"Grzech aliantów polegał na obojętności wobec Polski"

W audycji "O wszystkim z kulturą" spotkaliśmy się z autorem nowo wydanej książki "Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci". Dokładnie 75 lat temu, 2 sierpnia 1943 roku, miał miejsce bunt - być może lepszym słowem jest powstanie - w największym obozie zagłady na terenie Generalnej Guberni, w Treblince.

Jak do tego mogło dojść? Ilu było konspiratorów i jak zdobyli broń? W jaki sposób w miejscu, w którym zginęło najpewniej 800 tysięcy ludzi, Niemcy nie wykryli spisku? Ilu z powstańców udało się uciec i przeżyć wojnę? Czy był to sukces czy porażka? Zapraszamy do wysłuchania nagrania audycji.

***

Tytuł audycji: O wszystkim z kulturą 

Prowadzi: Wacław Holewiński

Gość: Michał Wójcik (autor książki "Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci")

Data emisji: 2.08.2018

Godzina emisji: 17.30

jp/mko

16 sierpnia 1943 roku, na wieść o planowanej przez Niemców ostatecznej likwidacji getta, rozpoczęło się powstanie w getcie białostockim.

Inaczej niż w Warszawie

Getto w Białymstoku, utworzone przez Niemców 26 lipca 1941 roku, było przeznaczone dla Żydów z Białegostoku i okolic. Przebywało w nim około 42 tysięcy osób. Warto zaznaczyć, że w przedwojennym Białymstoku ludność żydowska stanowiła 43 proc. mieszkańców. Po zajęciu tego miasta przez ZSRR we wrześniu 1939 roku ta liczba powiększyła się o Żydów przybywających z terenów Generalnego Gubernatorstwa. Białystok przeszedł w ręce niemieckie w czerwcu 1941 roku. Już pierwszego miesiąca okupacji hitlerowskiej zgięło ok. 5 tys. Żydów.

O gettach i buntach żydowskich na okupowanych terenach wschodnich II RP mówił prof. Grzegorz Berendt:

W "dzielnicy żydowskiej", którą oddzielono od reszty miasta trzymetrowym płotem zwieńczonym drutem kolczastym, stłoczono 50 tys. ludzi. Niemal natychmiast po zamknięciu getta zaczęły powstawać tam konspiracyjne komórki. Organizacje lewicowe powołały Zjednoczony Blok Antyfaszystowski. Żydzi o poglądach prawicowych skupili się wokół organizacji o nazwie Drugi Blok.

W odróżnieniu od podziemnych organizacji żydowskich z Warszawy, w Białymstoku przedstawicielom ugrupowań o różnych sympatiach politycznych udało się dojść do konsensusu. Do zjednoczenia doszło w marcu 1943 roku. Miesiąc wcześniej miały miejsce pierwsze antyniemieckie zbrojne akcje konspiratorów żydowskich w getcie, które Niemcy krwawo stłumili.

Powstanie w Getcie Warszawskim - zobacz serwis specjalny

Nadzieją był las

Lato 1943 roku to czas przygotowywania się Niemców do ostatecznego zlikwidowania getta białostockiego. "Dzielnicę zamkniętą" otoczył szczelny kordon niemieckich żołnierzy uzbrojonych w broń maszynową. W odwodzie czekało wsparcie w postaci czołgów i artylerii. Operacją mieli dowodzić specjalnie do tego celu sprowadzeni eksperci od "akcji likwidacyjnych". Wśród nich m.in. Franz Konrad, który brał udział w pacyfikacji warszawskiego getta. Za likwidację getta odpowiadał szef białostockiego gestapo Fritz Friedl, który zeznając po wojnie przed sądem twierdził, że "nigdy nie znieważył żadnego Żyda".

15 sierpnia Niemcy zarządzili na następny dzień zbiórkę wszystkich Żydów przy ul. Jurowieckiej. To był bezpośredni impuls do rozpoczęcia powstania. Wiadomo było, że Niemcy planują ostateczną wywózkę.

