Eugeniusz Bodo, niezwykle popularny amant przedwojennego kina, gwiazdor teatralny i estradowy, pieśniarz i tancerz, w jednej ze swoich piosenek jakby "wyśpiewał" swój tragiczny los, który dopełnił się 7 października 1943 roku.

Bodo to pseudonim zaczerpnięty z pierwszych liter imion: własnego - Bogdan i matki - Doroty. Widzowie uwielbiali oglądać go w komediach. Po filmie "Piętro wyżej", gdzie aktor w przebraniu kobiecym zaśpiewał piosenkę "Sex appeal", pełne sale w stolicy gromadziła farsa "Ciotka Karola", w której Bodo, również w stroju kobiecym, wzbudzał na widowni salwy śmiechu.

- Ta kariera zakończyła się w sposób niespodziewany i bardzo tragiczny - mówił Tomasz Mościcki w audycji pt. "Eugeniusz Bodo - zaginiony na Wschodzie".

Aresztowanie i zsyłka

Do 1989 roku wiedzieliśmy, że Bodo w czasie wojny występował w Teatrze Miniatur we Lwowie, gdzie w roku 1941 został aresztowany. Co działo się z nim dalej – nie było wiadomo. Według jednych historyków teatru: został rozstrzelany przez Niemców, zdaniem innych: zmarł w jednym z sowieckich łagrów.

Po udostępnieniu archiwów rosyjskich wciąż nie znamy wszystkich okoliczności śmierci artysty. Nadal ścierają się różne wersje, nawet mimo zachowania się relacji takich świadków, jak tych, którzy wystąpili w filmie dokumentalnym Stanisława Janickiego "Za winy niepopełnione". Jedno jest pewne. Bodo, którego ojciec był Szwajcarem, a matka Polką, oskarżony został przez władze radzieckie o podwójne szpiegostwo. Gdy nie udało im się udowodnić, że był niemieckim szpiegiem, uczyniono zeń imperialistycznego szpiega z Polski. Uchwałą Narady Specjalnej NKWD z 13 stycznia 1943 "jako element społecznie niebezpieczny" został skazany na 5 lat łagru. Według jednych relacji zmarł w obozie, według innych – w drodze do niego, według jeszcze innych – w szpitalu 7 października 1943. Podobno pochowany jest w zbiorowej, bezimiennej mogile.

Na podstawie Ustawy Federacji Rosyjskiej o ofiarach politycznych represji, Eugeniusz Bodo został zrehabilitowany.

Słynne szlagiery

W pamięci słuchaczy pozostanie jako wspaniały wykonawca takich szlagierów jak: "Baby, ach te baby", "Zimny drań", "Tyle miłości", "O Key!" i "Umówiłem się z nią na dziewiątą". Fragmenty piosenek – w audycji, obok cytatów z dokumentów i relacji świadków, którzy na różnych etapach życia i w różnych okolicznościach spotkali Eugeniusza Bodo.

Zapraszamy do wysłuchania fragmentów audycji Iwony Malinowskiej z udziałem Tomasza Mościckiego – autora książki "Teatr Qui Pro Quo-Kochana stara Buda".

Okres dwudziestolecia międzywojennego był czasem, gdy pojawiały się liczne teatry, kabarety, gwiazdy estrady i rozwijającego się wówczas polskiego kina. W audycji zaprosiliśmy państwa do wysłuchania przykładów aktywności artystycznej przedwojennej Warszawy, a także przypomnieliśmy archiwalne wspomnienia artystów.

Skąd się wziął pseudonim artystyczny Adolfa Dymszy? Dlaczego Ludwik Sempoliński musiał szybko uciekać z Warszawy we wrześniu 1939 roku? O tym w audycji.

***

Tytuł audycji: O wszystkim z kulturą 

Prowadziła: Dawid Dziedziczak

Data emisji: 30.08.2019

Godzina emisji: 17.30

bch/am

Był kompozytorem niezliczonych piosenek filmowych, z których prawie każda była absolutnym szlagierem. W domu zewsząd otaczała go muzyka – jedna z sióstr śpiewała w La Scali, druga była pianistką. Młody Henryk szukał swojego powołania w różnych dziedzinach, ale ani sztuki plastyczne (malarstwo), ani studia prawnicze nie dawały mu satysfakcji.

