Urodził się 30 lipca 1853 w Tuligłowach, we wsi na terenie dzisiejszej Ukrainy jako syn ubogiego organisty. – Dzieciństwo upłynęło mu na pasaniu gęsi i krów, nie chciał się uczyć, nie znosił szkoły – mówiła Aldona Kołodziejska w audycji "Portrety malarzy polskich" z 1984 roku.

Potrafił jednak malować. Z trudem dostał się na studia do Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, ledwo je przetrwał – cierpiąc głód i biedę. Co ciekawe, właśnie brak pieniędzy zmusił go do zainteresowania akwarelami, na farby olejne nie było go stać. – Osiągnął taką biegłość w uprawianiu tej techniki, że kiedy przyszły lata tłuste, nie chciał już jej porzucić – słyszymy w "Portretach malarzy polskich".

Nz: Autoportret Juliana Fałata (1910), źr. Muzeum w Bielsku-Białej, Wikipedia/dp

Zainteresowanie naturą

– Dzięki pomocy znajomych wyjechał do Szwajcarii, a później do Monachium, które było w drugiej połowie XIX wieku mekką artystów – słyszymy w audycji. – Właśnie tam, w Monachium, jeden z jego obrazów zdobywa srebrny medal, przychodzi popularność i sława.

W 1884 roku wyrusza dalej na Zachód Europy – do Francji i Hiszpanii i dalej w świat. Kiedy wraca do kraju jest już znanym akwarelistą. – Niezwykła uroda obrazów Fałata zdobyła uznanie także u arystokracji, zaczęto go zapraszać na dwory – słyszymy w audycji Aldony Kołodziejskiej.

W jego malarstwie widać zainteresowanie naturą, łowami, pejzażem. – Znana powszechnie skłonność Fałata do malowania śniegu dowodzi wybrania przez niego drogi najtrudniejszej, wśród farb wodnych nie ma bowiem farby białej – podkreślała Aldona Kołodziejska. – Aby osiągnąć efekt bieli, należy zostawić niezamalowany karton. Cóż jednak począć, gdy jedynym tematem obrazu jest śnieg? Tu zaczyna się wielkość artysty.

Popularność

W latach 1886-1895 pracował na dworze cesarza Wilhelma II w Berlinie. Kiedy w 1893 roku umiera Jan Matejko tytuł rektora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Od razu zabiera się za gruntowną reformę tej szkoły, która przysporzyła mu wielu wrogów. W 1910 roku strajk studentów zmusza go do odejścia z uczelni.

Przez ostatnie 20 lat życia mieszkał z żoną, hrabianką spokrewnioną z Habsburgami, w Bystrej Śląskiej. Jego dom w górach nazywany jest Fałatówką, gdzie często bywają Paderewski, Makuszyński, Sikorski.

"Krajobraz zimowy", obraz Juliana Fałata (1915), źr. www.pinakoteka.zascianek.pl, Wikipedia/dp

Pogoń za pieniądzem

Kiedy w niewyjaśnionych okolicznościach umiarła jego żona, malował coraz więcej i gorzej, jedynie w pogoni za szybkim i łatwym zarobkiem. Krytycy od tej pory o artystach, którzy zaprzepaścili swój talent i malują poniżej oczekiwań, mówią, że "sfałacieli".

– Trudno się dziwić postawie Fałata i jego pospiesznej pracy – słyszymy w audycji. – Wobec galopującej inflacji wiele osób decydowało się ulokować niepewny kapitał w obrazach podpisanych głośnym nazwiskiem.

Poznaj sylwetkę polskiego malarza, akwarelisty – Juliana Fałata.

mb

Wpływ na wybór życiowej drogi Józefa Chełmońskiego miała rodzina i okolica, w której dorastał. Urodził się we wsi Boczki pod Łowiczem - regionie znanym z barwnego folkloru. Ojciec był uzdolniony plastycznie i muzycznie, matka była rozmiłowana w literaturze i sztuce. Jako 14-latek widział, jak władze zaborcze zamieniły szkołę, do której uczęszczał, w więzienie dla powstańców styczniowych. Sam był świadkiem publicznej egzekucji na łowickim rynku. Domyślał się, że jego ojciec - wójt gminy - pomagał ukrywać się powstańcom styczniowym, pomimo tego, że groziła mu kara śmierci.

