Radziecki kosmonauta Jurij Gagarin zginął 27 marca 1968 roku w katastrofie samolotu treningowego MiG-15 UTI.
- Wieść o jego śmierci poruszyła do głębi serca ludzi radzieckich i wszystkich ludzi naszej planety. Imię Gagarina na zawsze pozostanie w historii ludzkości. Złotymi zgłoskami zapisane będzie w wielkiej księdze osiągnięć człowieka, w jego nieustępliwej walce o ujarzmienie sił przyrody - przemawiał na pogrzebie Jurija Gagarina Andriej Kirilenko, członek Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.

Pierwszy człowiek w kosmosie
Jurij Gagarin (ur. 9 marca 1934 w Kłuszynie) znany jest jako pierwszy człowiek w kosmosie. 12 kwietnia 1961 roku na pokładzie statku Wostok 1 odbył lot po orbicie Ziemi.

Był to wielki sukces nie tylko radzieckiego programu kosmicznego i moskiewskiej propagandy, ale także - a może przede wszystkim - światowej technologii. Naukowcy nie wiedzieli bowiem jak zareaguje organizm człowieka na orbicie. Niewysoki pilot świetnie mieścił się w niewielkiej kapsule Wostok 1.
Lot był bardzo ryzykowny, bo typ rakiety, którą wykorzystali Rosjanie był wadliwy i co drugi model miał awarię. Gagarinowi się udało, jego lot trwał 108 minut, w tym czasie kosmonauta raz okrążył Ziemię. Lecąc z prędkością ponad 27 tysięcy kilometrów na godzinę przeleciał nad Pacyfikiem, Południową Ameryką, Atlantykiem i nad Afryką.
To wydarzenie zapoczątkowało postęp w eksploracji przestrzeni kosmicznej, którego owoce zbieramy do dziś. Miało ogromne znaczenie naukowe, technologiczne i cywilizacyjne - oceniał dr Krzysztof Ziołkowski z Centrum Badań Kosmicznych PAN.
W czasach Gagarina uważano lot człowieka w kosmos za jeden z efektów rywalizacji dwóch mocarstw (ZSRR i USA), która miała w podtekście militarny aspekt. Ukoronowaniem tej rywalizacji było lądowanie człowieka na Księżycu, które nastąpiło osiem lat po locie Gagarina.
Sława Gagarina
Po tak olbrzymim sukcesie kosmonauta składał wizyty w zaprzyjaźnionych z socjalistyczną ojczyzną krajach. Odwiedzał także Warszawę.
- Sława i wiwaty spotykały go na ulicach wielkich miast wszystkich kontynentów. Ściskali mu dłoń najwybitniejsi politycy i najświetniejsi uczeni. Był ideałem milionów chłopców i dziewcząt, a jednak pozostał skromny, miły i bezpośredni jak ktoś, kogo dobrze znamy - mówił dziennikarz na antenie Polskiego Radia.

Tragiczna śmierć
Gagarin po powrocie z kosmosu nie zrezygnował z marzeń o lataniu. Pragnął przysłużyć się swojej ojczyźnie jako pilot myśliwców. Zajął się testowaniem nowych migów.
27 marca 1968 roku, podczas jednego z pierwszych takich testowych rejsów, samolot, którym leciał Gagarin i jego instruktor lotniczy Władimir Sieriogin (MIG-15 UTI) rozbił się 21 km od miasta Kirżacz, pierwszy człowiek w kosmosie zginął na miejscu.
Pogrzeb bohatera ZSRR odbył się w Moskwie 30 marca 1968 roku. Ciała Gagarina i towarzyszącego mu pilota skremowano. Jurij Gagarin został pochowany na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim.
- Będzie nadal żył w sercach i umysłach tych ludzi, którym nieobce jest wszystko co wielkie i szlachetne, wszystko co służy dobru ogólnoludzkiemu - mówił  na antenie Polskiego Radia prof. Zbigniew Pączkowski z Polskiego Towarzystwa Astronautycznego.
Imię Gagarina nosi wiele klubów, szkół, ulic, placów, alei, parków. Wiele dzieci urodzonych w latach 60. XX wieku w ZSRR otrzymało imię Jurij.
Liczne hipotezy
Przyczyny tragedii nie zostały jednoznacznie wyjaśnione. Wszystkie znalezione szczątki samolotu zostały zaspawane w hermetycznych beczkach i przewiezione do jednej z baz wojskowych do przechowania "na czas nieograniczony”.
Wśród wielu hipotez przyczyn katastrofy podawano: przeciążenie maszyny spowodowane zamocowaniem dodatkowych zbiorników z paliwem; brak sprawdzonej informacji o warunkach meteorologicznych w rejonie ćwiczeń oraz brak informacji o rzeczywistej wysokości samolotu  w czasie startu i lądowania z powodu niedziałającego radaru. Mowa była także o słabym przygotowaniu samego Gagarina, który od dawna nie siadał za sterami.
Niektóre źródła informowały również o tym, że w kabinie pilota otwarty był nawiew powietrza, który spowodował dehermetyzację kabiny. Istniały podejrzenia, że przyczyną tragedii mógł być również zamach.
W kwietniu 2011 roku Rosyjska Agencja Kosmiczna podała, że za katastrofę prawdopodobnie był odpowiedzialny Jurij Gagarin. Opierając się o odtajnione dokumenty zgromadzone przez specjalną komisję badającą wypadek ogłoszono, że tragedię  spowodował manewr wykonany przez pilota.
mk

