Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Julian Stryjkowski był prozaikiem, dramaturgiem i dziennikarzem. Pozostawił po sobie obszerny dorobek literacki, w tym m.in. m.in. powieści "Głosy w ciemności", "Austeria", "Sen Azrila" i "Echo", w których utrwalił przedwojenny świat polskich Żydów i opowiedział losy społeczności, którą niemal w całości zgładzono w niemieckich obozach  śmierci podczas II wojny światowej.

Polonista, syjonista, komunista

Urodził się 27 kwietnia 1905 roku w galicyjskim Stryju pod Lwowem. Do 1946 roku nazywał się Pesach Stark. Nazwisko nosił po matce Hanie Stark. Jego ojcem był Cwi Rosenmann, nauczyciel w chederze. Chodził do polskich szkół, ale dzięki przynależności do syjonistycznej organizacji młodzieżowej nauczył się także języka hebrajskiego. W 1924 roku rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie w 1932 roku doktoryzował się pod kierunkiem Juliusza Kleinera.

We Lwowie nawiązał pierwsze kontakty z komunistami, co zadecydowało o jego wyborach życiowych przez kolejne dziesięciolecia. To z powodu oskarżeń o szerzenie ideologii komunistycznej został wyrzucony ze szkoły w Płocku, gdzie w latach 1932-1933 uczył języka polskiego. W latach 1935-1936 był więziony za akces do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. Do wybuchu II wojny światowej musiał ukrywać się przed policją.

Wyzwolenie Auschwitz-Birkenau - zobacz serwis historyczny

Jesienią 1939 roku przedostał się do Lwowa, gdzie pracował w środkach przekazu kontrolowanych przez władze sowieckie - w dzienniku "Lwowski Sztandar" i we lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia. Po ataku Niemców na ZSRR uciekł w głąb Rosji, gdzie pracował fizycznie, a w 1943 roku przeniósł się do Moskwy i zatrudnił się w prosowieckim tygodniku "Wolna Polska". Wstąpił do PPR i Związku Patriotów Polskich, zacieśniając swe związki z komunizmem. W 1946 roku wrócił do Polski. Wtedy też ukończył powieść "Głosy w ciemności", którą podpisał pseudonimem "Julian Stryjkowski". Od tego momentu tak właśnie się przedstawiał.

Od fascynacji do wątpliwości

Swoje doświadczenia wojenne i duchowe przemiany pisarz ujął w 1980 roku w powieści "Wielki strach". Nie był już wówczas poplecznikiem władzy. Książkę, będącą rozliczeniem z komunizmem, wydano w drugim obiegu.

Stryjkowski nowym porządkiem politycznym rozczarowywał się stopniowo. Choć w 1946 roku cenzura nie przepuściła "Głosów w ciemności", kilka lat później pisarz wydał powieść "Bieg do Fragalà", która tak spodobała się partii, że w 1952 roku nagrodzono autora Nagrodą Państwową I stopnia. "Głosy w ciemności" ukazały się dopiero na fali popaździernikowej odwilży w 1956 roku.

Marzec 1968. Serwis specjalny

Stryjkowski wciąż jeszcze należał do PZPR, lecz jego sceptycyzm wobec władz narastał. Ostatecznie zerwał z komunizmem w 1966 roku, przyłączając się do protestu intelektualistów po wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego. Jego antykomunizm nie był jednak związany z postawą walczącą, więc nawet po 1966 roku jego kariera pisarska nie została przekreślona. Nawet podziemne wydanie "Wielkiego strachu" nie stanowiło przeszkody.

Pomnik dla narodu

Dziełem życia Juliana Stryjkowskiego jest bez wątpienia tak zwana tetralogia galicyjska, opowieść o czasach dzieciństwa i młodości autora w środowisku kresowych Żydów. Poza "Głosami w ciemności" na cykl składają się "Austeria" (1966), "Sen Azrila" (1975) oraz "Echo" (1988). Przed wydaniem ostatniej książki mówiono o trylogii, i tak też myślał o tym zbiorze sam autor, gdy w roku wydania "Snu Azrila" opowiadał w Polskim Radiu o swych pisarskich motywacjach.

