Nie ma górala, który nie znałby tego nazwiska. Mówi się nawet, że taternictwo (w znaczeniu alpinizmu) istnieje dopiero od czasów prof. Tytusa Chałubińskiego. Był to człowiek, który potrafił znaleźć złoty środek między rozwojem Zakopanego a szacunkiem do środowiska naturalnego.

Miłość od pierwszego wejrzenia

Rodowity Radomianin po raz pierwszy Tatry i Zakopane zobaczył kiedy miał 29 lat. Przez góry przedzierał się na Węgry jako lekarz podczas rewolucji w 1848 roku. Na stałe z Tatrami związał się wiele lat później, w roku 1873, który został uznany za przełomowy dla rozwoju turystyki górskiej i rozwoju Podhala. Odtąd Chałubiński każde wakacje spędzał w Zakopanem. W 1879 roku rozpoczął już budowę własnego domu, o wiele mówiącej nazwie "Swoboda".

– Nie ma w Zakopanem, w Tatrach jednej drobnej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub dokonana – pisał o Chałubińskim Stanisław Witkiewicz. – Zakładał szkoły, budował drogi, tworzył banki, stowarzyszenia. Wprowadzał wszystko, co mogło ucywilizować, uspołecznić, uszczęśliwić lud góralski i wszystko, co mogło wpłynąć na rozbudzenie zamiłowania do Tatr w społeczeństwie i ułatwienia mu dostępu i pobytu w tych, do niedawna, dzikich, nieznanych światach.

Miłość ludności góralskiej zjednał sobie już po przyjeździe, zaczęła wówczas panować epidemia cholery. Z pełnym oddaniem leczył chorych i pomagał im. Odtąd walczył z nędzą i ciemnotą góralskiej społeczności, przez lata był ich bezpłatnym lekarzem. Uczył ich nawet uprawy roli, współdziałał w organizowaniu szkół – pracował u podstaw.

Reformator myślenia o górach

– My, którzy czasy Chałubińskiego pamiętamy zawsze ich żałować będziemy – pisał o Królu Tatr Kazimierz Przerwa-Tetmajer. – Tatry były wtedy jeszcze młodsze, mniej spospolitowane, miały urok ziemi dziewiczej. Chałubiński wprowadzał w nie jakieś życie dziwne, strzeliste, jedyne w swoim rodzaju. Porywał wszystkich ze sobą, górom dawał szczególny czar.

Zakopane w tym czasie to miejsce szczególnie upodobane przez artystów. Chałubińskiego pasjonowała sztuka ludowa i muzyka Podhala, którą chciał zainteresować warszawskich artystów. Upodobał sobie Paderewskiego, którym zachwyciła się Helena Modrzejewska, a później pomogła mu w karierze. Często widywany był także u boku Henryka Sienkiewicza i Stanisława Witkiewicza.

Chałubiński szukał w górach dróg niepopularnych, niezdobytych, miejsc odwiedzanych tylko przez górali uganiających się za kozicami. Interesowała go botanika, więc z wypraw przynosił próbki do swoich zielników, naukowców zachęcał zaś do badania Tatr. Mówiło się, że był na wszystkich zwiedzanych przez turystów przełęczach i szczytach Tatr.

– Gdy wychodził w góry na wycieczkę, całe Zakopane nie mówiło o czym innym – podkreślano w audycji Barbary Petrozolin-Skowrońskiej. – Wycieczki, takie, jakie urządzał Chałubiński, miały w sobie coś romantycznego i epickiego zarazem. Przede wszystkim odbywały się zazwyczaj gromadą złożoną z kilkunastu zaproszonych osób i wielu górali, ze starym Sabałą na czele.

Ostatnią wyprawą 67-letniego Tytusa Chałubińskiego było wyjście na Rohacze, które przerwał atak choroby. W 1888 roku ciężko chory nie wrócił już na zimę do Warszawy, w górach mimo choroby czuł się potrzebny. Rok później jego stan zdrowia znacznie się pogorszył.