14 czerwca 1963 r. o godz. 15.00 został na orbitę satelity Ziemi statek kosmiczny Wostok 5 pilotowany przez ppłk Walerija Fiodorowicza Bykowskiego. Dwa dni później w Kosmos została wystrzelona kolejna radziecka rakieta Wostok 6. Na pokładzie znajdowała się Walentina Tierieszkowa. Była pierwszą kobietą, która wystartowała w przestrzeń kosmiczną.
Rosjanie potraktowali ten lot jako grupowy. Astronauci rozmawiali między sobą i z Ziemią:
- Łączność między statkami działa bez zarzutu. Znajdujemy się w bliskiej odległości. Wszystkie urządzenia działają dobrze. Samopoczucie dobre – meldowali z Kosmosu radzieccy piloci.
Po otrzymaniu meldunków, Nikita Chruszczow przywódca radzieckiej partii wysłał telegram:
”Drodzy Walentyno i Walery! Serdecznie Was pozdrawiamy! Życzę Wam pomyślnego lotu i lądowania”.
Walerij Bykowski trafił do pierwszej grupy radzieckich kosmonautów w 1960 r. W jej składzie znajdował się przez 22 lata. Brał udział w trzech misjach kosmicznych. Po raz drugi znalazł się w Kosmosie w 1976 r. Był dowódcą statku Sojuz 22. Towarzyszył mu Władimir Aksjonow. Kosmonauci fotografowali m.in. Ziemię przy użyciu multi-spektralnej kamery. Na naszą planetę powrócili po blisko 8 dniach podróży.
Dwa lata później Walerij Bykowski znalazł się w Kosmosie po raz trzeci, dowodząc statkiem Sojuz 31. Tym razem poleciał z nim Sigmund Jähn, astronauta z ówczesnej NRD. Misja była realizowana w ramach programu międzynarodowego Interkosmos. Kosmonauci wrócili na Ziemię po 7 dniach 20 godzinach 49 minutach i 4 sekundach wyprawy.
Posłuchaj relacji Polskiego Radia z kosmicznej wyprawy, która odbyła się 50 lat temu.
bs

Łajka nie wróciła ze swojej podróży – przyczyną śmierci psa były stres i przegrzanie. Temperatura w kapsule po wystrzeleniu szybko wzrosła do 40 stopni Celsjusza. Rzeczywisty przebieg eksperymentu nie był znany aż do 2002 roku. Do tego czasu utrzymywano, że Łajka zdechła z bólu 10 dni po wylocie w Sputniku 2.

Pierwszy sztuczny satelita Ziemi – Sputnik 1 został wystrzelony przez ZSRR 4 października 1957. Wyniesienie go na orbitę okołoziemską było pierwszym krokiem w wyścigu kosmicznym - rozgrywce politycznej między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim w okresie zimnej wojny. Jakie cele przyświecały wówczas konstruktorom statków kosmicznych?

– Wypuszczenie Sputnika ma ogromne znaczenie dla ustalenia prognozy pogody – nadawał korespondent moskiewski Polskiego Radia w 1957 roku. – Po raz pierwszy bowiem stają się możliwe badania atmosfery na obu półkulach jednocześnie. Już w niedalekiej przyszłości przy pomocy specjalnych aparatów fotograficznych można będzie ustalać wykresy rozmieszczenia chmur i prądów powietrznych.

Casting na kosmonautę

Nikita Chruszczow po sukcesie pierwszego satelity Ziemi oczekiwał kolejnych przełomowych odkryć od kierowników radzieckiego programu kosmicznego. Ci postanowili na orbitę okołoziemską wystrzelić psa. Łajka nie była jednak jedyną kandydatką do lotu w kosmos. Razem z dziesięcioma innymi psami była testowana w Instytucie Medycyny Lotniczej. Tam sprawdzano przystosowanie psów do przebywania w ciasnej kapsule oraz ich reakcje na hałas, czy przyspieszenie.