– Kiedy zacząłem pisać "Głosy w ciemności", marzyła mi się trylogia, której bohaterem byłby jeden człowiek, jedna postać - sześcioletni chłopak z "Głosów w ciemności", który kończy w getcie warszawskim męczeńską śmiercią. Stało się inaczej. Teraz te trzy powieści nie łączy ani wspólna nić fabularna, ani wspólny bohater – mówił Julian Stryjkowski. – Łączy je za to wspólna problematyka narodu, który zginął, oraz wspólny cel, jaki postawiłem sobie w swoim pisarstwie: uratowanie pamięci narodu, postawienie, wedle moich skromnych sił, pomnika dla narodu, którego już nie ma – tłumaczył.

mc

19 kwietnia 1983 roku zmarł Jerzy Andrzejewski.

Był postacią niejednoznaczną, a jego zwroty światopoglądowe i artystyczne zaskakiwały wszystkich. Przed wojną obwołany "pisarzem katolickim", po wojnie był piewcą nowego ładu politycznego w epoce stalinowskiej, by w następnych dekadach stać się jednym z najodważniejszych intelektualistów w szeregach opozycji demokratycznej. W latach 50. był członkiem PZPR i posłem na sejm PRL, a w latach 70. współzałożycielem Komitetu Obrony Robotników. Jego najsłynniejsze dzieła to "Ład serca", "Popiół i diament", "Bramy raju", "Miazga" i scenariusz kultowego filmu Andrzeja Wajdy "Niewinni czarodzieje". Każdy z tych tekstów napisany jest w innym stylu.

Niezupełnie noblista

Nie ma statystyk dotyczących czytelniczej popularności Jerzego Andrzejewskiego, ale wydaje się, że większość odbiorców zapomniała o tym autorze. Jego postać nie jest dzisiaj tak obecna w przestrzeni publicznej, jak innych literackich znakomitości z jego pokolenia - Gombrowicza, Iwaszkiewicza czy Miłosza. A przecież sława, jaką pisarz cieszył się w ciągu 50 lat twórczej aktywności, była za jego życia porównywalna z pozycją tamtej trójki. Co więcej, Andrzejewski miał tę przewagę nad autorami emigracyjnymi, że jego twórczość, nawet gdy był objęty zapisem cenzorskim, była dostępna polskim czytelnikom bez ograniczeń. W końcu "Popiół i diament" był przez dekady szkolną lekturą.

Andrzejewskiego wydawano także za granicą. Przekłady jego tekstów ukazały się w około 30 językach – m.in. angielskim, niemieckim, włoskim, francuskim, hiszpańskim, portugalskim, szwedzkim, czeskim, rumuńskim, węgierskim, rosyjskim i japońskim. Cztery utwory pisarza doczekały się ekranizacji. To "Popiół i diament", "Bramy raju" i "Wielki tydzień" w reżyserii Andrzeja Wajdy oraz "Ciemności kryją ziemię", hiszpańsko-niemiecka koprodukcja autorstwa słowackiego reżysera Stanislava Barabáša.

Jarosław Iwaszkiewicz wspomina w dziennikach, że w środowisku literackim PRL uważano Andrzejewskiego za murowanego kandydata do literackiej nagrody Nobla. Iwaszkiewicz podzielał to zdanie. Ale chyba najbardziej wierzył w to sam Andrzejewski, bo gdy Nobla w 1980 roku dostał Czesław Miłosz, autor "Miazgi" w komentarzu dla "Życia Warszawy" powiedział: "ta nagroda powinna być podzielona między Miłosza i mnie, bo obaj jesteśmy wybitni w dwóch różnych rodzajach". Wypowiedź ta wywołała ogólną wesołość i stała się powodem do kpin, choć Miłosz podczas wizyty w Polsce w 1981 roku bronił Andrzejewskiego, stwierdzając wprost, że Nobel "mu się należy".