Jedną z najważniejszych ról w jego życiu odegrał wtedy Emil Młynarski – dyrygent, skrzypek, kompozytor – dyrektor Konserwatorium Warszawskiego. Namówił młodego Warsa na studia muzyczne w klasie profesora Romana Statkowskiego. Nauka Henrykowi szła wspaniale, lecz mimo tak klasycznego wykształcenia "ciągnęło" go zawsze w stronę jazzu i estrady. O Henryku Warsie mówi się też, że był prekursorem jazzu w Polsce, zakładając pierwsze jazz-bandy.

Już jako student udzielał się muzycznie w kilku warszawskich kabaretach, grając na fortepianie (choćby w Nowym Perskim Oku). Został kierownikiem muzycznym i dyrygentem w wytwórni płyt "Syrena Rekord". Najważniejsze jednak stało się komponowanie – dosłownie jakby muzyka grała w jego duszy do każdego słowa, każdego wersu tekstu, który usłyszał.

Później, po drobnych niepowodzeniach, zaczęły przychodzić sukcesy. Kiedy stał się najbardziej wziętym kompozytorem filmowych szlagierów, słuchacze mieli wrażenie, że wystarczy usłyszeć jego melodię, a słowa same cisną się na usta. Henryk Wars potrafił pięknie obrazować, tekst był planem pierwszym, a muzyka wypełniała tła, tworząc niezapomniany obraz o niezapomnianej treści.

Razem z Leonem Boruńskim występował w programie "Jazz na dwa fortepiany". Założył trio wokalne Jazz Singers, gdzie śpiewali Eugeniusz Bodo, Olsza i Roland. Komponował muzykę do szlagierów dla takich gwiazd jak Hanka Ordonówna, Mieczysław Fogg, Adolf Dymsza, Eugeniusz Bodo czy Zula Pogorzelska.

Jego kompozycje usłyszeć można w ponad pięćdziesięciu filmach lat trzydziestych (to swoisty rekord do tej pory nie pobity). A co to były za utwory! Wystarczy wymienić kilka tytułów, które do tej pory funkcjonują w pamięci wielu Polaków: "Miłość ci wszystko wybaczy", "Zimny drań", "Gdzie mieszka panna Agnieszka", "Śpij kochanie", "Sex appeal", "Umówiłem się z nią na dziewiątą", "Już nie zapomnisz mnie", "Ach, jak przyjemnie", "Tylko we Lwowie" czy "Dobranoc, oczka zmruż". Z trudem też można znaleźć znany film przedwojenny, w którym by nie było jego muzyki.

Henryk Wars to nie tylko kompozytor, pianista, warszawiak – zawsze w sercu grała mu polskość. Już jako młody chłopak zaciągnął się do wojska, by walczyć z sowieckim najeźdźcą w wojnie polsko-bolszewickiej. Bez szwanku wraca do Warszawy pobierać dalsze nauki.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej ponownie zmobilizowany w 1939 roku brał udział w kampanii wrześniowej. Pojmany przez Niemców trafia do obozu jenieckiego, z którego zmuszony jest uciec. Jego żydowskie pochodzenie było przepustką do śmierci, a nie gwarancją przeżycia. Lawirując między niemieckimi posterunkami, przedarł się do Lwowa, który był zaanektowany przez Armię Czerwoną. Tam też, przy Filharmonii Lwowskiej, założył zespół "Tea-Jazz" - big-band, z którym odbył nawet tournée po Rosji Radzieckiej.

Kolejnym krokiem było wstąpienie do II Korpusu Polskiego, czyli armii generała Władysława Andersa. Przeszedł z nim cały szlak bojowy, a po demobilizacji, po krótkim pobycie w Anglii, zdecydował się osiąść na stałe w Stanach Zjednoczonych, w Los Angeles. Wybór był oczywisty, choć początki nie były łatwe. Żyjąc na granicy ubóstwa, wraz z żoną poszukiwali każdego zajęcia umożliwiającego przeżycie.