Szkolne kroki

Chełmoński już w dzieciństwie przejawiał talenty plastyczne. Postanowił rozwijać się w tym kierunku. Wybór artystycznej drogi zaakceptował ojciec, co było nietypowe jak na tamte czasy. W 1867 roku Józef Chełmoński rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej i pracowni Wojciecha Gersona, który wywarł na niego ogromny wpływ.

Gerson reprezentował liberalne podejście do uczniów. Dbał o to, by młodzi adepci sztuki potrafili dostrzec, co jest ciekawego w najbliższym otoczeniu i poszukiwali własnych dróg artystycznych, zamiast naśladować uznanych malarzy. Mniejszą uwagę przywiązywał do umiejętności technicznych, kładąc nacisk na to, by uczniowie pozostali po prostu sobą.

Mistrz był dla Chełmońskiego tak ważny, że wiele lat po zakończeniu szkoły poprosił go o zostanie chrzestnym swojego dziecka.

Etap monachijski

W 1872 roku ukończył naukę w Klasie Rysunkowej prof. Gersona. Miał już dobrze opanowany warsztat. Jego szkolni koledzy starali się o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, jednak Chełmońskiego nie było stać na wyjazd. Po śmierci ojca, w tym samym roku, bardzo pogorszyła się jego sytuacja materialna. Z pomocą przyszedł mu malarz Maksymilian Gierymski, który wystawił na loterii jeden ze swoich obrazów, by w ten sposób zdobyć fundusze dla kolegi. Dzięki temu szlachetnemu gestowi Chełmoński mógł rozpocząć naukę w Akademii.

- Po latach Chełmoński przyznał, że znacznie większy wpływ niż prestiżowa Akademia miała na niego monachijska Polonia i Maksymilian Gierymski. Przebywając w Niemczech, tęsknił za Polską i jej przyrodą. Wyrazem rozterek Chełmońskiego z tamtego czasu jest obraz "Odlot żurawi" - mówiła Renata Higersberger, kustosz z Muzeum Narodowego w Warszawie w audycji "Ćwiczenia z myślenia" z 2014 roku.

Chełmoński potrzebował polskiej przyrody, by tworzyć. Często wyjeżdżał na Kresy i Ukrainę w poszukiwaniu pleneru, by rozwijać swoje zainteresowania. 

Miłość do koni

- Chełmoński kochał konie bardziej niż ludzi. Wystarczy popatrzeć, w jaki sposób je malował. Podchodził do nich z miłością i zrozumieniem - wyjaśniła Renata Higersberger.

Konie przyniosły mu sławę we Francji. Konne trójki i czwórki były egzotyczne dla mieszkańców Zachodu.

- Posiadał wyjątkową umiejętność, którą zauważyli współcześni mu malarze: niesamowitą pamięć wzrokową. Potrafił zapamiętać ruch konia w takim ustawieniu, które wydawało się nieprawdopodobne. Dopiero później wynalazek fotografii udowodnił, że konie mogą przybierać takie ruchy, które Chełmoński umieszczał na obrazach z pamięci – dodała Renata Higersberger.

Pasmo sukcesów

W 1875 roku wyjechał do Paryża dzięki pomocy Cypriana Godebskiego – rzeźbiarza i teoretyka sztuki. W Paryżu na początku Chełmońskiemu wiodło się źle. Jednak już rok później jego dwa obrazy odniosły ogromny sukces. Jeden z nich - "Sprawa u wójta" - został powieszony na stałej ekspozycji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na fali sukcesu natychmiast spisał umowę z kupcami na sprzedaż wszystkich swoich obrazów, nawet takich świeżo zdjętych ze sztalugi.

Kolejne lata przyniosły Chełmońskiemu sukces i sławę. Malarz cieszył się także ogromną popularnością wśród Amerykanów. Dostawał tak wiele zamówień, że praktycznie "produkował" obrazy przez kolejne 6 lat. Przedstawione na nich sceny malował z pamięci. Obrazy sprzedawał za astronomiczne sumy. Sytuacja materialna pozwoliła mu otworzyć własną pracownię w renomowanej siódmej dzielnicy Paryża. W jego wspaniałym mieszkaniu często spotykała się Polonia francuska. Ożenił się z Marią Korwin-Szymanowską, która urządziła mu dom w artystyczny sposób. Często pozwalał sobie na liczne ekstrawagancje i kosztowne zakupy.