"Pośmiertne życie naszego dzieła"

W rozmowie z Jackiem Trznadlem zawartej w tomie "Hańba domowa" Jerzy Andrzejewski przywołał metaforę pisarskiego czyśćca, przez który musi przejść dzieło autora po jego śmierci. "Potem dopiero będzie zdecydowane, czy pójdzie do nieba czy do piekła. Oczywiście, większość idzie do piekła. Piekłem w tej dziedzinie jest zapomnienie. Tylko wybrani dostają się do nieba pamięci" – mówił we wrześniu w 1981 roku, niespełna dwa lata przed śmiercią. Sprawa ta zajmowała jednak Andrzejewskiego już wcześniej. 15 października 1966 roku Iwaszkiewicz zrelacjonował w dzienniku rozmowę, w której Jerzy Andrzejewski zastanawiał się, "jakie będzie pośmiertne życie naszego dzieła". Dla autora "Popiołu i diamentu" musiało być to niezwykle ważne. Iwaszkiewicz z kolei bagatelizował sprawę: "Cóż mnie to może obchodzić, co będzie po mnie?".

Po latach możemy przyznać, że dzieło Iwaszkiewicza wyszło z czyśćca obronną ręką. Oczywiście to wcale nie musi znaczyć, że jest czytany, ale mówi się o nim i pisze nie tylko w środowisku akademickim. Publikacja jego prywatnych zapisków była sporym wydarzeniem literackim na początku XXI wieku. Tymczasem książki Andrzejewskiego popularne są w bardzo wąskim - i coraz węższym - kręgu odbiorców. O jego dzienniki intymne nikt nawet nie pyta. Wszystko wskazuje na to, że dorobek twórcy "Bram raju" trafił prosto do piekła, gdzie zaglądają tylko poloniści oraz pasjonaci polskiej literatury XX-wiecznej.

Dlaczego? Poruszane przez Andrzejewskiego uniwersalne tematy i opisywane przezeń dylematy moralne wcale się nie zestarzały. Jego nowoczesną prozę świetnie się czyta, a jej dramaturgiczna konstrukcja sprawia, że fabuły jego książek przypominają filmy. Nic dziwnego, że tak chętnie je ekranizowano. Goszcząc w Polskim Radiu w 1963 roku, Jerzy Andrzejewski podkreślił, że "forma dramatyczna" narracji jest mu najbliższa i że najbardziej odpowiada mu "zagęszczenie zdarzeń, które posiadają już jakieś zaplecze".

Można przypuszczać, że za współczesną nieobecnością dzieła Andrzejewskiego stoi silny związek tego dzieła z komunistyczną przeszłością, którego centrum stanowił przekłamujący polską historię "Popiół i diament", lekturowa zmora kilkudziesięciu roczników uczniów. Istnieją jednak inni autorzy zhańbieni poparciem dla stalinizmu, którzy nie zniknęli tak łatwo z naszej świadomości. Skomplikowana biografia bywa wręcz paliwem dla kontrowersji, które podtrzymują zainteresowanie ich osobami. Jeszcze w 2000 roku Dariusz Nowacki w znakomitej pracy "»Ja« nieuniknione" wykazywał, że w mówieniu o pisarzu na pierwszy plan wysuwa się jego biografia, a dorobek literacki kryje się w cieniu rzucanym przez "sprawę Andrzejewskiego". Ale dziś nawet ona chyba niewielu obchodzi. O Andrzejewskiego nikt już się nie kłóci.

Przyczyna może więc leżeć zupełnie gdzie indziej. Przyczyną może być to, że Jerzy Andrzejewski nie zdołał skonstruować przekonującej i spójnej legendy na swój temat. Być może to największy paradoks związany z postacią tego pisarza, którego przez większość życia (podobnie jak wielu innych twórców) zajmowało właśnie tworzenie własnej legendy.