Na miesiąc przed śmiercią Chałubińskiego poruszony stanem zdrowia przyjaciela Ignacy Paderewski przyjechał do Zakopanego z Wiednia, gdzie dawał w tym czasie koncerty. Na pogrzeb Króla Tatr przybyli przyjaciele, artyści, ale i zwykli górale. Pochowano go 8 listopada 1889 roku na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. W Tatrach został zapamiętany jako niestrudzony społecznik i przyjaciel gór.

mb/im

Nie wiemy, kiedy przyszedł na świat książę cieszyńskich zbójników. Pierwszą pewną informacją na jego temat jest data chrztu - 13 listopada 1680 roku. Ondraszek, a właściwie Andrzej Szebasta, urodził się w bogatej chłopskiej rodzinie wójta wsi Janowice.

Zgodnie z tradycją urząd wójta był dziedziczny i sprawował go najstarszy w rodzie. Jednak funkcja nie przypadła Ondraszkowi. W 1709 roku wójtem został jeden z dziewięciorga rodzeństwa Ondraszka, młodszy od niego - Jan. Stąd przypuszczenia, że już wówczas harnaś prowadził zbójeckie życie. Pewne jest, że w 1711 roku został dowódcą bandy rozbójników, złożonej z dezerterów z austriackiej armii.

Nie był Robin Hoodem

W górach zbójnicy mogli rozwijać swój łupieżczy fach. Geograficznie trudnodostępny teren sprzyjał ukrywaniu się przed władzą, nie bez znaczenia było nastawienie lokalnej społeczności, która bardziej od miejscowych zbójców nienawidziła poborców podatkowych.

- Każdy bandyta chroni swoją społeczność, bo w ten sposób sam jest chroniony – mówił Witold Vargas w audycji Sławy Bieńczyckiej z cyklu "Sobota z Jedynką". Posłuchaj audycji poświęconej galerii najsłynniejszych karpackich harnasiów.

Banda Ondraszka nie była romantyczną zbieraniną szlachetnych banitów. Herszt i jego podwładni napadali na dwory i wioski. Zbójnicy nie mieli oporów przed splamieniem sobie rąk ludzką krwią.

Straszny koniec zbójnika

Lokalna społeczność nie wydała Ondraszka nawet po wyznaczeniu za niego sowitej nagrody. Zbójnika zdradzili jego kompani. Spiskowi przewodził Jerzy Juraszek, który zgładził swojego harnasia w karczmie Antoniego Horaka w Świadnowie w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1715. Bandyci przewieźli ciało herszta do Frydku, gdzie - jak podaje "Polski słownik biograficzny" Michaela Morysa - zostało poćwiartowane i rozwieszone po okolicy.

Heraklesi i Tezeusze gór

Podobnie jak inni zbójnicy, również Ondraszek stał się nieśmiertelny dzięki folklorowi. Po jego śmierci, tak jak w przypadku Janosika, zaczęły powstawać legendy o bohaterskim zbójcy.

- Legendy o zbójnikach to jedyne na naszych ziemiach przykłady mitu bohaterskiego, zakorzenionego głęboko w tradycji euroazjatyckiej - wyjaśniała etnograf dr Urszula Janicka-Krzywda na antenie Polskiego Radia.

bm

99 lat temu, 3 października 1924 roku, zmarł Władysław Zamoyski. Był działaczem społecznym, inicjatorem budowy linii kolejowej Chabówka-Zakopane. Uratował od całkowitego zniszczenia zdewastowane przez poprzednich właścicieli lasy tatrzańskie. Zaangażowany był w spór graniczny z Królestwem Węgier o Morskie Oko. Wszystkie swoje dobra wielkopolskie oraz zakopiańskie przekazał na cele społeczne i narodowe.