Józef Chełmoński, Babie Lato, 1875. Źr. Wikipedia/domena publiczna

Powrót do Polski

W 1881 roku w Stanach Zjednoczonych rozpoczął się kryzys ekonomiczny. Nie dość, że spadła liczba zamówień, to w dodatku na dzieła sztuki zostało nałożone cło w wysokości 30 procent. Wtedy wróciły wspomnienia z dzieciństwa. To z tego okresu pochodzą nieliczne prace Chełmońskiego nawiązujące do historii. Namalował wtedy cztery obrazy o tematyce powstańczej, na których uwiecznił nie tylko powstańców, ale także ich przeciwników - Kozaków dońskich.

W 1887 roku wraz z rodziną wrócił do Polski. Doświadczył tu chłodnego przyjęcia. Zorganizował z przyjaciółmi pracownię w Hotelu Europejskim w Warszawie. Tworzył w spartańskich warunkach w towarzystwie m.in. Stanisława Witkiewicza, zarzucającego mu później masową produkcję obrazów, i Adama Chmielowskiego. To właśnie wtedy powstało "Babie lato" - manifest polskiego realizmu i "Kuropatwy".

- Chełmoński stworzył najbardziej reprezentatywny obraz polskiego pejzażu – "Kuropatwy", choć specjalizował się w scenach rodzajowych. Nie rozstawiał sztalug w plenerze. Wszystkie jego prace powstały w pracowni. Robił notatki rysunkowe, czasami akwarelowe - wyjaśniała Elżbieta Leszczyńska autorka książki "Pejzaż w malarstwie polskim" w audycji "Kwadrans bez muzyki" z 2017 roku.

Na polskiej ziemi

Grupa artystyczna skupiona wokół Hotelu Europejskiego stopniowo się powiększała. Odwiedziła ją również słynna aktorka Helena Modrzejewska, która wprowadziła Chełmońskiego w kręgi elity intelektualnej Warszawy.

W 1899 roku Chełmoński kupił niewielki dom w Kuklówce niedaleko Grodziska Mazowieckiego. Rok później odbyła się zbiorowa wystawa jego prac w warszawskiej Galerii Sztuki "Zachęta", będąca ukoronowaniem jego artystycznej drogi. Wszystkie obrazy zostały natychmiast sprzedane, a prasa składała Chełmońskiemu niemal dziękczynne hołdy.

W 1913 roku "Zachęta" przyznała mu jubileuszową nagrodę jako wyraz uznania za całokształt działalności artystycznej i zasługi dla ojczyzny. Jednak te splendory już nie cieszyły Chełmońskiego. Zaszył się w swojej ukochanej Kuklówce. Zwiedzał okolicę, chodził po polach i malował. Opuszczony przez bliskich zmarł 6 kwietnia 1914 roku.

seb/im

Władysław Podkowiński był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego impresjonizmu i symbolizmu. Miejsce w panteonie polskich artystów przyniósł mu obraz "Szał uniesień", który miał bardzo burzliwą historię.

Był 24 kwietnia 1894. Trwała wystawa jednego obrazu. Co sprawiło, że Władysław Podkowiński zdecydował się zniszczyć swój "Szał uniesień"? Jak przebiegała jego kariera zawodowa? Co zostało ze spuścizny malarza? Joanna Zadrowska szukała odpowiedzi na te pytania w audycji "Skandale w sztuce", nadanej w marcu 1981 roku. Gośćmi programu były: historyk sztuki Hanna Fruba oraz krytyk, autorka książki o Podkowińskim - Wiesława Wierzchowska.

Odnalezione dokumenty

– Pomagałam przy redagowaniu hasła o Władysławie Podkowińskim do "Polskiego Słownika Biograficznego" – mówiła Hanna Fruba. – Usiłowałam znaleźć akt urodzenia, a właściwie akt chrztu artysty. Po jakimś czasie udało mi się ustalić, że urodził się przy ul. Wielkiej w Warszawie. Tam mieszkali jego rodzice.

