Ofensywa Szwedów na Rzeczpospolitą, która przerodziła się w pięcioletnią okupację większej części Korony i Inflant, a do historii przeszła jako potop szwedzki, rozpoczęła się od ataku wojsk Karola Gustawa z dwóch kierunków. Pierwsze uderzyły wojska marszałka Gustawa Adolfa Lewenhaupfa, które rozpoczęły oblężenie Dyneburga w Inflantach. Z zajętego przez Szwedów Pomorza Zachodniego ruszyły wojska Arvida Wittenberga. Pochód jej armii zatrzymał się pod Ujściem, gdzie kluczowe przeprawy na Noteci obsadzało polskie pospolite ruszenie, wspierane przez piechotę łanową (z obowiązkowego poboru).

Polacy byli słabsi pod względem liczebności (14 tys. po stronie polskiej do 17 tys. po stronie szwedzkiej) i uzbrojenia, ale ich pozycje miały znaczne walory obronne – na podmokłym terenie, w widłach rzeki. Rzeczpospolita – kraj ośmiokrotnie ludniejszy od Szwecji – nie mogła pozwolić sobie wówczas na wystawienie większych sił przeciwko Szwedom. Brakowało na to pieniędzy w wiecznie pustym skarbcu, a ponadto polsko-litewskie państwo było wówczas zaangażowane w walkę z Kozakami i Rosjanami.

Czytaj także: 

• Potop szwedzki. Dlaczego Szwedzi zaatakowali Rzeczpospolitą 

Nieodzowna figura zdrajcy

Mimo dysproporcji sił, Polacy bronili się dwa dni. Jednak gdy Szwedzi opanowali przyczółek po polskiej stronie Noteci, na północ od polskiego zgrupowania, dalsza walka groziła otoczeniem i masakrą polskiej armii. Dowodzący polskim zgrupowaniem wojewodowie Krzysztof Opaliński i Andrzej Karol Grudziński poprosili o rokowania kapitulacyjne.

- Rokowania te przebiegły inaczej niż to przedstawił Henryk Sienkiewicz w "Potopie": miały miejsce nie w obozie polskim, a na polu między obozami. Wojewodowie otrzymali propozycję przejścia pod protekcję szwedzkiego króla. Na zastanowienie się nad propozycję otrzymali tylko cztery godziny, było to więc ultimatum – podkreślał prof. Władysław Czapliński w audycji z cyklu "Glosa do Trylogii".

Warunki kapitulacji ze strony szwedzkiej negocjował Polak, magnat Hieronim Radziejowski.

- Ten zdolny, a zarazem chorobliwie ambitny człowiek był dobrze znany szerokim kręgom magnaterii. Wywodził się ze starego rodu mazowieckiego – podkreślał historyk.

Pikanterii sprawie dodawała geneza zdrady Radziejowskiego. Szlachcic był stronnikiem i dworzaninem Jana Kazimierza, piastował wyskoki urząd podkanclerzem. Towarzyszył władcy podczas wyprawy przeciwko Kozakom. I właśnie wówczas doszło do spięcia na linii monarcha-magnat. Waza kazał zająć całą korespondencję poddanego, wśród której znajdował się list do królowej zawierający sugestię Radziejowskiego dotyczącą romansu swojej żony z Janem Kazimierzem. To wydarzenie rozpoczęło drogę do upadku magnata, zakończonego skazaniem na banicję i infamię.

- Po okresie błąkania się po różnych zakątkach Europy, trafił w końcu na dwóch szwedzki, gdzie odegrał rolę informatora o stosunkach panujących w Polsce – mówił prof. Czapliński w audycji z 1972 roku.

Dwie koncepcje wojny

Wobec braków w zaopatrzeniu i niemożności prowadzenia dalszych walk, wojewodowie zdecydowali się przyjąć szwedzkie warunki i poddać województwa poznańskie i kaliskie najeźdźcy, obiecując mu jednocześnie posłuszeństwo. Decyzja spotkała się początkowo ze sprzeciwem szlachty (zwłaszcza, co odnotował w "Potopie" Sieniewicz, ze sprzeciwem oficerów piechoty łanowej), która jednak musiała zgodzić się z argumentami dowódców.

Wydarzenia pod Ujściem były nie tylko starciem dwóch armii, były starciem dwóch odmiennych modeli prowadzenia wojen.

- Wojsko szwedzkie ukończyło przed siedmiu laty wojnę trzydziestoletnią w Niemczech. Składało się w dużej mierze z żołnierzy zapoznanych z nowoczesną sztuką wojenną, doświadczonych i znakomicie uzbrojonych – wyjaśniał historyk.

Naprzeciwko szwedzkiej armii złożonej z poborowych i oddziałów najemnych stanęło w przeważającej mierze pospolite ruszenie – wywodząca się rodem ze średniowiecza niejednorodna i słabo wyposażona zbieranina szlachty. Paradoksalnie w dalszym etapie wojny ten drugi model, oparty na żołnierzach broniących własnej ziemi i doskonale znających teren przyniósł sukcesy w wojnie szarpanej.

bm

Według badaczy i nurków ze sztokholmskiego Muzeum Wraków oba statki wybudowano w 1648 roku: "Apollo" w Wismarze w Niemczech, a "Marię" w stoczni Skeppsholmen w Sztokholmie. Ustalono to dzięki analizie próbek drewna dębowego, jakie posłużyło do budowy jednostek.

