Nie ma chyba człowieka, który będąc w Krakowie, nie zajrzałby do wnętrza kościoła Mariackiego i nie zachwyciłby się dziełem Wita Stwosza. W głębi absydy na tle wspaniałych, prześlicznych w kolorze witraży średniowiecznych wzrok przyciąga monumentalna struktura ołtarza, błyszcząca kolorami i złotem. Całość tworzy szafiasty tryptyk o wysokości 13 m i szerokości 11 m.

Zaproszenie do Krakowa

Budowę ołtarza Wit Stwosz rozpoczął 25 maja 1477. Historię arcydzieła mistrza z Norymbergi przypomniał wybitny historyk sztuki, prof. Karol Estreicher w audycji "Odzyskany skarb - ołtarz Wita Stwosza", nadanej w 1981 roku.

Stwosz przybył do Krakowa wezwany przez tutejsze mieszczaństwo w 1477 roku. Nad ołtarzem pracował 12 lat. Postęp prac musiał satysfakcjonować fundatorów, gdyż Rada Miejska w 1483 roku wyraziła zadowolenie z dokonań artysty i zwolniła go z płacenia podatków. Pnie, z których Stwosz ciosał największe figury, musiały pochodzić ze starych ok. 500-letnich drzew, a więc dzisiaj drewno to ma około 1000 lat.

Mistrz dłuta

– Kiedy wpatrzymy się w dzieło Stwosza, od razu spostrzeżemy jego olbrzymie wartości artystyczne – stwierdził prof. Estreicher. – Dramatyzm i niepokój to najbardziej charakterystyczne cechy dzieła mistrza. Twarze są traktowane przez artystę realistycznie, a szaty dają mu wielkie pole do rozwinięcia kunsztownej techniki. Draperie bowiem układają się u Stwosza w fałdy układane nie formami ciała, ale zawsze są przestylizowane, służą do wypełnienia przestrzeni, do wywołania efektu ruchu i niepokoju.

Wojenne losy

Prof. Karol Estreicher był zaangażowany w rewindykację polskich dzieł sztuki zagrabionych w czasie II wojny światowej. Mówił w audycji o wojennych losach ołtarza mariackiego.

Wszystko zaczęło się jeszcze przed wybuchem wojny, w sierpniu 1939 r. Z obawy przed mogącym w każdej chwili rozpocząć się konfliktem, ołtarz Wita Stwosza postanowiono rozebrać na części.

– Rozmontowano i wyjęto z ołtarza mariackiego najważniejsze rzeźby i płaskorzeźby – wspominał historyk. – Przetransportowano je Wisłą do Sandomierza, w drewnianych pakach. Były bardzo starannie owinięte i zabezpieczone. Złożono je w tamtejszym seminarium duchownym i w katedrze.
Natomiast pusta szafa ołtarza została przykryta dywanami i stała tak do marca 1940 roku, do czasu, kiedy niemieckie władze okupacyjne postanowiły wywieźć ją do Norymbergi.

Poszukiwania

A co stało się z figurami wywiezionym wcześniej do Sandomierza? Także trafiły do Niemiec. Znalazły się początkowo w  skarbcu III Rzeszy. – Ale tam te ogromne paki przeszkadzały – powiedział prof. Estreicher. – W końcu burmistrz Norymbergi uzyskał od samego Hitlera zgodę na zgromadzenie wszystkich części ołtarza w Norymberdze. Miały być ustawione w miejskim muzeum lub w jednym z kościołów.

13 kwietnia 1967 roku kościołowi Mariackiemu w Krakowie, po 10-letniej konserwacji, przekazano rewindykowany z Niemiec ołtarz Wita Stwosza.

- To było wzruszające, kiedy po tylu latach szukania tego ołtarza, lęków o niego, nagle zobaczyłem przed sobą te wspaniałe rzeźby - wspominał moment odnalezienia ołtarza Wita Stwosza prof. Karol Estreicher.

Co działo się z nimi później? Posłuchaj opowieści prof. Karola Estreichera.

bs

8 maja 1254 roku miało miejsce prawykonanie pieśni "Gaude Mater Polonia" ("Raduj się, matko Polsko"). Pieśń zaintonowana została przy okazji uroczystości kanonizacyjnych św. Stanisława ze Szczepanowa.

Potrzeba symbolu

Trudno pojąć znaczenie "Gaude Mater Polonia" bez przedstawienia historii Stanisława ze Szczepanowa i jej późniejszego wpływu na dzieje wczesnośredniowiecznej Polski. Św. Stanisław, biskup krakowski, zginął niemal dwa wieki przed premierowym wykonaniem "Raduj się Matko-Polsko" z rozkazu króla Bolesława Śmiałego.

