Wydany przez Karakter tom zawiera 53 teksty Virginii Woolf wybrane z jej obszernej twórczości publicystycznej. Piotr Kofta zwracał uwagę, że ich tematyka jest bardzo różnorodna. - Są tu rozważania o sztuce, literaturze, podróżach, trochę spraw kobiecych, trochę refleksji o życiu i śmierci, trochę portretów, ciężko tu znaleźć wspólny mianownik - oceniał. Jeszcze ciężej, jego zdaniem, może być przebrnąć przez tempo esejów Woolf, które zakorzenione w XIX-wiecznym pisarstwie są rozwlekłe i przegadane, a na dodatek w wielu przypadkach nieaktualne.

Mimo to gość "Czytelni" zwracał uwagę na historyczne walory przemyśleń Woolf, która była świadkiem narodzin modernizmu.

W audycji omówiliśmy też książkę "Historia ucieczki" Eleny Ferrante.

***

Tytuł audycji: Czytelnia

Prowadzi: Małgorzata Szymankiewicz

Goście: Piotr Kofta oraz Magdalena Miecznicka

Data emisji: 16.01.2015

Godzina emisji: 12.00

bch/pg

Wczesne lata

Kazimiera Iłłakowiczówna przyszła na świat w 1892 roku w Wilnie. Była dzieckiem z nieformalnego związku nauczycielki języków obcych Barbary Iłłakowiczówny i Klemensa Zana - syna Tomasz Zana, bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza. Miała starszą siostrę Barbarę. Matka, zdająca sobie sprawę z tego, jakie brzemię spoczywa na nieślubnych dzieciach, już w chwili urodzenia córek, podała w metrykach, że należą do rodzin jej krewnych.

Wcześnie osierocona przez matkę została przekazana na wychowanie do wuja, który nie poświęcał jej czasu. Skarżącą się na tę sytuację dziewczynkę przeniesiono do dalekiej krewnej, hrabiny Zofii Buyno z Zyberk-Platerów. W tym domu, wychowując się w otoczeniu księgozbioru bogatego w literaturę piękną i dzieła o historii sztuki, otrzymała rodzicielską miłość. Z przybraną matką rozmawiała po francusku, z opiekunką po niemiecku, w szkole spotkała się z rosyjskim. Została także wysłana na kurs angielskiego do Oxfordu. 

Załamanie

Jako nastoletnia panna przyjechała do Warszawy, by uczyć się w prestiżowej szkole im. Cecylii Plater. Była ciekawa świata, żywa i pewna siebie. Te cechy charakteru irytowały jedną z jej nauczycielek, która w przypływie zazdrości wyjawiła informacje o jej pochodzeniu. Dosadnie powiedziała Kazimierze, że jako nieślubne dziecko powinna czuć się pohańbiona i potępiona, a nie chodzić z podniesioną do góry głową.

- Kazimiera przeżyła kryzys emocjonalny. Prawdopodobnie to właśnie wtedy postanowiła, że zostanie poetką, by pokazać, że potrafi coś osiągnąć - powiedziała biografka poetki Joanna Kuciel-Frydryszak w audycji Polskiego Radia "Pełne tajemnic życie Kazimiery Iłłakowiczówny".

Początek znajomości z Józefem Piłsudskim

Po maturze wyjechała do Krakowa, by na Uniwersytecie Jagiellońskim studiować polonistykę i anglistykę. Podczas studiów poznała Józefa Piłsudskiego.

- To właśnie wtedy rozpoczęła się fascynacja jego osobą. Kazimiera wysłała do niego list, w którym napisała, że chce być jego… adiutantką – dodała Joanna Kuciel-Frydryszak. – Marzyła o tym, żeby jej wiersz stał się hymnem Legionów Polskich.

W jaki sposób Kazimiera Iłłakowiczówna poznała Piłsudskiego? Posłuchaj audycji "Pełne tajemnic życie Kazimiery Iłłakowiczówny".

Doświadczenie wojny

Swoje pierwsze wiersze zaczęła pisać w czasie I wojny światowej. Wiele z nich miało patriotyczny wydźwięk. Zostały wydane w dwóch tomikach: "Kolędy polskiej biedy" i "Trzy struny". Postanowiła nieść pomoc żołnierzom jako siostra miłosierdzia przy wojsku rosyjskim. W 1915 roku wstąpiła do tzw. Czołówki Polskiej, która była oddziałem złożonym z sanitariuszek. Dwa lata spędziła na froncie, opatrując rannych żołnierzy. W 1917 roku utknęła w Petersburgu w zrewoltowanej Rosji. Doświadczenia wojenne zmieniły Iłłakowiczównę. Z tego okresu pochodzą jej wiersze dotyczące przemijania i śmierci, które ukazały się drukiem w 1917 roku.

Kariera urzędniczki

Dzięki biegłej znajomości języków obcych tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości została zatrudniona na stanowisku referendarza w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, gdzie znakomicie się odnalazła. Po zamachu majowym w 1926 roku Marszałek Józef Piłsudski zatrudnił ją jako swojego sekretarza.