Portret mężczyzny w masce

– Widzę pokrewieństwo pomiędzy uprawianiem rzemiosła pisarskiego i uprawianiem rzemiosła aktorskiego – mówił Andrzejewski w Polskim Radiu w 1981 roku. Rok wcześniej w dzienniku literackim "Gra z cieniem" publikowanym w "Literaturze" rozwinął tę myśl w taki sposób:

"Maski, więc gra, w sposób równie wrogi, jak miłosny, są związane z twórczością literacką (…).  Z chwilą, gdy przysłanianie własnej twarzy maskami przestaje mnie bawić i w ogóle interesować – wygasa we mnie potrzeba literackiej fikcji. Zamiera potrzeba literatury. Agonia komedianctwa uśmierca pisarza (…). Wcale mnie nie oburza lub gorszy, przeciwnie: raczej wzrusza, iż literatura wynika z oszukańczych sztuczek, z komedianctwa i pozy".

Urodzony 19 sierpnia 1909 roku w Warszawie Jerzy Andrzejewski poświęcił za młodu sporo czasu na poszukiwanie pozy, którą mógłby przyjąć. W końcu to ona go znalazła. Po świetnie przyjętym "Ładzie serca" (1938) przypięto mu łatkę "pisarza katolickiego", a on szybko zaakceptował to określenie. Niektórzy uważali, że było to niezbyt szczere. "Katolicyzm jego nie był niczym więcej niż maską, którą się posłużył" - napisał Czesław Miłosz w "Zniewolonym umyśle", gdzie Andrzejewskiemu nadał pseudonim "Alfa".

Młody twórca jednak z zapałem odgrywał swoją rolę. Godność, jaką mu nadano, uprawniała go w jego mniemaniu do pouczania innych. "Chciał być pisarzem - autorytetem moralnym" - zauważył Miłosz. Andrzejewski chętnie wypowiadał się w imieniu wszystkich piszących rówieśników, moralizował, dawał wskazówki, jak należy pisać. To bardzo nie podobało się m.in. Witoldowi Gombrowiczowi, który wykorzystywał każdą okazję, by zakpić z Andrzejewskiego.

Potem przyszła wojna. Andrzejewski pisał niewiele, za to wielokrotnie, co poświadczał Czesław Miłosz, wykazywał się nadzwyczajną odwagą moralną i chyba tylko szczęśliwym zbiegom okoliczności zawdzięczał, że dożył 1945 roku. Odegrał kluczową rolę w organizowaniu zagranicznej pomocy finansowej dla bezrobotnych artystów, jawnie okazywał pogardę współpracownikom okupanta. To być może jedyny okres, gdy nie musiał nosić maski. Wbrew okolicznościom był szczęśliwy. I zakochany - zarówno w swojej przyszłej żonie Marii Abgarowicz, jak i w Krzysztofie Kamilu Baczyńskim, poległym niebawem w Powstaniu Warszawskim młodym poecie, którego do końca życia nazywał swoją "największą miłością".

Koniec wojny to wielkie zmiany w życiu całego narodu i tych, którzy chcieli być dla tego narodu przewodnikami. Nowa władza wzywała intelektualistów do wzięcia udziału w wielkim dziele budowy lepszego świata. Andrzejewski był jednym z pierwszych, którzy odpowiedzieli na ten apel. Napisał "Popiół i diament", a potem kilka razy poprawiał utwór, by jeszcze lepiej zaspokoić partyjne wymogi. Nie zadowolił jednak w pełni ani władz, ani rzesz Polaków, którzy tytuł książki przekręcali jako "Gówno i zamęt" (co z satysfakcją odnotowała w dzienniku Maria Dąbrowska). To był jednak zaledwie prolog ideologicznego zaangażowania twórcy.