Historycy do dziś spierają się o to, jakie było tło konfliktu między monarchą i hierarchą. Spór mógł być pokłosiem rywalizacji o inwestyturę, czyli przyznawanie godności i włości biskupich, który przetaczał się przez ówczesną Europę, mógł być też wynikiem zawiązania się antykrólewskiej opozycji wewnątrz państwa. Tak czy siak – spór skończył się dla biskupa tragicznie. Oskarżony o zdradę, został stracony przez żołnierzy króla.

Historia hymnu Polski - zobacz serwis specjalny

W przeciągu niespełna sześćdziesięciu lat od tego wydarzenia nastąpiło rozbicie dzielnicowe. W efekcie złamania postanowień testamentu księcia Bolesława Krzywoustego nastąpiło rozbicie Polski na kilka niezależnych księstw. Z biegiem lat dzielnice rozdrabniały się między kolejnych piastowskich potomków do tego stopnia, że w połowie XIII wieku niektóre z nich były niewiele większe od dzisiejszego powiatu.

Z biegiem lat wzrastała, szczególnie wśród możnych, świadomość skrajnego osłabienia piastowskich państewek względem sąsiadów i ograniczeń handlowych wynikających z rozbicia. To z kolei spowodowało narodziny myśli zjednoczeniowej. Żeby uruchomić proces zjednoczeniowy, który przypadnie w udziale najambitniejszym Piastom drugiej połowy XIII wieku – Henrykowi Probusowi, Przemysłowi II i w końcu Władysławowi Łokietkowi – potrzebny był symbol.

Budując wspólne mity, inne nacje mogły odnosić się do kanonizowanych dawnych monarchów. Tak robili Węgrzy z postacią św. Stefana. W Polsce żaden dotychczasowy władca nie został wyniesiony na ołtarze, a jedyną organizacją ponad podziałami dzielnicowymi był Kościół. Nic dziwnego, że to właśnie z biskupa-męczennika stołecznego Krakowa starano się uczynić symbol, który wspomoże dzieło zjednoczenia.

Zjednoczeniowy przekaz

Właśnie w takim kontekście rozpoczęły się starania o kanonizację Stanisława ze Szczepanowa. Proces został zainicjowany przez wysłanie do Rzymu żywotów św. Stanisława autorstwa dominikanina i kanonika krakowskiego Wincenty z Kielczy. W dziele zawarł m.in. historię cudownego zrośnięcia się ciała świętego, które porąbali wcześniej królewscy siepacze. W hagiografii Wincenty rozwija tę anegdotę do rangi symbolu rozbicia dzielnicowego i ponownego zrośnięcia się Polski podzielonej między dzielnicowych książąt.

Tę cudowną historię Wincenty zawarł również w drugim dziele, którego był autorem, czyli właśnie w napisanym po łacinie hymnie "Gaude Mater Polonia". Skomponowana na melodię chorału gregoriańskiego "Oh salutaris Hostia" pieśń zawierała także odniesienia do stołecznej roli Krakowa. Najistotniejszy jest sam tytuł pieśni – "Raduj się Matko-Polsko" – który odnosi się do całości ziem państwa piastowskiego, nie zaś do poszczególnych jego dzielnic. Można "Gaude Mater Polonia" interpretować jako skrót żywotów św. Stanisława przygotowany dla świadków uroczystości kanonizacyjnych z wyraźnym podtekstem dotyczącym zjednoczenia Polski.

- Od tego czasu św. Stanisław stał się naczelnym patronem królestwa i w takim charakterze znalazł się także w późniejszym hymnie – Bogurodzicy – wyjaśniał Romuald Morawski.

Posłuchaj audycji Magdaleny Maciejewskiej z cyklu "Droga do hymnu".

bm

28 marca mijają 783 lata od ataku wojsk tatarskich na Kraków. Pierwszy najazd tatarski na Polskę, rozpoczął się na początku 1241 roku. Stanowił część większego planu podboju Europy przez wnuka Czyngis-chana ‒ Batu-chana.

Kim byli w XIII wieku Tatarzy?

Na przełomie XII i XIII wieku Tatarami nazywano różne ludy tureckie, mongolskie i tungusko-tybetańskie, podbite przez Czyngis-chana. Średniowieczne podboje tatarskie poprawniej byłoby nazywać mongolskimi, ale to właśnie ta pierwsza nazwa została utrwalona przez kronikarzy. – W historii światowych podbojów nie ma podobnego przykładu. W ciągu kilkudziesięciu lat powstało gigantyczne, silnie zorganizowane i scentralizowane państwo ze stolicą w Karakorum ‒ opowiadał w swoim felietonie "O historii Tatarów" Andrzej Piotrowski na antenie Polskie Radia. ‒ Podstawowym celem tego państwa był podbój ludów osiadłych.