Cały czas jednak szukał szczęścia w filmie i dopiero w 1954 roku udało mu się "zaczepić" przy westernowych produkcjach Johna Wayne'a – przygotowywał między innymi oprawę muzyczną do kilku odcinków "Bonanzy". Od tej pory jego amerykańska kariera nabrała właściwego wyrazu.

Zmarł tamże w roku 1977, a na jego nagrobku widnieje napis "You, your talents, and your music will live forever in the lives you touched" ("Ty, twoje talenty i twoja muzyka będą żyć wiecznie w życiu, którego dotknąłeś"). Dosłownie jakby chciał w jednym angielskim zdaniu zawrzeć fragment swojego szlagieru sprzed lat – szlagieru, którego treść mówi wszystko o jego piosenkach: "Bo nie zapomnisz mnie, Gdy moją piosenkę spamiętasz, W melodii jest siła zaklęta I czar, i moc. A gdy zapomnisz mnie, Piosenkę usłyszysz tę rzewną I tęsknić już będziesz na pewno Co dzień, co noc". Dokładnie!

PP

Wszystko zaczęło się w Warszawie, w 1926 roku, w teatrzyku rewiowym Qui Pro Quo. Daniłowski, wówczas dwudziestoczteroletni weteran Powstań Śląskich i wojny polsko-bolszewickiej, znalazł tam zatrudnienie jako kompozytor, pisząc piosenki m.in. dla Hanki Ordonówny.

W 1929 roku do Daniłowskiego zgłosiła się grupa śpiewaków pod przewodnictwem Leona Badowskiego, chórzysty Opery Warszawskiej Teatru Wielkiego. Wśród nich był też młody artysta, który miał się okazać później najważniejszym polskim wykonawcą pierwszej połowy XX wieku – Mieczysław Fogiel, znany później jako Mieczysław Fogg.

Mieczysław Fogg – ambasador polskiej piosenki

– Przez sześć miesięcy uczyłem moich danowców trzech piosenek. Chłopcy, śpiewacy z katedry św. Jana w Warszawie, mieli piękne głosy, ale nie umieli czytać nut i nie znali nowoczesnego stylu śpiewania i nowoczesnych rytmów – wspominał Władysław Daniłowski w audycji "Piosenki w wykonaniu chóru Dana" z archiwum Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Daniłowski miał ambitny cel: z młodych chórzystów zrobić pierwszych polskich rewelersów - przedwojenny odpowiednik dzisiejszych boysbendów; zespół złożony z samych mężczyzn, wykonujący muzykę popularną. 

Debiut 

Dyrektor teatru, Jan Boczkowski, długo nie chciał zgodzić się na występ chóru. W końcu uległ namowom swojego kompozytora i podpisał z Daniłowskim kontrakt na próbne trzy dni występów.

– Prowadziłam konferansjerkę w rewii "Gabinet figur woskowych". Jedną z atrakcji był debiutujący w Warszawie, rzekomo argentyński, Coro Argentino V. Dano, śpiewający piękne tanga. Chór odniósł sukces nie do opisania. Widownia szalała. Brawa uspokajaliśmy kilkanaście minut  – mówiła żona Daniłowskiego Bronisława Nobisówna-Daniłowska.

Występ zebrał fenomenalne recenzje. Podobnie było we Lwowie, dokąd Chór Dana wyjechał w swoją pierwszą "trasę koncertową". Chór Dana związany był ze sceną Qui Pro Quo do 1931 roku.

Grali w Chicago i u Marszałka

Pierwszy, lwowski wyjazd koncertowy okazał się zapowiedzią wielkiej międzynarodowej kariery zespołu. Chór Dana koncertował w państwach Europy Zachodniej, w ZSRR i w Stanach Zjednoczonych, gdzie zrobił furorę wśród licznej amerykańskiej Polonii.

Największym hitem zespołu okazała się piosenka rzewna "Flisacy" do filmu "Dziesięciu z Pawiaka" (Chór Dana występował w kilku filmach). Piosenka była śpiewana w wielu krajach. Wyjątek stanowiło ZSRR.