Żaden pisarz nie artykułował swojej lojalności w taki sposób, jak czynił to Andrzejewski. Treść jego dzieła publicystycznego "Partia i twórczość pisarza" nawet niektórym komunistom wydawała się groteskowa. Andrzejewski pogrążał się coraz bardziej w udowadnianiu swej wierności i coraz silniej czuł, że wpadł w pułapkę. Jej symbolem było spektakularne zdarzenie, które miało miejsce 17 listopada 1952 roku na jubileuszowym wieczorze Marii Dąbrowskiej. Andrzejewski, wygłaszając swój odczyt ku czci pisarki, kątem oka dostrzegł szepczących między sobą działaczy partyjnych. Tak się przeraził popełnieniem jakiejś ideologicznej gafy, że stracił przytomność i osunął się na ziemię.

Podsumowując pierwsze czterdzieści parę lat swojego życia, Andrzejewski powiedział Jackowi Trznadlowi, że był to czas, gdy napędzała go potrzeba wiary. Przed wojną zaspokajał ją katolicyzm, po wojnie zaś marksizm. Choć już na początku lat 50. zaczęła docierać do pisarza świadomość fałszu, w jaki zabrnął, potrzebował jeszcze kilku lat, by dać wyraz swoim wątpliwościom, a potem jeszcze kolejnych kilku, by zacząć stawać po drugiej strony politycznej barykady i upominać się o prawa polskich obywateli.

Zniewolony aktor

W tym przejściowym okresie powstały jedne z najważniejszych dzieł Jerzego Andrzejewskiego. Używając historycznych masek, rozliczał się w nich ze swego udziału w umacnianiu komunistycznej władzy w Polsce. Trzy utwory z tamtych lat: "Ciemności kryją ziemię", "Bramy raju" oraz "Idzie skacząc po górach" (później zwykle wydawane w jednym tomie jako "Trzy opowieści") dokumentują ponadto wzrastającą "aktorską" świadomość autora. Świat tych powieści jest pewną sceną, a narrator zagląda za jej kulisy. To, co tam się dzieje, interesuje go bardziej niż widoczne dla publiczności przedstawienie. W "Ciemności kryją ziemię" (1957) tylko uchyla rąbka kurtyny, w "Bramach raju" (1960) odsłania ją bardziej, w "Idzie skacząc po górach" (1963) zrywa ją zupełnie, opisując świat od jego trywialnego i wstydliwie skrywanego zaplecza.

W ostatniej z tych powieści umieścił zresztą symboliczną scenę - oto wielki malarz w drodze na własny wernisaż ustępuje w drzwiach miejsca młodemu, popularnemu i zadziornemu aktorowi. Wymowa tego fragmentu wynika tyleż z obserwacji przemian kultury zachodniej, w której coraz większą rolę odgrywa gust masowy, co z widzenia życia artysty przez pryzmat teatru. W kolejnych latach motyw aktora, niekiedy ujęty dosłownie, najczęściej jednak poprzez metaforę, powracał w twórczości Andrzejewskiego nie raz. Ukoronowaniem owych teatrologicznych rozmyślań jest "Miazga", w której nie tylko autor i narrator zaglądają za kurtynę - robi to także sam czytelnik, bo kulisy sceny rozciągają się na aktualną (wówczas) rzeczywistość PRL.

Ostatnie kilkanaście lat życia upłynęło Andrzejewskiemu z jednej strony pod znakiem osobistych tragedii, z drugiej zaś chlubnej karty opozycjonisty, dzięki której zrehabilitował się za dawne grzechy. W 1971 roku zmarła jego żona. Pisarz, który już wcześniej zmagał się z alkoholizmem, po tej śmierci jeszcze bardziej pogrążył się w nałogu. Działacze opozycji demokratycznej wiedzieli, że aby coś od Andrzejewskiego uzyskać, trzeba było zgłosić się do niego wcześnie rano, bo pijany był już przed południem.

Zarazem był przecież naczelną postacią antykomunistycznego oporu. Podpisał się pod "Listem 34" w 1964 roku, w 1968 napisał list, w którym zawarł jawny protest przeciw agresji ZSRR na Czechosłowację (ceną za to wystąpienie był zapis cenzury). W 1976 podpisał list przeciwko zmianom w konstytucji PRL. Był współzałożycielem Komitetu Obrony Robotników. Znany w Polsce i za granicą pisarz był istotnym elementem legitymizującym działania rodzących się ruchów opozycyjnych.

