalazł pracę w bibliotece. - W Bibliotece Narodowej w Zakładzie Bibliografii Zalecającej na kartach bibliotecznych streszczałem w paru zdaniach przeczytane książki. Z czasem to pisanie zaczęło się wymykać. Zacząłem nie tyle streszczać, co zapisywać własne pomysły, i tak się zaczęła moja przygoda z pisaniem – wspominał.

95 lat Polskiego Radia - serwis specjalny

"Redakcja Humoru i Satyry"

- Dałem się poznać w "Szpilkach", gdzie publikowałem wiele humoresek. A stamtąd miałem już otwartą drogę do Redakcji Humoru i Satyry w Polskim Radiu - opowiadał Henryk Bardijewski o swoich radiowych początkach w drugiej połowie lat 50.

Wśród twórców, z którymi współpracował, byli między innymi Zenon Wiktorczyk (założyciel Kabaretu Szpak) Jeremi Przybora i Jerzy Wasowski. - Moje pierwsze słuchowiska była reżyserowane właśnie przez Przyborę, Wiktorczyka czy Wasowskiego, który opracowywał muzycznie audycje naszego zespołu - mówił.

Literaci i Polskie Radio

Henryk Bardijewski w swoich radiowych opowieściach podkreślał, jak wielu znakomitych ludzi pióra współpracowało wówczas (lata 60. i dalej) z Polskim Radiem. - Włodzimierz Odojewski, Władysław Terlecki, Jerzy Krzysztoń, Janusz Krasiński, Zofia Posmysz, Ludmiła Marjańska, Tadeusz Kubiak, Andrzej Mularczyk. Myślę, że ta znaczna liczba pisarzy skupionych w radiu dobrze działała na kontakty radia z całym środowiskiem literackim.

Jak wspominał Henryk Bardijewski, w 1969 roku utworzono w Polskim Radiu Redakcję Adaptacji Słuchowisk, którą objął Jerzy Krzysztoń, i Redakcję Słuchowisk Oryginalnych. - Jej prowadzenie zaproponowano mnie. Ponieważ już coraz częściej bliżej mi było do słuchowisk niż form krótszych, zdecydowałem się i przez pięć lat prowadziłem tę redakcję - opowiadał.

Czytaj także:

• Teatr Wyobraźni. 95 lat Polskiego Radia
• Głosy radiowego teatru. 95 lat Polskiego Radia 

Polska szkoła słuchowiska

- Słuchowisko jako gatunek dramatu zawsze był dla mnie interesujący. Jest to forma otwarta, która należy do literatury, ale i do teatru wyobraźni - mówił Henryk Bardijewski. - W słuchowisku słowo jest suwerenne i być może dlatego tak na długo i tak serdecznie związałem się z tym radiowym gatunkiem.

Według Henryka Bardijewskiego ówczesne polskie słuchowiska "odznaczały się dobrym warsztatem literackim, były dobrze skonstruowane, oparte na dobrych pomysłach". Między innymi dla tych ich walorów były one często tłumaczone na wiele języków. Co więcej, były organizowane specjalne "tygodnie słuchowisk polskich za granicą".

- Wszystkie te zjawiska związane ze sztuką słuchowiska można odkreślić jako polska szkoła słuchowiska. W późnych latach 60. i potem w latach 70. szkoła ta miała największe osiągnięcia - podkreślał Henryk Bardijewski.

Henryk Bardijewski otrzymał wiele nagród w konkursach literackich (m.in. za słuchowisko "Nieznane światło" na Festiwalu "Dwa Teatry" w Sopocie w 2004 roku), dwukrotnie nagrodę Komitetu ds. Radia i Telewizji za całokształt twórczości w dziedzinie słuchowisk (1971, 1983). Za tom "Dzikie anioły" otrzymał Nagrodę im. C. K. Norwida (2007).

Miał w swoim dorobku wiele tomów opowiadań (m.in. "Rysunki na piasku", "Talizman i inne opowiadania", "Lustra", "Klawiatura", "Kraina intymności", "Spis rzeczy i inne opowiadania", "Dzikie anioły"), kilka powieści (m.in. "Rzut podkową", "Irytacje", "Wiek świateł"), utwory satyryczne ("Jak zostać monarchistą, a właściwie królem"), kilkanaście sztuk teatralnych i blisko 100 słuchowisk radiowych nadawanych w wielu radiofoniach europejskich. Pisał także sztuki, słuchowiska i książki dla dzieci, m.in. "Baśń o latającym dywanie" (2006) i "Każdy może zostać... odkrywcą" (2009).

W 2002 roku został laureatem nagrody Honorowy Wielki Splendor przyznawanej przez Teatr Polskiego Radia.