Na czele zrywu stanęli Mordechaj Tenenbaum, przybyły z Warszawy członek ŻOB, i komunista Daniel Moszkowicz. Ich plan zakładał sforsowanie ogrodzenia getta na ul. Smolnej i przedarcie się przez niemieckie pozycje do Puszczy Knyszyńskiej. Tam powstańcy mieli szukać schronienia.

Zagłada białostockiej społeczności żydowskiej

Arytmetyka starcia była nieubłagana. 300 żydowskich powstańców było uzbrojonych w 26 karabinów, w tym jeden maszynowy, około 100 pistoletów i koktajle Mołotowa. Przeciwko nim stanęło kilka razy więcej dobrze uzbrojonych niemieckich żołnierzy i żandarmów, którzy mogli liczyć na wsparcie czołgów i artylerii. Do powstania nie przyłączyła się ludność cywilna getta. To wszystko spowodowało, że główny cel taktyczny zrywu – atak na Smolnej – nie powiódł się. Ciężkie walki trwały dobę. Przez kolejne trzy dni powstanie dogorywało w pojedynczych punktach oporu. Obaj przywódcy - Tenenbaum i Moszkowicz – zginęli prawdopodobnie śmiercią samobójczą ostatniego dnia zrywu. Nielicznym powstańcom udało się przebić do okolicznych lasów.

Pacyfikacja powstania 20 sierpnia pozwoliła Niemcom dokończyć dzieła likwidacji białostockiego getta. 40 tys. pozostałych przy życiu Żydów wywieziono do obozów zagłady Treblinka II i Auschwitz-Birkenau. Spośród niemal 50 tys. zamieszkujących przed wojną Białystok Żydów ocalało kilkuset.

German Death Camps - zobacz serwis edukacyjno-społeczny

bm

100 lat temu, 25 czerwca 1923 roku, urodził się Stanisław Likiernik, "Stach", "Staszek", "Machabeusz" żołnierz Kedywu Armii Krajowej. Był uczestnikiem wielu akcji likwidacyjnych i sabotażowo-dywersyjnych oraz Powstania Warszawskiego, autor wspomnień "Diabelne szczęście czy palec Boży?".

Pierwowzór "Kolumba"

Urodził się w Garwolinie, gdzie jego ojciec był rotmistrzem kawalerii. Potem mieszkał w Konstancinie i Warszawie. W czasie okupacji był w grupie żoliborskich przyjaciół, stanowiących trzon Kedywu Kolegium A (podlegającego Józefowi Rybickiemu; grupą dowodził Stanisław "Stasinek" Sosabowski). Brał udział w słynnych akcjach "Na Panienkę", "Na Durfelda", w wysadzaniu pociągów i innych akcjach sabotażowych; także w wykonaniu wyroków na konfidentach.

W Powstaniu Warszawskim walczył na Woli, Starym Mieście i Czerniakowie. Był kilkakrotnie ranny. Koledzy wspominali jego graniczącą z szaleństwem i brawurą odwagę i poczucie humoru nawet w najtrudniejszych godzinach.

Stanisław Likiernik był jednym z dwóch pierwowzorów słynnego "Kolumba" – Stanisława Skiernika z powieści Romana Bratnego "Kolumbowie. Rocznik 20". To jego wojenne doświadczenia złożyły się na literacką postać, która dała nazwę całemu pokoleniu, legendzie Polski Walczącej.

Likiernik nigdy nie krył swojej bardzo krytycznej oceny decyzji o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego, ale zawsze podkreślał heroizm i poświęcenie pokolenia Kolumbów.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

- Jeden dziennikarz napisał, że ja powiedziałem, że powstanie było zbrodnią. Ja nigdy takiego słowa nie użyłem, bo zbrodnia jest robiona naumyślnie. Nikt naumyślnie nie popełnił zbrodni. To było nieszczęście, to była katastrofa, ale nie można tego nazwać zbrodnią. Chyba że zbrodnią Stalina, bo on nas zostawił na łaskę Boga - opowiadał w obszernym wywiadzie dla Polskiej Agencji Prasowej w lipcu 2014 roku.