– Nie wiedzieliśmy dlaczego. Jeśli było tam coś politycznego, to dotyczyło to raczej zaborców sprzed I wojny światowej, a więc carów, a nie Sowietów. Kiedy zaśpiewaliśmy "Flisaków" na prywatnym koncercie u marszałka Piłsudskiego, on nam wyjaśnił: "to dlatego zabronili jej śpiewać, że są tam słowa »a ten lud pamięta dawne dni, a Sowiety walczą z tradycją, Sowiety chcą wykreślić z pamięci ludzkiej przeszłość« – wspominał Dan-Daniłowski.

Karierę przerwała wojna

Chór wielokrotnie zmieniał skład. Występował niekiedy jako kwintet, czasami jako kwartet. W 1938 roku ze składu zespołu odszedł Mieczysław Fogg, by rozpocząć karierę solową. Na jego miejsce weszli Zdzisław Brzeziński i jego siostra Hanka – pierwsza kobieta w historii zespołu.

Karierę zespołu przerwał wybuch II wojny światowej. Daniłowskiemu i jego żonie udało się opuścić kraj. Pozostali artyści związani z Chórem Dana pozostali w okupowanej Polsce. Część z nich zginęła. W 1940 roku został rozstrzelany Zachariasz Papiernik, w Powstaniu Warszawskim zginął Tadeusz Bogdanowicz. W czasie okupacji zmarł Tadeusz Jasłowski.

Po wojnie pozostali przy życiu członkowie ostatniego składu Chóru Dana próbowali wskrzesić zespół pod nazwą "Cztery Asy". Do pierwotnej nazwy nie powrócili, bo sam Dan-Daniłowski nigdy nie pojawił się w kraju.

Na amerykańskiej ziemi

Dan-Daniłowski znalazł się z żoną w Stanach Zjednoczonych w 1940 roku. Już rok później zorganizował polski chór (również nazywany Chórem Dana) złożony z polonusów. Jednak jego trasę przerwało włączenie się USA do wojny – młodzi rewelersi zmienili smokingi na mundury. Sam Daniłowski zaczął udzielać się w polonijnych rozgłośniach radiowych. Założył też własną wytwórnię płytową "Dana Records".

– Polonia polska lubiła ludową muzykę. Głównie polki i oberki – wspominał Władysław Daniłowski w rozmowie z Karolem Wittem. – Polki zaczęły cieszyć się niesamowitą popularnością.

Daniłowski przetarł w ten sposób szlak dla Jana Lewana, nazywanego "królem polki", muzyka, który dzięki polce otrzymał nominację do nagrody Grammy w 1995 roku.

W 1958 roku Daniłowski w ślad za synem przeniósł się do Miami. Wcześniej sprzedał "Dana Records". W stolicy Florydy dożył swoich dni. Zmarł 4 marca 2000 roku w wieku 98 lat.

Popularność Chóru Dana stworzyła nowe zjawisko w polskiej muzyce popularnej. W latach 30. XX wieku nastąpił istny wysyp męskich chórów, które próbowały naśladować styl danowców. Chór Juranda, Chór Eryana, czy już powojenny Chór Czejanda – wszystkie te rewelersowe zespoły próbowały osiągnąć mistrzostwo i popularność Chóru Dana, żadnemu jednak się to nie powiodło.

bm

Król popu

- Był Hemar i Tuwim, arcymistrzowie polszczyzny, a po drugiej stronie tego Rowu Mariańskiego Włast, król szmiry – oceniał dziennikarz i znawca kabaretu Roman Dziewoński w audycji Bogumiły Prządki z cyklu "Kabaretowe numery i klimaty". Posłuchaj audycji.

Marian Hemar. Arcymistrz piosenki

W tym szaleństwie była jednak metoda. Włast jako pierwszy zrozumiał, że wraz z powstaniem radia i filmu dźwiękowego kończy się epoka poniekąd elitarnej sztuki kabaretowej, a zaczyna czas sztuki masowej. Włast rozumiał, że piosenka ma się "sprzedać" nie tylko podczas rewii, ale także nagrana na płycie gramofonowej i puszczana na antenie. Dlatego powinna trafiać w gusta zwykłych ludzi. I tak właśnie było z jego piosenkami. W tym kontekście można Własta nazwać twórcą polskiego popu.