Rola walczącego o zwykłych ludzi intelektualisty z pewnością zaspokajała część ambicji Andrzejewskiego. Brak możliwości publikowania napełniał go jednak goryczą. Niektóre książki wydał w oficynach zagranicznych, ale zdawał sobie sprawę, jak bardzo ogranicza to jego dostęp do czytelników w Polsce. Przygnębiony, podejmował niezrozumiałe decyzje, czego emblematycznym dowodem jest historia "Miazgi". Wydano ją najpierw - w słabej jakości - w drugim obiegu. Potem autor prowadził rozmowy w sprawie publikacji z paryską "Kulturą", gdy nagle zaoferowano mu oficjalne wydanie "Miazgi" w Polsce pod warunkiem znaczącego ocenzurowania powieści. Ku zdumieniu wszystkich ten wariant bardzo przypadł do gustu Andrzejewskiemu. Jednocześnie książkę bez cenzury wydano w Londynie.

Owo hamletyzowanie i chwiejność się może wydawać się obserwatorom - zarówno wtedy, jak i dziś - zasadą organizującą życie prywatne i publiczne Jerzego Andrzejewskiego. Tak jakby, rozdarty między sprzecznościami, nie mógł znaleźć dla siebie odpowiedniej formuły, właściwej roli. Próbował oprzeć się na samym sobie, na wewnętrznej sile ducha, tak jak jeden z jego bohaterów - Antonio Ortiz. Sam wyznawał jednak, że jest zbyt słaby na to, by być suwerenną osobą. "Czemu mógłbym służyć najgorzej, to pełnej wolności" – czytamy w jego "Dzienniku paryskim". I być może właśnie dlatego, choć w swoim życiu przymierzył tak wiele masek, nie umiał wybrać tej jednej, pod którą mógłby ukrywać się do dzisiaj.

Zmarł 19 kwietnia 1983 roku w Warszawie, przeżywszy 73 lata.

Michał Czyżewski

***

Korzystałem z książek:
Jerzy Andrzejewski, "Dziennik paryski", Warszawa 2003
Jerzy Andrzejewski, "Gra z cieniem", Warszawa 1987
Jerzy Andrzejewski, "Miazga", Wrocław 2002
Jerzy Andrzejewski, "Trzy opowieści", Warszawa 1973
Anna Dąbrowska, "Dzienniki 1914-1965", Warszawa 2009
Andrzej Franaszek, "Miłosz. Biografia", Kraków 2011
Jarosław Iwaszkiewicz, "Dzienniki 1964-1980", Warszawa 2011
Czesław Miłosz, "Zniewolony umysł", Warszawa 1996
Dariusz Nowacki, "»Ja« nieuniknione. O podmiocie pisarstwa Jerzego Andrzejewskiego", Katowice 2000
Anna Synoradzka, "Andrzejewski", Kraków 1997
Jacek Trznadel, "Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami", Lublin 1990

Okrzyknięty zdrajcą

Po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce przejęła partia komunistyczna. Miłosz początkowo nie był negatywnie nastawiony do nowego systemu. W latach 1945-1951 pracował jako attaché kulturalny PRL w Nowym Jorku i Waszyngtonie, a później jako sekretarz Ambasady w Paryżu. Po powrocie do Polski poeta uświadomił sobie jednak, do jakich negatywnych zmian doszło w kraju po tym, jak zaczęli nim kierować komuniści. Podjął wówczas decyzję o emigracji. Niedługo później udało mu się wyjechać do Francji.

Po wyjeździe z Polski Miłosz znalazł schronienie w Maisons-Laffitte, czyli w siedzibie Instytutu Literackiego kierowanego przez Jerzego Giedroycia. Tam zwrócił się do francuskiego rządu z prośbą o udzielenie azylu i go otrzymał. 