Władysław Podkowiński urodził się 4 lutego 1866 roku. Jego ojciec Antoni, urzędnik kolejowy, był znacznie starszy od matki artysty, Walerii Gardowskiej. Niestety zginął w wypadku, gdy chłopiec miał zaledwie 4 miesiące. Hanna Fruba opowiadała w audycji o poszukiwaniu dokumentów związanych z Podkowińskim i jego rodziną.

– Wertując "Kurier Warszawski", szukając czegoś zupełnie innego, natrafiłam w kronice wypadków na ślad, mówiący o śmierci ojca Władysława Podkowińskiego – powiedziała Hanna Fruba.

Kariera artystyczna

Wiesława Wierzchowska przypominała drogę artystyczną Podkowińskiego. Początkowo uczęszczał do szkoły kolejowej, ale w wieku 14 lat zdecydował się zapisać do rządowej klasy rysunkowej, prowadzonej przez Wojciecha Gersona, współzałożyciela Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Został od razu zauważony.

Autorka książki o Podkowińskim opowiadała w programie o jego przyjaźni z Józefem Pankiewiczem, związkach z Witkiewiczem. Mówiła o wyjeździe do Paryża i zetknięciu się z francuskimi impresjonistami.

– Życie Podkowińskiego, bardzo krótkie, bo w chwili śmierci nie miał jeszcze ukończonych 29 lat, obfitowało w dramatyczne momenty – stwierdziła Wierzchowska. – Trwał samotnie na pozycjach wielkiego propagatora jasnego malarstwa, jak mówiono wówczas o impresjonizmie.

Zauroczony impresjonizmem

Na jesieni 1892 roku odbyła się wielka wystawa dzieł artysty. Pod koniec 1893 roku, gdy Podkowiński przystąpił do malowania swego najsłynniejszego dzieła, był już bardzo chory. Gruźlica rozwijała się w szybkim tempie, a on nie chciał się leczyć.

– Płótno było zaczęte jesienią – mówiła Wiesława Wierzchowska – ale pomysł tej kompozycji nurtował artystę dużo dłużej. Świadczy o tym wiele zachowanych szkiców. Prawdopodobnie Podkowiński przygotowywał go na Salon Zachęty.

"Szał uniesień" w Zachęcie

Płótno zostało wystawione osobno 17 marca 1894 roku. Była to wystawa jednego obrazu, zakończona ogromnym sukcesem młodego impresjonisty.

– Na rozhukanym, olbrzymim koniu, na jakiejś apokaliptycznej bestii rzuconej w chaos, w zamęt wichrzących się tumanów chmur i mgławic, na wpół leży naga kobieta, oplótłszy koniowi kark ramionami, tuląc się do niego twarzą, piersią, korpusem, cisnąc mu konwulsyjnie boki nogami – pisał w "Kurierze Codziennym" 18 marca 1894, Kazimierz Tetmajer, dzień po wystawieniu w warszawskiej Zachęcie tego niezwykłego dzieła.

12 czerwca 1915 roku zmarł Józef Brandt, wybitny malarz-batalista. Tematem jego dzieł były sceny odwzorowujące potyczki i bitwy czasów I Rzeczpospolitej.

- Matka Brandta była malarką-amatorką, pianistką. Ojciec był naczelnym lekarzem ordynacji Zamoyskich. Rodzina kolekcjonowała dzieła sztuki – mówiła prawnuczka artysty Róża Sokołowska w audycji Elżbiety Ratyńskiej pt. "Imieniny Józefa Brandta".

Za namową protektora rodziny, hrabiego Andrzeja Zamoyskiego, Józef (urodzony w 1881 roku) został wysłany na studia do Paryża, gdzie miał zdobyć dyplom inżyniera budowy dróg i mostów. W stolicy Francji poznał jednak Juliusza Kossaka. Ta znajomość zaważyła na dalszym życiu Brandta. Mężczyzna zrezygnował ze studiów inżynierskich i postanowił poświęcić się sztuce. Kossak był  jego pierwszym mentorem. To z nim wybrał się w podróż na Ukrainę i Podole, która zaważyła o dalszej karierze malarza. To tutaj, wśród ziem, które niewiele zmieniły się od czasów kniazia Jaremy i hetmana Chmielnickiego.