- Irytowała się, gdy ktoś ją nazywał sekretarką, a nie sekretarzem. Miała ku temu podstawy, bo nie pełniła roli typowej sekretarki. Odpisywała na listy służbowe, które przychodziły do Marszałka i jego żony – mówiła Joanna Kuciel.

W ciągu dziewięciu lat pracy odpisała na blisko 250 tysięcy listów.

Oddana pracy

- Swoją pracę traktowała jako misję na rzecz Polski. Uważała, że pracuje w jednym z najciekawszych biur w stolicy – mówiła Joanna Kuciel-Frydryszak.

Niejednokrotnie podkreślała, że nie odróżnia poszczególnych partii politycznych. Swoje zawodowe obowiązki postrzegała w kontekście działania na rzecz dobra wspólnego. Duma z pracy urzędniczki nie była zrozumiana przez jej kolegów, literatów. W ich przekonaniu taka praca była niegodna poety.

- Wydaje mi się, że dość wcześnie wiedziała, że nie założy rodziny. Szybko rozeznała, że to nie jej droga. W rozmowach przyznawała, że starała się wykorzenić w sobie wszystko, co osobiste. Interesowały ją tylko wspólnotowe przeżycia – dodała Joanna Kuciel-Frydryszak.

Poetka po godzinach

Karierę urzędniczki uznawała za najważniejszą część swojego życia. Nie uważała się za zawodową poetkę. Literaturą zajmowała się po godzinach. Nie uważała się za zawodową poetkę.

- Nie czekała na natchnienie. Twierdziła, że wiersze pisze w czasie wolnym wieczorami – twierdziła Joanna Kuciel-Frydryszak.

Jej wiersze wyróżniała oryginalna wyobraźnia, zmysł obserwacji, niemal filmowa zdolność opisu. Wykazała się niezwykłym wyczuciem rytmu tekstu, dzięki czemu stała się mistrzynią wiersza tonicznego.

Niewiele wiadomo o jej życiu prywatnym. W kontaktach z innymi ludźmi była bardzo trudna.

- Miała nienaganne maniery. Wymagała wiele od siebie, jak i od innych – wyjaśniła Joanna Kuciel-Frydryszak.

Niezależna literatka

Iłłakowiczówna nie należała do żadnego środowiska artystycznego i politycznego. Nie chciała się do nikogo przypisywać. Według badaczy jej wiersze opisujące codzienność z wczesnych lat 20. XX wieku noszą cechy poezji skamandryckiej. Sama poetka stwierdziła, że ze swoimi konserwatywnymi poglądami i głęboką wiarą nie pasuje do "Skamandra". Autorkę próbował przywłaszczyć dla siebie nurt narodowy, jednak ona sama odcinała się od jakichkolwiek prób kategoryzowania.

Twórczość "Iłły" została doceniona jeszcze za jej życia. Otrzymała Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. Postanowieniem z 11 listopada 1934 roku za zasługi na polu pracy literackiej i propagandy za granicą została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Od 1935 roku mogła poszczycić się Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury.

Próby prozatorskie

"Nie lubię wierszy, wolę prozę" – mówiła przekornie Iłłakowiczówna. - Pozostawiła po sobie także obszerny dorobek prozatorski, który obecnie jest praktycznie zapomniany – powiedziała profesor literatury Mirosława Ołdakowska – Kufel w audycji.

W 1918 roku ukazała się jej powieść "Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i o dziewczynce Kio", którą napisała po trudnych doświadczeniach pielęgniarki na frontach I wojny światowej. Książka stanowiła satyrę i krytykę rewolucji, której była świadkiem. Choć utwór został napisany w formie bajki, nie był on przeznaczony dla dzieci. 

W 1938 roku wydała książkę pt. "Ścieżka obok drogi", którą później uznała za niefortunną. Pozycja, która objaśniała zmagania związane z procesem odzyskiwania przez Polskę niepodległości, była skierowana do młodzieży. Opisała na jej łamach również swoje relacje z Marszałkiem.

Dyplomatka

Po śmierci Józefa Piłsudskiego w 1935 roku wróciła do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Rozpoczęła również podróże po Europie z pogadankami o Marszałku. Kiedy w 1939 roku wybuchła II wojna światowa wraz z całym ministerstwem została ewakuowana do Rumunii, gdzie spędziła cały okres konfliktu.

Powrót do Polski

Do Polski zdecydowała się wrócić 27 listopada 1947 roku. Uważała, że zostanie przywrócona do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

- To było naiwne z jej strony. Maria Dąbrowska nie mogła nadziwić się, że "Iłła" nie rozumiała, że wraca do innej rzeczywistości - dodała Joanna Kuciel-Frydryszak.

W 1947 roku przeprowadziła się do Poznania, gdzie mieszkała do śmierci. 

Tłumaczka

W okresie poznańskim zarabiała jako nauczycielka języków obcych. Zajmowała się także tłumaczeniami z języków: angielskiego, francuskiego, niemieckiego, rumuńskiego i węgierskiego. Dokonała genialnego przekładu z rosyjskiego na polski "Anny Kareniny" Lwa Tołstoja. W 1956 roku była świadkiem wydarzeń poznańskich, które głęboko nią wstrząsnęły. Związane z nimi dramatyczne przeżycia zawarła w wierszu pt. "Rozstrzelano moje serce w Poznaniu".