- Giedroyc był nastawiony, o czym mówił, na kraj, to znaczy na współpracę i pomoc tamtejszym środowiskom. Ta pomoc miała się wyrażać tym, że chciał i mógł zorganizować im coś w rodzaju warsztatu pracy. I rzeczywiście z tego zadania wywiązał się znakomicie, bo Miłosz zaczyna publikować w "Kulturze" i wydaje książki w Instytucie Literackim – tłumaczył prof. Rafał Habielski w audycji z cyklu "Ślady pamięci".

Tymczasem polscy poeci związani ze Związkiem Literatów Polskich uznali Miłosza za zdrajcę i otwarcie potępili jego decyzję o emigracji. Cenzura natomiast zakazała publikacji utworów artysty na terenie Polski. Swoją opinię na temat komunizmu i polskiej władzy Miłosz zawarł na kartach swoich utworów – przede wszystkim w "Zniewolonym umyśle" (1951) oraz w "Zdobyciu władzy" (1952).

W latach 60. Miłosz wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Tam podjął posadę profesora na Wydziale Języków i Literatur Słowiańskich Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. W latach 70. utwory poety zaczęły być tłumaczone na język angielski, a on sam zdobywał coraz większą popularność. W1978 roku otrzymał Międzynarodową Nagrodę Literacką Neustadt zwaną małym Noblem.

Powrót po latach

"Kiedy dostałem Nagrodę Nobla, to już całkowicie straciłem kontrolę i tylko włosy wydzierałem z głowy, dowiadując się, kim jestem w oczach innych" – pisał Czesław Miłosz po latach w "Autoportrecie przekornym".

Poeta otrzymał nagrodę 10 grudnia 1980 roku w Sztokholmie. W tym czasie jego twórczość nie była w Polsce znana – wszystko to z powodu cenzury, która wciąż zabraniała publikować na terenie kraju wierszy Miłosza.

- Było rzeczą kompromitującą, że osoba, która dostaje Nagrodę Nobla, jest w Polsce nieznana, a jej nazwisko jest wycinane przez cenzurę i książek nie ma w obiegu. Tyczyło się to też tej jego twórczości, która nie ma wymiaru politycznego – mówił historyk prof. Rafał Habielski na antenie Polskiego Radia.

Nagroda otworzyła Miłoszowi możliwość powrotu do ojczyzny. Skorzystał z niej w 1981 roku, gdy po raz pierwszy od trzydziestu lat odwiedził Polskę. Na lotnisku witały go tłumy wielbicieli.

- Kiedy się przemawia do wielu ludzi, najczęściej się niestety mówi banały. Nie chciałbym zaczynać od tego. Dla mnie obecność tutaj nie jest tak łatwa, jak wielu ludzi może myśleć. A to dlatego, że zawsze podkreślam, że byłem człowiekiem bardzo prywatnym, kameralnym i cały ten nagły rozgłos zaskoczył mnie. Nie bardzo umiem dostosować się do tej swojej nowej roli - mówił wzruszony Miłosz dziennikarzowi Polskiego Radia tuż po wylądowaniu w Polsce. 

Podczas swojej wizyty poeta spotykał się ze studentami, przedstawicielami Związku Literatów Polskich, a także odwiedził Lecha Wałęsę. Został również uhonorowany doktoratem honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.  

Od tego momentu Miłosz regularnie przyjeżdżał do kraju – w 1989 roku odebrał w Krakowie doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym czasie w Polsce zaczęto publikować utwory poety – jako pierwszy na rynku wydawniczym ukazał się tomik poezji "Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada". 

W 1993 roku Miłosz wraz ze swoją drugą żoną Carol przeprowadził się na stałe do kraju i zamieszkał w Krakowie. Rok później został odznaczony Orderem Orła Białego. Poeta zmarł 14 sierpnia 2004 roku i został pochowany w Krypcie Zasłużonych kościoła na Skałce w Krakowie.

jb/jp

Podczas pracy nad artykułem korzystałam z "Autoportretu przekornego" Czesława Miłosza.