Wojska Czyngis-chana działały błyskawicznie, w szybkim tempie opanowywały kolejne terytoria. Ówczesnych przerażało towarzyszące podbojom Tatarów okrucieństwo, nieznane dotychczas na taką skalę. W zdobytych miastach mordowano nie tylko ludność, ale i zwierzęta. Było to zaskakujące dla średniowiecznej Europy i przyczyniło się do powstania wielu legend na temat Tatarów, które przytoczył w swoim felietonie "O historii Tatarów" Andrzej Piotrowski ‒ mówiono, że odżywiają się ludzką krwią, że są potomkami trzech króli ze Wschodu, a ich celem jest Kolonia, bowiem tam rzekomo ukryte są jakieś relikwie po owych władcach.

Atak na Kraków

Po krwawym opanowaniu Rusi Kijowskiej wojska tatarskie skierowały się w kierunku Polski. W lutym 1241 roku został zdobyty Sandomierz. Następnie wojska pod dowództwem Bajdara ruszyły w kierunku Krakowa. Tatarzy pokonali w bitwie pod Turskiem wojska wojewody krakowskiego, ale poniesione straty zmusiły ich do odwrotu na Ruś.

Tam najeźdźcy przegrupowali swoje wojska i stoczyli kolejną zwycięską bitwę na ziemiach polskich. Pod Chmielnikiem z rycerstwem sandomierskim i krakowskim mogło walczyć nawet ok. 10 tysięcy Tatarów. 28 marca Tatarzy oblegli i zdobyli Kraków i niemal doszczętnie zniszczyli miasto. 

Hejnał mariacki

Początki hejnału mariackiego nie są znane. Samo słowo hejnał pochodzi z języka węgierskiego i może być tłumaczone jako świt czy pobudka. W krakowskich dokumentach z końca XIV wieku można znaleźć potwierdzenia wydatków przeznaczanych na strażnika i trębacza, mającego grać hejnał dwa razy dziennie lub w razie zagrożenia. Odbywało się to z wyższej wieży kościoła Najświętszej Marii Panny. Dopiero w późniejszych czasach nastał zwyczaj grania hejnału co godzinę na cztery strony świata oraz niespodziewanego urywania melodii na pamiątkę legendarnego trębacza.

Ksawery Pruszyński odnalazł elementy legendy o hejnale w odległej Samarkandzie. – Mówi się o legendzie, o nagłym przerwaniu melodii hejnału na wskutek ugodzenia trębacza strzałą z łuku ‒ opowiadał prof. Wiktor Zin w audycji Polskiego Radia.

W każdej legendzie można odkryć ziarno prawdy. ‒ Gdyby prześledzić historię rozbudowy kościoła Mariackiego, to wcale nie należy wiązać owej mariackiej strażnicy z obecnym zwieńczeniem. Mogło być ono inne ‒ opowiadał prof. Wiktor Zin w audycji Polskiego Radia. ‒ Wieża, o której mówimy, w swoich podstawach jest romańska. Jeżeli jest ta tradycja, o której mówimy, to wydaje się, że ona może sięgać naprawdę odległych początków miasta.

Jakie byłyby losy Polski, gdyby Tatarzy nie wycofali się?

Gdyby Tatarzy nie opuścili Europy środkowo-wschodniej, Polska mogłaby podzielić los Rusi, która została niewyobrażalnie zniszczona pod względem demograficznym, materialnym i kulturalnym. Jej rozwój był zahamowany przez blisko 300 lat. XIII wiek był czasem, kiedy Polska włączyła się w procesy integrujące ją z Europą Zachodnią.

‒ Pozostawanie we władzy tatarskiej, albo by te procesy bardzo zahamowało, albo całkowicie przerwało ‒ mówił historyk prof. Henryk Samsonowicz w audycji Andrzeja Sowy "Tatarzy nad Wisłą".

Inwazja tatarska przerwała rozwój Rusi, doprowadziła do regresu na wielu polach i uniemożliwiła kontynuację dotychczasowych osiągnięć.

Pozostanie Tatarów na ziemiach Polski, byłoby widoczne również w azjatyckich wpływach na ustrój państwa oraz sposób zakładania miast. Według prof. Henryka Samsonowicza Polska nie stałaby się krajem-pomostem między wschodem a zachodem. Tę rolę mogłyby pełnić np. kraje wschodnich Niemiec albo Czechy.

Tatarzy zbudowali w bardzo krótkim czasie ogromne imperium, będące do dzisiaj fenomenem na skalę światową. Ale jak zauważył prof. Henryk Samsonowicz w audycji "Tatarzy nad Wisłą": państwa tworzone przez ludy koczownicze rosną bardzo szybko, obejmują wielkie obszary i równie szybko się kończą.

wp