Bardzo późno zdiagnozowano u niej jaskrę, w wyniku której straciła wzrok. Do końca pozostała pracowitą kobietą. W 1981 roku Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznał jej tytuł doktora honoris causa.

- Imponująca jest wewnętrzna siła "Iłły", której niezwykle dramatyczne życie było zdeterminowane przez wielkie wydarzenia XX wieku - mówiła Joanna Kuciel-Frydryszak.

Śmierć i upamiętnienie

Kazimiera Iłłakowiczówna zmarła 16 lutego 1983 roku w swoim poznańskim mieszkaniu. Rok po jej śmierci w tym mieszkaniu powstało istniejące do dziś muzeum, w którym rokrocznie odbywa się uroczystość wręczenia nagrody literackiej imienia poetki.

seb/im

Kiedy Wirginia Woolf zaczęła pisać "Własny pokój" była już uznana pisarką, wiodła wygodne życie i właściwie o nic nie musiałaby walczyć. - Sufrażystki zwyciężyły, kobiety w Wielkiej Brytani zyskały prawa wyborcze. Tymczasem Woolf zaczęła się zastanawiać, czy to zrównanie praw kobiet i mężczyzn dotyczy także obyczajowości i kultury - opowiada Karolina Sulej. - "Własny pokój" został przygotowany jako esej uniwersytecki do wygłoszenia. Jest on wielkim wywodem o tym, że żeby kobieta była twórcza i w tej twórczości wolna, potrzebuje konkretnych rzeczy: przestrzeni, pieniędzy i czasu - wyjaśnia gość Czwórki.

"Własny pokój" nie jest feministyczną ramotą z początku XX wieku, tylko świeżym tekstem - nie tylko intelektualnym, ale także emocjonalnym Karolina Sulej

W ten sposób Wirginia Woolf przypomina nam, że bez względu na to, ile praw będą mieć kobiety, to te najważniejsze dotyczą codzienności i bycia w domu. - Chodzi o to, żeby w codziennej krzątaninie, którą musimy wykonać, znaleźć dla siebie metaforyczny, ale też bardzo konkretny "własny pokój" - mówi Sulej.

Polskie wznowienie eseju Woolf, przygotowane w 90. rocznicę premiery tekstu, zostało wzbogacone o cykl rozmów o stawaniu się kobietą, w których uczestniczyły m.in. Edyta Bartosiewicz, Joanna Bator, Magdalena Cielecka i Ewa Woydyłło. Czy udało nam się wcielić w życie teorię brytyjskiej pisarki? Czy nauczyłyśmy się uważności dla siebie samych? Zapraszamy do wysłuchania całej rozmowy.

***

Tytuł audycji: Stacja Kultura

Prowadzi: Kasia Dydo

Gość: Karolina Sulej (dziennikarka, pisarka)

Data emisji: 25.04.2019

Godzina emisji: 11.15

kul/kd

Anna Świrszczyńska, wybitna autorka wierszy, dramatów i prozy, a także sanitariuszka w Powstaniu Warszawskim, urodziła się 7 lutego 1909 roku w Warszawie.

Papier, trumna, magnetofon. Pisarze o Powstaniu Warszawskim

Debiutowała w 1934 r. na łamach "Wiadomości Literackich". Pierwszy tom jej poezji i prozy ukazał się w 1936 r. Kolejną książkę wydała dopiero w 1958 r. Do tego czasu publikowała utwory w czasopismach, współpracowała z Polskim Radiem, które nadawało audycje i słuchowiska jej autorstwa, pisała też scenariusze filmów animowanych.

Od lat 60. do 80. ukazało się (oprócz wyborów) sześć tomów poezji Anny Świrszczyńskiej, w tym tak znaczące książki jak "Jestem baba" (1972) czy "Budowałam barykadę" (1974). Niemal przez całe życie pisała utwory dla dzieci i młodzieży, m.in. powieść "Arkona, gród Świętowita". Zmarła 30 września 1984 roku w Krakowie.

Obywatelka poetka

Jako prelegentka słynnego Kongresu Kultury Polskiej w grudniu 1981 roku Anna Świrszczyńska podkreślała rolę literatury i jej twórców w życiu społecznym, powinność, której jej zdaniem "socjalistyczni pisarze" wcale nie zamierzają pełnić, publikując dzieła dla garstki znawców i osób z własnego środowiska. Oskarżała literatów o oderwanie od rzeczywistości, która jest codziennością pracującej masy ludzkiej.

– Polscy pisarze nie znają swego własnego kraju, mają nader mgliste pojęcie o bytowaniu jego mieszkańców, o warunkach życia i pracy milionów prostych ludzi. Zapomnieli zupełnie o tym, że autor ma jakieś obowiązki wobec czytelnika. Rzadko przychodzi im do głowy myśl, że dano im głos po to, aby mówili w imieniu milionów, które milczą, żeby pomagali ludziom żyć, żeby pomagali im umierać. Zdają się nie wiedzieć, że można pisać z miłości do człowieka, że to może być główny powód obrania tego zawodu – mówiła.