Podkreślił wtedy, że dla młodych ludzi, którzy całą okupację przygotowywali się do walki z Niemcami, Powstanie Warszawskie było spełnieniem. - Królik zmienił się z ofiary w myśliwego - powiedział w wywiadzie dla PAP.

Trudne wojenne przeżycia

W Kedywie, czyli w Kierownictwie Dywersji Komendy Głównej AK, wspólnie z innymi żołnierzami miał okazję wykonywania wielu akcji zbrojnych. - Jak się wykonywało robotę, bo tak to myśmy nazywali w Kedywie - to było to robione, jak ja to mówię, z pomyślunkiem. Był plan, każdy wiedział co ma robić. Najlepszy przykład to "robota na Panienkę". Był to Karl Schmalz, bardzo okrutny szef ochrony kolei przy Dworcu Zachodnim" - wspominał.

- To było zupełnie co innego niż powstanie, gdzie na przykład trzeba było atakować Niemców, a myśmy mieli tylko kilka karabinów, stenów, ja miałem thompsona, a oni byli uzbrojeni po zęby. Dostałem od razu granatem, który Niemcy wrzucili przez okno i potem już byłem wykluczony - opowiadał.

Wspominał też, że podczas okupacji niemieckiej stracił wiarę w Boga. - To było w 1942 roku, gdy stałem na wiadukcie nad Dworcem Gdańskim, tak dwa metry nad pociągiem, który był naładowany Żydami. Oni tam stali tak, nie wiem, może dzień, może dwa i stamtąd szedł krzyk o wodę: "Wasser! Wasser!". W końcu widzę, że jeden Niemiec raptem poszedł do budynku dworca, tak kawałek, z 200 metrów, wziął kubeł, napełnił go wodą i powolutku przyniósł do wagonu. Myślę sobie, że może on im da pić, a on powolutku wziął ten kubeł i przed tymi ludźmi, którzy umierali z pragnienia, wylał całą wodę na ziemię. Tak powolutku, powolutku. Wtedy pomyślałem, że jeśli pan Bóg istnieje, to piorun powinien go strzelić. A piorun nie strzelił w tego skurwysyna, za przeproszeniem - opowiadał.

Wspominał też swoją rozmowę z autorem powieści "Kolumbowie. Rocznik 20". - Dzień przed powstaniem przyszedł do mnie na Żoliborz Roman Bratny, a więc Mularczyk, mój kumpel od drugiego roku życia, i mówi: "Stasiek, jak zrobimy powstanie, to Stalin się zatrzyma i poczeka, aż nas Niemcy wykończą". To ja mówię: "Roman, ty to wiesz, ja to wiem, ale przecież nasi szefowie nie zrobią powstania bez koordynacji z Rosjanami". To było oczywiście naiwne, bo Stalin nie miał ochoty na koordynację i bardzo się cieszył, że Niemcy zrobią za niego brudną robotę, zabiją młodych Polaków, zburzą Warszawę - mówił.

W sierpniu i wrześniu 1944 roku zginęła większość jego najbliższych przyjaciół. - Jedenastu i to na samym początku powstania. To byli nadzwyczajni faceci, i w szkole, i w zabawie, we wszystkim - opowiadał PAP.

W październiku 1944 roku Likiernik został odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari V klasy.

Po wojnie wyemigrował do Francji, skończył tam słynną Sciences Po (Instytut Nauk Politycznych), miał rodzinę, pracę; był szczęśliwy, choć wciąż tęsknił za Polską, do której po odwilży 1956 roku często przyjeżdżał.

W 2007 roku otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 roku minister obrony awansował Stanisława Likiernika na stopień podpułkownika, a prezydent nadał mu Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

Wspomnienia dotyczące okupacji i Powstania Warszawskiego opublikował w książce "Diabelne szczęście czy palec Boży?".