Sienkiewicz pędzla

 - W XIX wieku w kraju pozbawionym niepodległości sztuka była obarczona szczególną misją podtrzymywania ciągłości rozwoju narodowej kultury, manifestowania polskości na forum międzynarodowym. Brandt przez ponad pół wieku swoje działalności twórczej pozostał wierny założeniom tej idei - podkreślała Ewa Micke-Broniarek w "Poranku Dwójki" prowadzonym przez Pawła Siwka.

Jego obrazy pokazywały koloryt Rzeczpospolitej w latach jej największej chwały i zmierzchu potęgi. Wśród tematów jego obrazów były takie sceny jak "Czarniecki pod Koldyngą" czy "Wyjazd z Wilanowa Jana Kazimierza z Marysieńką". Nie trudno tu dostrzec zbieżności tematycznej z innym twórcą odwołującym się do dawnej chwały polsko-litewskiego państwa – Henrykiem Sienkiewiczem.

- Obaj panowie znali się osobiście, Sienkiewicz otrzymał od Brandta jeden z obrazków. Autor "Trylogii" kilkakrotnie pisał o obrazach Brandta. Powszechnie uważa się, że obraz "Chwytanie na arkan" zainspirował Sienkiewicza do napisania otwierającej „Ogniem i mieczem” sceny uwolnienia Chmielnickiego przez Skrzetuskiego – mówiła Ewa Micke-Broniarek w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Kulturalna Jedynka".

Co ciekawe, Brandt w odróżnieniu od Sienkiewicza nie poruszał w swojej twórczości problemu buntów kozackich i krwawej wojny domowej na Ukrainie. Kozacy na jego obrazach to zawsze żołnierze rejestrowi, służący królowi.

Własna droga

Z biegiem lat Brandt twórczość Józefa Brandta zaczęła odbiegać od schematów akademickich. Artysta wypracował własny, dynamiczny styl.  

- W początkowym okresie twórczości czerpał pewne wzory z twórczości rodziny Adamów z Monachium, u których również pobierał nauki. Szybko jednak poszedł własną drogą. W pewnym momencie zaczął odrzucać klasyczne środki warsztatowe, narzucane doktryną akademicką. Najczęściej kompozycja sceny figuralnej była ustawiona w przestrzeni równoległej do widza. Brandt zaczął stosować układy kompozycyjne, gdzie ruch postaci, koni, rozwija się po skosie, biegnie w głąb kompozycji. Brandt uzyskiwał w ten sposób wrażenie uczestnictwa w wydarzeniach przedstawionych. Możemy się czuć jak jedna z osób na płótnie - wyjaśniała Ewa Micke-Broniarek.

"Wyjazd z Wilanowa Jana Sobieskiego z Marysieńką" Józefa Brandta. Fot.: Wikimedia Commons/dp

Pracownia jak muzeum

Brandt nie malował z wyobraźni w takim znaczeniu, że w przeciwieństwie np. do Jana Matejki, dużą wagę przywiązywał do historycznej prawdziwości umundurowania, broni, strojów i akcesoriów, które ukazywał na swoich obrazach. Ten pietyzm wymusił na nim iście dokumentacyjną pracę nad każdym obrazem.

- Jeździł na Ukrainę i kupował rekwizyty do swoich prac. On nie malował z wyobraźni. Jeśli portretował szlachcica w kontuszu, to musiał to być kontusz istniejący – wskazywała Róża Sokołowska. - Do pracowni Brandta chodzono jak do muzeum. Tam był prawdziwy namiot turecki spod Wiednia, tam była prawdziwa karabela Dwernickiego, rusznica, którą otrzymał Zygmunt August od cesarza Austrii.

- Pracownia Brandta była podziwianym miejscem, odwiedzanym przez koronowane głowy, polityków, artystów i dziennikarzy – dodawała Ewa Micke-Broniarek.

Nie doczekał się odzyskania niepodległości przez Polskę. Zmarł 12 czerwca 1915 roku. Swoją niezwykłą kolekcję militariów Brandt zapisał narodowi polskiemu.

- Zaraz po odzyskaniu niepodległości córki malarza wszystko popakowały. W sumie 40 wielkich skrzyń. Skarby trafiły do Muzeum Narodowego – wspominała prawnuczka artysty.

bm