Sama kilka lat wcześniej w wywiadzie udzielonym Polskiemu Radiu zdradziła, jaki jest jej ideał pisarskiej pracy. – Byłabym szczęśliwa, gdybym mogła napisać taki wiersz, który mógłby wziąć ze sobą człowiek idący do szpitala na niebezpieczną operację albo który ktoś czytałby w przeddzień swojego ślubu – mówiła w rozmowie z Anną Balicką w 1977 roku.

"Baba" oskarża

Wrażliwość na istnienie innego człowieka ściśle wiąże się u Świrszczyńskiej z doświadczeniem kobiecości, którego perspektywę kształtuje tradycyjny i niesprawiedliwy podział ról męskich i kobiecych w społeczeństwie. Problem ten poruszyła przede wszystkim w tomie "Jestem baba". W książce w bezkompromisowy sposób ukazuje te elementy kobiecości, które nie mieszczą się w dominujących narracjach społecznych i kulturowych.

–  Ja jestem baba – przyznała ze śmiechem w audycji Anny Balickiej. – Przeszłam przez swoje babskie życie, byłam na górze i na dole, przeszłam przez macierzyństwo, przez wszystkie radości i cierpienia z tym związane. Ale chciałam w tym tomiku powiedzieć nie tylko o kobiecie w ogóle, przede wszystkim o kobiecie, która jest najbardziej obciążona wszystkimi przeciwnościami losu, o prostej kobiecie ze wsi, z miasta, która haruje i której się nie docenia – mówiła.

Od razu dodała jednak, że jest optymistką. – Wydaje mi się, że ten nasz babski los może się zmienić. Że powinien się zmienić i że się zmieni. Dlatego staram się przedstawić kobietę - i to jest novum - nie jako niewolnicę mężczyzny, lecz jako równą partnerkę, a czasami nawet jako istotę, która patrzy na tego mężczyznę z góry – powiedziała.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Obok prostych ludzi, którym brak zasobów duchowych do znoszenia trudów życia, obok kobiet, których głosu nie chce słuchać męski świat, w twórczości Świrszczyńskiej występuje jeszcze jedna grupa wykluczonych. To cywilne ofiary Powstania Warszawskiego. Kilka lat po słynnym "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego (1970) pisarka opublikowała "Budowałam barykadę". Te dwie książki często zestawia się ze sobą. Obie opowiadają o niebohaterskiej stronie Powstania Warszawskiego. O codzienności w zagrożeniu, nagromadzeniu śmierci, przypadkowym przetrwaniu.

Anna Świrszczyńska nie cofa się przed radykalną oceną zrywu. Z pozycji byłej żołnierki, zawiedzionej dowództwem Powstania, krytykuje w swoich wierszach decyzje i bezrefleksyjną postawę generałów posyłających ludzi na bezsensowną śmierć. Oskarża dowódców o fałszywą ocenę sytuacji. Jej zdaniem Powstanie Warszawski w ogóle nie powinno wybuchnąć:

"Ci co wydali pierwszy rozkaz do walki
niech policzą teraz nasze trupy.

Niech pójdą przez ulice
których nie ma
przez miasto
którego nie ma
niech liczą przez tygodnie przez miesiące
niech liczą aż do śmierci
nasze trupy".

Miłosz, Sandauer, Herbert, czyli Klub Miłośników Świrszczyńskiej

12 lat po śmierci Anny Świrszczyńskiej inny sławny pisarz, jej rówieśnik, postawił literacki pomnik jej twórczości. Był nim wielbiciel poezji Świrszczyńskiej - Czesław Miłosz, który napisał książkę "Jakiegoż to gościa mieliśmy". Padają w niej m.in. takie słowa: "im więcej czytam Świrszczyńską, tym głębiej pogrążam się w trudne do nazwania odczucie jej rzeczywistego istnienia. Ta moja koleżanka pokoleniowa była urzekającą istotą, elfem może albo Rozalindą i Mirandą z Szekspira".

– Była osobowością niebywale cenioną przez bardzo różnych twórców – mówił w Polskim Radiu w 2014 roku poeta i krytyk Piotr Matywiecki. – Pierwszym spośród znakomitych polskich krytyków, który jej twórczość naprawdę docenił, był Artur Sandauer, czyli ktoś o zupełnie innej artystycznej proweniencji niż Czesław Miłosz. A gdy przeczyta się dramat Świrszczyńskiej "Orfeusz", widać, jak wiele zawdzięcza mu w swoich z kolei dramatach poetyckich Zbigniew Herbert. Zresztą w jednym ze swoich tekstów Herbert zwierza się z ogromnego podziwu dla poezji Anny Świrszczyńskiej – zauważył gość audycji.