Łajka została wysłana w kosmos, aby zbadać jej czynności życiowe w tak ekstremalnych warunkach. Wyniki miały pomóc przy planowaniu wyprawy statku kosmicznego z człowiekiem na pokładzie.

Sputnik 2 z Łajką na pokładzie spłonął w atmosferze 14 kwietnia 1958 po 2570 okrążeniach  Ziemi. Suczka kosmonautka przeżyła ich zaledwie cztery. Łajka stała się jednak słynnym symbolem radzieckiej ekspansji kosmicznej oraz przedmiotem wielu odniesień w popkulturze.

mb

Współcześni naukowcy zdołali dokonać, dzięki nowoczesnym przyrządom pomiarowym, tego, co udało się Kordylewskiemu w latach sześćdziesiątych za pomocą obserwacji nieba gołym okiem. Tym samym potwierdzili istnienie księżyców odkrytych przez polskiego naukowca. Swoje badania opublikowali w renomowanym czasopiśmie "Monthly Notices of the Royal Astronomical Society".

Księżyce polskie

Sam Kordylewski nazywał je księżycami polskimi, jednak ta nazwa się nie przyjęła. Są to obłoki pyłu kosmicznego znajdujące się w tzw. punktach libracyjnych. Takie punkty to w układzie dwóch ciał o silnej grawitacji (w tym przypadku Ziemi i Księżyca) miejsca, w których mniejsze ciała mogą pozostać w spoczynku względem układu dwóch dużych obiektów. Obłoki pyłu krążą po orbicie okołoplanetarnej wokół Ziemi, co czyni z nich kolejne naturalne satelity planety.

- Poszukiwałem gołym okiem plamy na niebie, która by wędrowała z dnia na dzień, z wieczora na wieczór, z miejsca na miejsce, tak, jak to robi Księżyc - tak astronom wspominał obserwacje, jakich dokonywał w wysokich Tatrach.

Zaufania własnym oczom, bardziej niż instrumentom astronomicznym, nauczył się jeszcze przed wojną, kiedy dzięki takim obserwacjom odkrył gwiazdę T Corvi.

Pierwszej obserwacji dokonał w 1956 roku. Kolejnej - w 1961 roku. Początkowo hipoteza Kordylewskiego spotkała się ze sceptycyzmem ze strony środowisk naukowych. Uznano, że odkrycie oparte obserwacji nieba mogło być tylko złudzeniem optycznym.

Wizualizacja położenia księżyców Kordylewskiego (fot. Wikimedia Commons/dp)

Astronom nie zraził się krytyką. Zorganizował grupy obserwatorów.

- Zwróciłem uwagę na to, że nasze polskie statki oceaniczne pływają po oceanach w strefie podzwrotnikowej. Dowiedziałem się, że takie statki w trakcie rejsu na pełnym morzu płyną zupełnie zaciemnione. Były to idealne warunki do obserwacji tych księżyców – wyjaśnił Kazimierz Kordylewski.  

Badania dokonane przez zespół, który astronom zgromadził na statkach, potwierdziły wcześniejsze hipotezy Kordylewskiego. Pyłowe księżyce (nazywane też księżycami Kordylewskiego) zaobserwowali też naukowcy amerykańscy.

Na zdjęciu: Kazimierz Kordylweski przy chronokinematografie na tarasie Obserwatorium w Krakowie w 1926 roku. Zdjęcie zamieszczamy dzięki uprzejmości rodziny astronoma. źr. archiwum rodzinne/kordylewski.pl

Kordylewski urodził się 11 października 1903. Astronomią zainteresował się w wieku 10 lat. Studiował ją na uniwersytecie w Poznaniu, ale jego kariera naukowa przez lata była związana z Uniwersytetem Jagiellońskim. W trakcie okupacji naukowiec (był wówczas adiunktem) ocalił od zniszczenia cenne i zabytkowe przyrządy astronomiczne, zakopując je w piwnicach uniwersyteckiego obserwatorium. Po wojnie kontynuował rozpoczęte w dwudziestoleciu badania gwiazd zmiennych, czyli takich, które okresowo zmieniają swoją jasność. Pozostawił po sobie ponad 100 publikacji. Był wielkim popularyzatorem nauki, udało mu się m.in. sprowadzić do Polski fragment skały księżycowej, wypożyczonej od NASA. Za swoją pracę został odznaczy m.in. Brązowym Medalem Amerykańskiej Agencji Kosmicznej w 1972 roku. 

Posłuchaj wizji rozwoju astronomii i astronautyki według Kazimierza Kordylewskiego.

bm