Godny szlachetnego rodu

Urodził się 18 listopada 1853 roku. Młodość spędził we Francji, gdzie jego ojciec prowadził niepodległościową działalność emigracyjną. Służył w armii francuskiej oraz był członkiem francuskiej delegacji na wystawę światową w Sydney. Już wtedy dał się poznać jako człowiek o wszechstronnych zainteresowaniach i powrócił z wyprawy z bogatymi zbiorami etnograficznymi i mineralogicznymi.

W latach 80. XIX wieku objął w posiadanie majątek w Kórniku, który znajdował się wówczas w pruskim zaborze. W Wielkopolsce bronił Polaków przed germanizacyjnym ustawodawstwem niemieckim.

Patron Zakopanego

Po kilku latach przeniósł się do Galicji i osiedlił się w podtatrzańskich Kuźnicach. Poświęcił się ochronie przyrody górskiej i dbał o rozwój Zakopanego. W 1889 roku zakupił dobra tatrzańskie i uratował znaczną część lasów tatrzańskich od wycinki. Ograniczył wyręb oraz stopniowo zalesiał ubytki.

Władysław Zamoyski był fundatorem linii kolejowej Chabówka-Zakopane, która odegrała znaczną rolę w rozwoju tego wówczas jeszcze niewielkiego miasteczka jako uzdrowiska oraz ośrodka turystycznego.

– Żeby Zakopane mogło zostać ukształtowane, musiał zostać spełniony pewien układ warunków. W latach 60. XIX wieku na Krakowie kończyły się możliwości komunikacyjne. Do niego można było dojechać koleją, ale dalej trzeba było jechać furką – mówił historyk literatury prof. Andrzej Makowiecki w audycji Polskiego Radia. – Kiedy Stanisław Witkiewicz zamierzał się osiedlić w Zakopanem w 1890 roku, mógł dojechać koleją do Chabówki i stamtąd dalej furką. Wreszcie w 1899 roku linia kolejowa została przedłużona do samego Zakopanego, które wtedy było już dobrze rozreklamowane.

Hrabia Zamoyski w znacznym stopniu przyczynił się do tego, że Polacy mogli bez przeszkód udawać się na wycieczki do Morskiego Oka. W 1902 roku był zaangażowany w spór graniczny pomiędzy Węgrami a Galicją, który ostatecznie zakończył się potwierdzeniem dotychczasowej granicy, obejmującej tereny wokół Morskiego Oka.

Niedługo przed swoją śmiercią założył Zakłady Kórnickie. Była to fundacja, która promowała nowoczesne rolnictwo, krzewiła wiedzę rolniczą oraz inicjatywy społeczne na rzecz ludności zamieszkującej teren zakładów lub ich okolice. Na majątek fundacji składały się kórnickie i zakopiańskie dobra Zamoyskiego.

Początek zamiłowania Tatrami

W drugiej połowie XIX wieku rozpoczął się okres ożywionego zainteresowania Tatrami Polskimi. Jego prekursorem był doktor Tytus Chałubiński. Rozwój Zakopanego wiąże się z młodopolskim zainteresowaniem życiem i obyczajem ludu polskiego oraz wykształceniem się współczesnego ruchu turystycznego.

– Najlepsze czasy Zakopanego zaczynają się po 1890 roku. Przejmuje wtedy rolę, której już nigdy więcej nie pełniło, mianowicie letniej stolicy. To określenie się zbanalizowało, ale wtedy było autentyczną płaszczyzną życia kulturowego między zaborami. Było bardzo silnym ośrodkiem kulturotwórczym – powiedział prof. Andrzej Makowiecki.

Posłuchaj audycji poświęconej rozwojowi Zakopanego na przełomie XIX i XX wieku.

sa

108 lat temu, 5 września 1915 roku zmarł Stanisław Witkiewicz, malarz, pisarz, krytyk i teoretyk sztuki, twórca stylu zakopiańskiego w architekturze.

Przez malarstwo do pisarstwa

Rodzina Witkiewiczów uczestniczyła w Powstaniu Styczniowym, co wpłynęło na późniejsze życie Stanisława, który urodził się 8 maja 1851 roku w Poszawszu na Żmudzi.