Zdaniem Piotra Matywieckiego fascynowano się Świrszczyńską nie tylko ze względu na samą twórczość, lecz także z uwagi na "bardzo specjalną osobowość", która ujawnia się w tych wierszach. – Najważniejsze w niej jest coś, w co polska poezja zwykle jest dość skąpa, czyli nieskrępowana, entuzjastyczna ekspresja własnego "ja" – ocenił. Odniósł się też do ascetycznej formy wierszy z dojrzałego okresu twórczości poetki:

– "Zwyczajne" ascezy poetyckie, pisane przez tak różnorodnych autorów jak Anna Kamieńska i Ryszard Krynicki, zbliżają poezję ku biegunowi milczenia. Natomiast gdy ma się do czynienia z ascezą Anny Świrszczyńskiej, wyraźnie widać, że zarówno w wierszach, w których pisze o kobietach, o ich przeżyciach erotycznych i egzystencjalnych, jak i wtedy, kiedy pisze o Powstaniu Warszawskim, to ta asceza służy podkreśleniu krzyku. Po to czyni wiersz oszczędnym, żeby tym głośniej zabrzmiał podskórny krzyk.

mc

Selma Lagerlöf wychowywała się w dużym dworze Mårbacka zamieszkiwanym przez jej rozległą rodzinę i pracowników gospodarstwa. Od dziecka towarzyszyły jej różnego rodzaju opowieści w postaci legend i baśni ludowych, tradycyjnych sag skandynawskich i przypowieści biblijnych. Kluczową rolę w przekazywaniu tych historii i pobudzaniu wyobraźni dziecka odegrała babcia oraz pochodząca z ludu służba. A poza tym - choroba.

- Jako dziecko Selma zachorowała na paraliż dziecięcy - opowiadała tłumaczka literatury skandynawskiej, Anna Marciniakówna w audycji Ewy Bobocińskiej w Polskim Radiu. - Przez długi czas nie wstawała z łóżka, a potem ślady tej choroby zostały na całe życie - Selma kulała. Ten okres, który spędziła jako dziecko w domu, chorując, to jest właściwie źródło jej pisarstwa - mówiła tłumaczka.

Pierwszy sukces

Po szkole Lagerlöf rozpoczęła pracę jako nauczycielka i pracowała tak aż do 1895 roku, kiedy w wieku 37 lat postanowiła całkowicie oddać się pisarstwu. Pierwszą jej książką był "Gösta Berling" (1891) - historia księdza (tytuł to jego imię i nazwisko) wyrzuconego ze stanowiska za nieodpowiednie zachowanie i alkoholizm. Zagraniczny sukces był poprzedzony dużym rozczarowaniem tą powieścią w ojczyźnie autorki oraz jeszcze wcześniejszym rodzinnym nieszczęściem, jakim dla Lagerlöf była sprzedaż rodzinnego dworu po śmierci ojca.

- "Gösta Berling" została dosyć powściągliwie przyjęta przez krytykę szwedzką - mówiła tłumaczka, Anna Marciniakówna w audycji Ewy Bobocińskiej w Polskim Radiu. - Rozlegały się wtedy nawet takie głosy, że nie wiadomo, co to jest, że całość nie tworzy spójnej opowieści, że jest to garść historii, które dopiero można by rozwinąć. Książkę nazwano realizmem fantastycznym, co brzmi jak zarzut. Natomiast w Danii ta książka miała ogromne powodzenie, zachwyciła - dodawała Marciniakówna.

Dzięki temu sukcesowi wydawniczemu Lagerlöf zarobiła pieniądze i odbyła wraz z przyjaciółką kilka dalekich podróży. W owym czasie (koniec wieku XIX) był to akt dużej odwagi i niezależności - pisarka nie dość, że jeździła bez męskiej asysty, to jeszcze ograniczało ją kalectwo.

Podróżniczki

Zwiedzanie dalekich zakątków świata zaowocowało dwiema kolejnymi książkami. Pierwsza z nich, "Dziwy Antychrysta" (1897), została zainspirowana Sycylią i jej specyficznym w oczach szwedzkiej luteranki podejściem do katolicyzmu. Z kolei epos chłopski "Jerozolima" (1901-02) powstał dzięki spotkaniu w Egipcie i Palestynie szwedzkich chłopów, którzy wyjechali ze Szwecji do Ziemi Świętej oczekiwać zmartwychwstania Jezusa w kolonii ewangelickiej założonej przez amerykańskich emigrantów.

Ta ostatnia powieść została bardzo doceniona przez krytyków i czytelników i ugruntowała pozycję pisarską Lagerlöf w Europie. Widać w tych książkach typowe dla pisarki: zręczny i nienachalny dydaktyzm, przystępne dla czytelnika opisy oraz trafne uchwycenie ludzkich charakterów.

- Rysunek postaci to jest dziedzictwo owych legend i sag - tu nie ma żadnego opisu, analizy, wewnętrznych monologów - to wszystko jest nieobecne - opowiadała Anna Marciniakówna w Polskim Radiu. - Cały czas mamy akcję. I ci ludzie pokazują nam się w działaniu - dwa-trzy zdania i już wiemy, z kim mamy do czynienia - dodawała.