Tekściarz wypracował niezwykle efektywną metodę pracy twórczej. Założył zeszyt, w którym spisywał rymy. To do tych rymów dopisywał później tekst tak, żeby wpisywał się on w melodię i tworzył chociażby z grubsza sensowną treść piosenki. Kolejną tajemnicą jego sukcesu były podróże. Włast wyjeżdżał za granicę, by wybadać światowe trendy w muzyce rozrywkowej. Dzięki temu był o krok przed konkurentami, a jego piosenki były pionierskie na polskiej scenie muzycznej.

Od legionisty do króla rewii

Włast przyszedł na świat w Łodzi, w rodzinie żydowskiej, jako Gustaw Baumritter. Zainteresowanie barwnym światem rozrywki pojawiło się u niego wcześnie, jeszcze w latach szkolnych, kiedy ze starszym o rok kolegą, Julianem Tuwimem, zakradali się do kabaretów. Mężczyźni w smokingach, kobiety w cekinowych sukniach – kontrast między tym światem a krajobrazem robotniczej Łodzi musiał robić ogromne wrażenie na młodym mężczyźnie.

Julian Tuwim - książę wśród poetów

Nic dziwnego, że zaraz po liceum Włast przeniósł się do Warszawy, by tam zdobyć kontrakt w Teatrze Udziałowym. Jego dobrze rokującą karierę przerwała jednak wojna. Andrzej Włast zaciągnął się do Legionów Piłsudskiego. Komendant wiedział, że nie strzela się do wroga diamentami, dlatego, zamiast wysyłać Własta na front, przydzielił go do Wydziału Propagandy.

W 1921 roku Włast wydał swój jedyny tomik poezji "Serce tatuowane". W tym samym roku zaczął współpracę z warszawskimi teatrami rewiowymi. Pisał teksty piosenek dla Qui Pro Quo i Perskiego Oka. W drugiej połowie lat dwudziestych założył własny teatr Morskie Oko. Rewie tego ostatniego były transmitowane przez Polskie Radio.

Twórca przebojów

Czas zabaw, rewii i kabaretów przerwał wybuch II wojny światowej. Niemcy osadzili Własta w warszawskim getcie. Początkowo występował tam w kawiarni Sztuka przy Lesznie. Ciężko znosił warunki panujące w dzielnicy żydowskiej. Na przełomie 1942 i 1943 roku (dokładna data nie jest znana) przyjaciele próbowali wydostać tekściarza z getta. Niestety, podczas wyprowadzania, na widok strażników Włast wpadł w panikę i zaczął uciekać. Został zastrzelony.

Jeden z najwybitniejszych i najbardziej płodnych tekściarzy międzywojnia podzielił los setek tysięcy polskich Żydów, ale przetrwała jego spuścizna – piosenki, które, w kolejnych interpretacjach, wybrzmiewają do dziś.

Andrzej Włast pozostawił po sobie trwały ślad także w języku. Gdy na początku lat 30. rozpisano konkurs na słowo, które mogłoby zastąpić zapożyczony z języka niemieckiego "szlagier", to właśnie jego propozycja zadomowiła się w polszczyźnie na stałe. Andrzej Włast jest nie tylko autorem wielu przebojów, ale także autorem samego rzeczownika "przebój".

bm

Ten wybitny i mało znany z nazwiska aktor jest pamiętany głównie dzięki swoim artystycznym dokonaniom w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a także trochę przed i trochę po nim. Dzisiaj mijają 134 lata od jego narodzin – 9 kwietnia 1887 roku. Urodził się w Warszawie i zmarł po 70. latach w Los Angeles.

Większą część swojego życia poświęcił kabaretowi, teatrowi, filmowi, aktorstwu i piosence. Jeszcze przed II wojną, w salach Filharmonii Warszawskiej obchodził swoje trzydziestopięciolecie pracy artystycznej. W chwili, w której zdecydujemy się wymieniać jego scenariusze, zaśpiewane piosenki, teatry, w których występował, kabaret, w których rozśmieszał i wszystkie inne publiczne wystąpienia, najczęściej zadawanym pytaniem byłoby: to on? I to też on?