17 kwietnia 2018 roku zmarł. Został pochowany w Panteonie Żołnierzy Polski Walczącej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. 

PAP/im

110 lat temu, 6 kwietnia 1914 roku, urodził się Arnold Mostowicz lekarz, dziennikarz, pisarz, redaktor "Szpilek", kronikarz łódzkiego getta, autor książek o UFO.

Lekarz w łódzkim getcie

Arnold Mostowicz urodził się i wychował w Łodzi w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. W latach 30. ukończył studia lekarskie we Francji i powrócił do Polski krótko przed wybuchem II wojny światowej.

We wrześniu 1939 roku pracował jako lekarz w warszawskim szpitalu Dzieciątka Jezus, gdzie pomagał rannym ofiarom oblężenia Warszawy. Po klęsce Polski w wojnie obronnej został przesiedlony przez niemieckiego okupanta do getta w Łodzi, w którym pozostał do jego likwidacji latem 1944 roku. Mostowicz świadczył pomoc lekarską dla mieszkańców getta.

– Większość moich przeżyć z getta wartych upamiętnienia wiąże się z pracą lekarską – mówił w audycji Polskiego Radia z 1995 roku. – Niektóre rzeczy lepiej pamiętam teraz niż dziesięć czy dwadzieścia lat temu.

Po likwidacji getta w Łodzi trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz, a stamtąd do obozów w Bad Warmbrunn i Dörnhau.

Brutusik ze "Szpilek"

Tragiczne przeżycia odmieniły jego życie. Po zakończeniu wojny nie powrócił do praktyki lekarskiej, lecz poszedł kompletnie inną drogą i zajął się dziennikarstwem. Na przejętych po III Rzeszy Ziemiach Zachodnich od podstaw tworzono polskie instytucje, w tym prasę. Arnold Mostowicz doświadczenie zdobywał w "Trybunie  Dolnośląskiej", a następnie pracował w poznańskich i krakowskich gazetach.

Mostowicz najbardziej znany jest jako redaktor naczelny satyrycznego tygodnika "Szpilki", w którym również publikował swoje kąśliwe felietony pod pseudonimem Brutusik. Musiał się jednak rozstać z czytelnikami w wyniku antysemickich represji rozpoczętych w 1968 roku. Przez kilka lat pracował jeszcze w czasopiśmie "Ty i Ja", po czym na początku lat 70. przeszedł na emeryturę.

Nie rozstał się z piórem i zajął się pisaniem książek popularnonaukowych, przede wszystkim z zakresu biologii, choć nie wahał się podejmować najbardziej sensacyjnych tematów. Arnold Mostowicz jako współtwórca serii komiksów "Bogowie z kosmosu" był jednym z prekursorów literatury ufologicznej w Polsce.

Żyd-Polak

Pod koniec życia rozpoczął pracę nad wspomnieniami z trudnej wojennej przeszłości. W 1988 roku opublikował książkę "Żółta gwiazda i czerwony krzyż", poświęconą życiu w getcie.

– Był to rodzaj protestu przeciwko temu, że przez czterdzieści lat umniejszano w Polsce tragedię Żydów, aby broń Boże nie przysłoniła tragedię Polaków – powiedział Mostowicz w audycji Polskiego Radia z 1995 roku. – Napisałem także, aby o tej tragedii Żydów przypomnieć.

Menachem Bornsztajn - "Ślepy Maks" - był królem Bałut

Wydawał także publikacje poświęcone historii Żydów w Łodzi, takie jak "Łódź, moja zakazana miłość" oraz "Ballada o ślepym Maksie". – Ten świat istnieje już tylko w legendach i twórczości, która go przeobraża. Żyje już niewielu, którzy widzieli go w rzeczywistości – mówił. – Nigdy nie należałem do tego świata. Patrzę z perspektywy Żyda, który się asymilował i stawał się coraz bardziej Polakiem. Jestem do tego najmniej upoważniony, ale nikogo innego nie ma.

sa