Podróż na gęsi

Najważniejszym jednak dokonaniem Selmy Lagerlöf jest "Cudowna podróż" - powieść z 1907 roku, która w założeniu była pisana jako podręcznik geografii Szwecji. Zawierała liczne opisy pięknych zakątków kraju, legend oraz folkloru z różnych regionów. Szybko jednak "Cudowna podróż" wykroczyła daleko poza gatunek podręcznika i ramy szkolne, zyskując niezwykłą popularność nie tylko wśród szwedzkich dzieci. Wizerunek głównego bohatera lecącego na grzbiecie gęsi widniał przez lata na szwedzkich banknotach 20-koronowych. Zrealizowano też liczne adaptacje filmowe powieści - trzy fabularne i dwie animowane, komiksy, itd.

W 1909 roku Selma Lagerlöf została uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Pieniądze z nagrody umożliwiły pisarce odkupienie dworu utraconego przed laty przez rodzinę i prowadzenie tam dobrze prosperującego dużego gospodarstwa rolnego.

Po Nagrodzie Nobla napisała jeszcze m.in.: "Legendy Chrystusowe" (1904), książki autobiograficzne "Ojczyzna Liljekrony" (1911), "Mårbacka" (1922) i powieść o miłości rodzicielskiej "Tętniące serce" (1914).

az

"Galaktyka Lema" – zobacz nowy serwis narracyjny Polskiego Radia

Świat jest wielki. Otwarte Morze rozciąga się poza granice wszelkiej wiedzy. Istnieją inne światy poza naszym. Wątpię, czy w tych otchłaniach przestrzeni i czasu jakiekolwiek możliwe do wypowiedzenia słowo, zachowa, zawsze i wszędzie, swoje znaczenie i swoją moc. Chyba, że będzie to Pierwsze Słowo, które wypowiedział Segoy, tworząc wszystko, lub Ostatnie Słowo, które nie było i nie będzie wypowiedziane, aż do czasu odtworzenia wszystkich rzeczy...

Ursula K. Le Guin, "Czarnoksiężnik z Archipelagu" (fragm.), tł. Stanisław Barańczak 

Indianie i Daleki Wschód

Urodzona w 1929 w Berkeley Ursula K. Le Guin miała polskie korzenie. Jej praprababką była Paulina Krakowowa, XIX-wieczna pisarka, nauczycielka, działaczka społeczna i animatorka polskiego szkolnictwa. Syn Pauliny, Ludwik Stanisław Kraków, wyemigrował do Stanów Zjednoczonych z Polski po powstaniu styczniowym. Jego wnuczka - Theodora Kracaw Kroeber Quinn - była matką Ursuli.

Niebagatelny był wpływ rodzinnego domu na przyszłą pisarkę. Rodzice zajmowali się antropologią, a ich badawcze zainteresowania, zwłaszcza ojca, skupiały się na kulturze rdzennych ludów Ameryki. Stąd Ged - główny bohater "Ziemiomorza", najsłynniejszego cyklu Ursuli Le Giun - jest przedstawiony w powieści nieco na wzór amerykańskich Indian.

- Ona opisuje kolor jego skóry jako czerwonobrązowy - przypominała w radiowej audycji dr Marzena Adamiak, dodając również inne, "indiańskie" z ducha, inspiracje, które odnaleźć można w prozie tej pisarki. - Choćby fascynacja imionami. Sposób, w jaki imię związane jest u Le Guin z rzeczą, przyrodą. To, że zwierzęta i rośliny mają swoje prawdziwe imiona, które odwołują się do ich tożsamości. Że za pomocą imienia można przywołać zwierzę - mówiła.

Wspominając o wpływie rodzinnego domu na światopogląd Le Guin, należy wspomnieć również o tradycji taoistycznej. Ojciec Ursuli - Alfred L. Kroeber, profesor Uniwersytetu Berkeley, założyciel Amerykańskiego Towarzystwa Antropologicznego - zaczytywał się w "Daodejing" Lao-cy, w jednej z najważniejszych ksiąg taoizmu. Wiele lat później Ursula napisała swoistą interpretację tego dzieła: "Księgę Drogi i Dobra".

Echa tej dalekowschodniej filozofii poszukiwania równowagi bez trudu można odnaleźć w całej twórczości Le Guin - taoizm pozwalał jej na przykład na odejście od zachodniego dualizmu dobra i zła i poszukiwanie wizji jedności, gdzie przeciwieństwa nieustanne przechodzą jedno w drugie. W poetyckim motcie do "Ziemiomorza" - "Tylko w milczeniu słowo, tylko w ciemności światło, tylko w umieraniu życie: na pustym niebie jasny jest lot sokoła" - pobrzmiewa również duch taoizmu.

SF, czyli myślowe eksperymenty

Już krótki przegląd tych kulturowych inspiracji, których przetworzenia obecne są na kartach książek Ursuli Le Guin, wskazuje na fundamentalną cechę jej twórczości. Jest to literatura wpisująca się w poetykę science fiction i fantasy, a jednocześnie pozostająca gdzieś na pograniczu, otwierająca się na wielorakie - przede wszystkim antropologiczne - kwestie.