Konrad Tom

Dla przykładu: scenariusze "Antek policmajster", "Czy Lucyna to dziewczyna?", "Manewry miłosne", "Ada! To nie wypada!" - przed wojną były to wielkie hity polskiego kina; jako aktor zagrał w innych bardzo znanych wtedy filmach - "Romeo i Julcia", "Co mój mąż robi w nocy", "Kocha, lubi, szanuje", "ABC miłości" czy "Pani minister tańczy". Jako aktor zagrał w takich teatrach i kabaretach jak choćby: "Qui Pro Quo", "Perskie Oko", "Momus", "Komedia", "Nowoczesny", "Czarny Kot", "Miraż", "Stańczyk", "Chochoł", "Nowości", "Banda", "Cyganeria", "Rex", "Cyrulik Warszawski", "13 rzędów" czy "Operetka". W tamtych czasach wszędzie go było pełno.

Zawsze z klasą, zawsze wytworny... , tak o nim pisze "Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965":

"Był jedną z najbardziej znanych postaci polskiego kabaretu w okresie międzywojennym, przede wszystkim ze względu na swoją wszechstronną działalność w tej dziedzinie. Przystojny, elegancki, nawet wytworny, był dobrym piosenkarzem, aktorem (przede wszystkim wykonawcą skeczów, w których odtwarzał role elegantów i typy żydowskie), także dowcipnym, inteligentnym konferansjerem".

Współgrał i śpiewał z największymi postaciami scen warszawskich – jak choćby z Eugeniuszem Bodo czy Mieczysławem Foggiem. Dla wielu kronikarzy tamtych czasów ważne było też i to, że był mężem słynnej aktorki Zuli Pogorzelskiej... choć w tamtych czasach mówiono też, że to Zula była żoną wielkiego "Tim-Toma", taki właśnie nosił pseudonim sceniczny.

Prawdziwe jego nazwisko brzmiało Konrad Runowiecki. Ukończył szkołę handlową w Warszawie i oprócz działalności artystycznej, datowanej od 1909 roku był także dziennikarzem w łódzkim "Tygodniku Śmiechu". Po wybuchu II wojny światowej występował we Lwowie, był nawet kierownikiem, reżyserem i aktorem tamtejszego Teatru Miniatur, polskiego i lwowskiego na wskroś. W 1941 roku zaciągnął się do Armii Polskiej na terenach ZSRR i w 1942 wyruszył z nią na Bliski Wschód, Przeszedł z Armią Andersa cały szlak bojowy występując dla jednostek frontowych. Po wojnie osiadł w Stanach Zjednoczonych, w Los Angeles.

Praca twórcza nie była już tym zajęciem, które wcześniej wypełniało jego życie... , "inny czas, inne miejsce, inne dekoracje" - jak sam mawiał. Publiczność polska pamiętała jednak niezmiennie jego filmy, role, skecze.

Wspominając tamte czasy jakże często wracano do tych "bzdur, andronów, głupstw i błahostek" ogólnie znanych pod nazwą "szmonces". Tom był mistrzem w takich właśnie tekstach opartych na humorze żydowskim – stawiano go w jednym rzędzie z Julianem Tuwimem i Marianem Hemarem.

To właśnie on jest autorem chyba najsłynniejszego polskiego tekstu kabaretowego - "Sęk". Napisał go w 1926 roku i wykonywał w Teatrzyku "Perskie Oko" wspólnie z Ludwikiem Lawińskim. Jak pisze Janusz R. Kowalczyk:

"Wielką popularność zyskał dzięki Edwardowi Dziewońskiemu, który w założonym w 1964 r. kabarecie Dudek wykonywał go wraz z Wiesławem Michnikowskim. "Taki skecz trafia się raz na sto lat" – mawiał Dziewoński i powtarzał za Wiesławem Gołasem: "Dzięki "Sękowi" będą nas pamiętali". Co ciekawe Teatrzyk Perskie Oko, w którym ten skecz wszech czasów był wykonywany, mieścił się pod adresem Nowy Świat 63, gdzie 40 lat później wprowadził się i przez dziesięć lat odnosił spektakularne sukcesy kabaret Dudek. Wszystko "w jednym Tomie".

Wspomnijmy jeszcze nie jeden raz tego Wielkiego Artystę – wiele z jego piosenek i fragmentów filmów znajduje się w przepastnych archiwach Internetu... znajdziecie też tam ten słynny skecz – ten "Sęk" - co? - sęk – jaki sęk?

PP