W 1869 roku rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, które następnie kontynuował w Monachium. Przez swoją sztukę starał się jak najbardziej pomóc narodowi przetrwać zniewolenie pod zaborami. W malarstwie często korzystał z historycznych inspiracji, w tym Powstania Styczniowego.

W latach 80. XIX wieku, kiedy ugruntował swoją renomę malarza, zadebiutował na łamach czasopisma "Wędrowiec" tekstami o malarstwie naturalistycznym. Szybko został uznany również jako wybitny krytyk sztuki.

Zafascynowany górami

Stanisław Witkiewicz fascynował się kulturą ludową, co szczególnie objawiło się w jego działalności w Zakopanem. Przyjechał do niego za radą lekarzy, którzy zalecili pobyt w górach jako sposób na walkę z gruźlicą. Oczarowany przyrodą Tatr i kulturą Podhalan postanowił zostać na dłużej.

W 1890 roku osiadł na stałe w Zakopanem. Wtedy szczególnie rozwinął się jako pisarz, który popularyzował dawne zwyczaje góralskie. W 1891 roku opublikował zbiór opowieści o dawnych Tatrach oraz na poły legendarnych zbójnikach, zatytułowany "Na przełęczy".

Twórca stylu zakopiańskiego

Stanisław Witkiewicz w Zakopanem zainteresował się architekturą podhalańską. Podjął wówczas próbę stworzenia tzw. stylu narodowego na podstawie zakopiańskiego budownictwa. Witkiewicz doszukiwał się w góralskiej sztuce elementów charakterystycznych dla dawnej kultury polskiego ludu.

– Trzeba pamiętać, że te lata w architekturze europejskiej charakteryzowały się zmęczeniem stylami historycznymi, a rozpowszechnienie się świadomości narodowej sprzyjało rozpowszechnianiu się form narodowych w architekturze. Witkiewicz uważał, że formy stylu zakopiańskiego były kiedyś w całej Polsce i zostały wyparte w ciągu stuleci, ale przechowały się w tym zakopiańskim zaścianku. Oczywiście były to poglądy utopijne – mówił historyk sztuki prof. Andrzej Kazimierz Olszewski w audycji Polskiego Radia z 1985 roku.

Pierwszym budynkiem zaprojektowanym przez Witkiewicza w stylu zakopiańskim była wzniesiona w 1893 roku willa Koliba. W ślad za nią podążyły następne projekty, takie jak dom pod Jedlami i kaplica na Jaszczurówce.

Witkiewicz nie miał wykształcenia architektonicznego, dlatego jedynie szkicował projekty elewacji budynków, które następnie były wdrażane przez fachowych góralskich cieśli. Uważał, że zakopiańscy artyści powinni inspirować się regionalnymi wzorami.

Styl zakopiański ostatecznie nie został uznany za narodowy. Przylgnął głównie do zakopiańskich budowli, chociaż została nawet podjęta próba przeszczepienia go do wielkomiejskiej przestrzeni na fasadzie warszawskiej kamienicy na ulicy Chmielnej 30.

Ojciec i syn

24 lutego 1885 roku urodził się jego syn, Stanisław Ignacy, znany później jako Witkacy. Ojciec samodzielnie zajął się edukacją dziecka. Uważał, że system szkolnictwa niszczy indywidualność.

– Witkiewicz ojciec skazał swojego syna niemal u kolebki na wielkość i temu celowi podporządkował cały proces wychowania. Stawiał mu niebywale wysokie zadania i cele etyczne. Na podstawie tego pojawił się między nimi konflikt na temat tego, kim ma być artysta i jakie ma obowiązki – mówił literaturoznawca, prof. Janusz Degler w audycji Doroty Gacek i Anny Lisieckiej z cyklu "Strefa słowa".

Stanisław Witkiewicz zmarł 5 września 1915 roku w Lovranie w dzisiejszej Chorwacji. W uzdrowisku bezskutecznie leczył się na gruźlicę. W tym czasie jego syn walczył na froncie I wojny światowej.

sa