- Ona inspiruje się nieomal wszystkim, co się dookoła dzieje: wydarzeniami w kulturze, prozą, poezją, literaturoznawstwem. To dla mnie literatura eksperymentu myślowego, te jej próby tworzenia rożnych systemów społecznych i politycznych. Próby takiego ustawienia przestrzeni literackiej, w której możemy przemyśleć od zupełnie innej, świeżej strony społeczne problemy - mówiła dr Marzena Adamiak.

Te "eksperymenty myślowe”, podważanie "pewników świata" widoczne są przede wszystkim w dziewięciu książkach składających się na cykl "Ekumena" (zwanym także cyklem haińskim). Na przykład bohaterami "Lewej ręce ciemności" jest ludzka rasa hermafrodytów, przez większość czasu nieobjawiających cech żadnej z płci. Le Guin, stwarzając tę androgeniczną społeczność, chciała niejako pokazać konsekwencje "tak urządzonego" świata, wpływ braku podziału płciowego na ekonomię, gospodarkę czy kulturę.

Co ciekawe, "Lewa ręka ciemności" miała być w zamierzeniu autorki feministyczna w wymowie, jednak została przez ówczesne środowisko feministek skrytykowana - postać, którą Le Guin starała się pokazać jako tę ponad płciami, mieściła się wciąż, choćby językowo, w męskim paradygmacie.

Wśród innych antropologicznych kwestii, które odnaleźć można w fantastycznonaukowej prozie Le Guin, wyróżnić można sprawę kontaktowania się z Innym. Temat ten łączył ją zresztą z tym, co w swojej prozie uprawiał Stanisław Lem.

- Chodziło o nieuprzedzoną relację z drugim człowiekiem. W tle była też historia kolonizatorska: w jaki sposób odnieść się do Innego, by nie narzucać mu swoje wizji rzeczywistości? Jak mają funkcjonować skolonizowane planety? - tłumaczyła w radiowej audycji dr Marzena Adamiak.

Pisarstwo Le Guin, podsumowywała dr Adamiak, to esencja amerykańskiej kontrkultury - znajdziemy tu bowiem i sprawy feministyczne, i myśl ekologiczną, a nawet idee antywojenne.

Muzyka i poezja ludu Kesh

Szczególnym świadectwem antropologicznych fascynacji Ursuli Le Guin – a jednocześnie nieokiełznanej fantazji - była jej książka "Wracać wciąż do domu". Pisarka wykreowała w niej nieistniejący, hipotetyczny świat Kalifornii przyszłości (dotknięty wcześniej ekologiczną katastrofą) i wymyśliła między innymi zwyczaje, rytuały i twórczość kulturalną zamieszkującej ową przestrzeń społeczności.

Powstała nawet muzyka tego świata – i to dosłownie. Pisarka zaprosiła do współpracy amerykańskiego artystę Todda Bartona i tak narodziły się kompozycje, które złożyły się na album "Music & Poetry of the Kesh". Dokładnej rzecz ujmując, pierwotnie była to kaseta, dołączona do pierwszego wydania "Wracać wciąż do domu".

- Bardzo pomogły mi słowa Ursuli: udawajmy, że jesteśmy archeologami i właśnie przeprowadzamy badania w dolinie ludu Kesh - wspominał w radiowej Dwójce Todd Barton pracę nad "Music & Poetry of the Kesh".

- Pierwszy utwór, jaki stworzyliśmy, nosił tytuł "Pieśń Rzeki". Ursula wysłała mi słowa, a ja dopisałem do nich muzykę i czekałem na jej akceptację - czy to jest muzyka Kesh, czy nie. Ursula była bardzo zadowolona. Podziękowałem jej, ale napisałem też: "Zaraz, zaraz wysłałaś mi tekst w języku angielskim, czy lud Kesh zna w ogóle ten język?". Ona odpowiedziała: "Niech cię, Todd! Nie, oczywiście, że nie!" - opowiadał Todd Barton.

Magia Ziemiomorza

Najsłynniejszym dziełem Ursuli Le Guin - dzięki któremu osiągnęła ogromną popularność i weszła do kanonu XX-wiecznej literatury fantasy - jest składający się z pięciu powieści oraz zbioru opowiadań cykl "Ziemiomorze". W tej rozgrywającej się w tytułowym świecie, gdzieś na niezliczonych wyspach i pomiędzy nimi, historii spotkamy zmagających się z przeciwnościami bohaterów, czarodziejów, smoki i dużo magii, która opiera się na potędze słowa. Tu objawia się wspominania wcześniej idea prawdziwego, dotykającego jestestwa języka.

- Magia w Ziemiomorzu to umiejętność nazywania rzeczy. Ten ma władzę nad innymi, nad światem, kto potrafi coś dokładnie i całkowicie nazwać. Wypowiadając prawdziwie imię, przywołujemy jego właściciela - podkreślali goście audycji Grażyny Gronczewskiej.

Warto przy okazji dodać, że szeroko pojęte kwestie językowe (zatem i tożsamości, komunikowania się, przekładu) na tyle fascynowały Le Guin, że wracała do nich wielokrotnie. W należącej do cyklu Ekumeny powieści "Wydziedziczeni" dochodzi na przykład do usunięcia pewnych słów z języka, którym posługuje się przedstawiona tu społeczność. Skutki są daleko idące: cywilizacja pozbawiona pewnych słów zaczyna zmierzać w innym niż wcześniej kierunku.

Wracając jednak do "Ziemiomorza": książki te można czytać na wiele sposobów i w tym być może leży sekret ich ogromnej popularności wśród czytelników. Porywająca (choć daleka od brawurowych fabuł) historia "czarnoksiężnika z Archipelagu" czy też Najwyższej Kapłanki Archipelagu jest jednocześnie, na innej płaszczyźnie, opowieścią o dojrzewaniu, o dochodzeniu do prawdy o sobie i świecie, o kruchej równowadze między dobrem i złem, światłem i ciemnością.

Rzucanie kamieniem bowiem - jak uczy mag z Ziemiomorza - może naruszyć porządek gwiazd. Zapalić świecę to znaczy rzucić cień. 

Kadr z filmu "Opowieści z Ziemiomorza" ("Tales from Earthsea"), reż. Gorō Miyazaki, 2006 4. Fot. Capital Pictures / Film Stills / Forum

Stanisław Lem spotyka czarnoksiężnika

Na swoisty realizm "Ziemiomorza", przedstawianie pod płaszczem fantastycznych światów naszej rzeczywistości, zwracał uwagę Stanisław Lem w posłowiu do pierwszej części tego cyklu: "Czarnoksiężnika z Archipelagu". Autor "Solaris" zresztą bardzo cenił pisarstwo Le Guin, zwłaszcza "Lewą rękę ciemności" i wspomnianego "Czarnoksiężnika", choć - jak przyznawał - "trochę się bał przed lekturą", bo nie należał do fanów literatury fantasy.

Co więcej, "Czarnoksiężnik z Archipelagu" miał się ukazać w wydawanej w latach 70. XX w. serii "Stanisław Lem poleca", ale pisarzowi nie udało się dopiąć swego. Na przeszkodzie stanęły problemy natury politycznej: autorem, genialnego!, przekładu powieści Le Guin był Stanisław Barańczak, który podpisał w tym samym czasie List 59, przystąpił również do Komitetu Obrony Robotników. Nie spodobało się to peerelowskiej cenzurze.

O swoich kłopotach z polskim wydaniem "Czarnoksiężnika” i szerzej: o literaturze science fiction, jej zadaniach i formach traktuje wieloletnia korespondencja między Stanisławem Lemem z Ursulą Le Guin. Jako pierwsza list napisała, w 1972 roku, amerykańska pisarka.

Dzieje tej wyjątkowej, nieznanej dotychczas korespondencji przybliżyła prof. Agnieszka Gajewska w swojej książce "Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia". O listach tych literaturoznawczyni wspominała również w rozmowie wideo z portalem Polskiego Radia.

Ursula Le Guin była również poetką. Nie tylko dlatego, że jej proza - zwłaszcza "Ziemiomorze" - jest w pewnym sensie krystalicznie poetycka. Le Guin całe życie pisała wiersze.

Zbiór ostatnich liryków Le Guin ukazał się w 2019 roku w Polsce pod tytułem "Dotąd dobrze". Poetka podzieliła tom na kilka części. Zatytułowała je na przykład "Obserwacje", "Medytacje", "Elegie". Wróciła w tych wierszach do dzieciństwa, pisała o swoim związku z naturą, pokazywała pejzaże północno-zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych, żegnała zmarłych, przywoływała swoje sny.

Tłumacze tych wierszy - Justyna Bargielska i Jerzy Jarniewicz - podkreślali w Polskim Radiu, że teksty te są z jednej strony naznaczone świadomością schyłku życia, z drugiej jednak: nie jest to zapis rozpaczy czy dojmującego smutku.

- To wiersze osoby, która zmierzy się ze starością, ale starość nie jest tu jakimś przeciwnikiem - mówi Jerzy Jarniewicz. - Jest tu tajemnica życia, związania śmierci z narodzinami. Ona dostrzega to zapętlenie w wielu zjawiskach przyrody, które opisuje wyraźnie i celnie.

Poza tym, opowiadali tłumacze, bohaterka tych wierszy jest cały czas chłonna i uważna. Tak jakby sposobem na rozpad ciała było zaciekawienie materią, która nas opuszcza. A może którą my opuszczamy.

"Być gotową na śmierć jest moim pragnieniem", pisała Le Guin w jednym ze swoich ostatnich wierszy, mając już ponad 90 lat. "Boję się, że ciało, zawsze pragnąc więcej / prędzej pazurami chwyci się płomieni / niż pozwoli mi przejść / przez otwarte drzwi".

Ursula K. Le Guin odeszła pięć lat temu – 22 stycznia 2018 roku.

jp

Żródła:

Ursula K. Le Guin, "Ziemiomorze", Wydawnictwo: Prószyński i S-ka, Warszawa 2013; tejże, "Dotąd dobrze", spolszczenie: Justyna Bargielska i Jerzy Jarniewicz, Warszawa 2019; Agnieszka Gajewska, "Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku. Biografia", Kraków 2021.