Okręty potopu

Źródła historyczne wskazują, że okręty zostały celowo zatopione w pobliżu wyspy Vaxholm w 1677 roku. Zanim zostały wycofane ze służby, posłużyły królowi Karolowi X Gustawowi do najazdu na Polskę podczas potopu szwedzkiego (1655-1660).

- Tego typu średniej wielkości okręty (ok. 35 metrów długości, 8 metrów szerokości) wyposażone były w ciężką artylerię. To nieduże statki, ale porządnie zbudowane, aby mogły utrzymać ciężar wyposażenia. Charakteryzowały się stosunkowo silnym ogniem - twierdzi archeolog podwodny Patrik Hoeglund.

Początkowo nurkowie, natrafiając na wraki jesienią 2019 roku, sądzili że odkryli duże okręty podobne do galeonu "Vasa", który został wydobyty w 1961 roku i prezentowany jest w Muzeum Vasa w Sztokholmie. Mająca 69 metrów długości i 12 metrów szerokości "Vasa" zatonęła w 1628 roku tuż po zwodowaniu na oczach tłumów. Ten ogromny statek był przygotowywany do wojny z Polską, na jego dziobie umieszczono podobizny polskich szlachciców w upokarzającej pozie.
Jak podkreśla Hoeglund, duże okręty typu "Vasa" były pomysłem króla Gustawa II Adolfa i miały świadczyć o wielkości królestwa Szwecji, budząc strach. Były jednak niepraktyczne.

Przewoziły skradzione z Polski skarby

- Po śmierci Gustawa Adolfa w 1632 roku zrezygnowano z niewygodnych jednostek na rzecz średnich okrętów wojennych. Te mogły służyć do wielu rzeczy i były bardziej zdatne do żeglugi - uważa archeolog podwodny.

Gustaw II Adolf – twórca szwedzkiej potęgi

W drodze powrotnej z Polski okręty "Apollo" oraz "Maria" przywiozły do Szwecji wiele łupów wojennych. Grabiono właściwie wszystko: dzieła sztuki, książki, a nawet rzeźby, fontanny, posadzki. Zrabowane skarby są do dziś własnością szwedzkiego państwa. Część z nich można zobaczyć m.in. w Zbrojowni Zamku Królewskiego w Sztokholmie oraz na Zamku Skokloster.
Muzeum Wraków (Vrak - Museum of Wrecks) w Sztokholmie jest nową placówką, która ma zostać otwarta jesienią na wyspie Djurgarden w pobliżu Muzeum Vasa.

PAP/bm

Stworzony do wielkich rzeczy

Władysław urodził się 9 czerwca 1595 roku w letniej rezydencji monarszej w Łobzowie (obecnie jest to część Krakowa). Był trzecim dzieckiem króla Polski Zygmunta III Wazy i Anny Habsburżanki. Przed nim narodziły się dwie córki: Anna Maria i Katarzyna, które zmarły w dzieciństwie. 

Matka monarchy – kobieta o słabym zdrowiu – zmarła, gdy chłopiec miał zaledwie trzy lata. Wzorem dla przyszłego władcy był więc jego ojciec – człowiek niezwykle religijny, dumny i charakterny. Młody Władysław już od najmłodszych lat uczestniczył w wydarzeniach publicznych i był przygotowywany do tego, aby w przyszłości objąć tron Polski. Zygmunt III pokładał wielkie nadzieje w synu - miał utworzyć pierwszą prawdziwie polską gałąź rodu Wazów. Sam król Zygmunt przecież urodził się w Szwecji, a do Rzeczpospolitej przybył po swojej koronacji w 1587 roku.

- Widziano w nim dziedzica ojca. Zdobywał sympatię ogółu, a zagraniczni obserwatorzy określali go jako młodzieńca wielkich nadziei – opowiadała historyczka prof. Teresa Chynczewska-Hennel w 139. odcinku audycji z cyklu "Historia Polski". 

Od 1605 roku Władysław pobierał nauki u księdza Gabriela Prewancjusza. Jednocześnie uczył się też sztuki wojennej u Zygmunta Kazanowskiego - było to ulubione zajęcie młodego księcia.

Polak na carskim tronie

W 1609 roku wybuchł konflikt Rzeczpospolitej z Carstwem Rosyjskim. Bojarzy niezadowoleni z rządów Wasyla Szujskiego rozpoczęli poszukiwania nowego władcy. Koroną był zainteresowany Dymitr II Samozwaniec, który nie miał poparcia wśród tamtejszej klasy panującej, a stanowił dla niej spore zagrożenie. Dlatego posłowie rosyjscy w 1610 roku zaproponowali Zygmuntowi III Wazie elekcję królewicza Władysława - uważali, że król ochroni Rosję przed kolejnym Samozwańcem. Zawarto wówczas prowizoryczne porozumienia w tej sprawie.

Latem tego samego roku Szujski został obalony, a wojska hetmana Żółkiewskiego stanęły pod Moskwą. Rozpoczęły się rokowania, które miały ustalić warunki, na jakich Władysław miał zasiąść na rosyjskim tronie. Bojarzy domagali się, żeby królewicz przyjął religię prawosławną. Na takie rozwiązanie nie chciał się zgodzić polski władca. Pertraktacje zostały więc zawieszone.

Sytuacja skomplikowała się w 1611 roku po zamordowaniu Dymitra Samozwańca. Pozbawieni groźnego przeciwnika bojarzy odrzucili koncepcję powołania na tron Władysława. W Niżnym Nowogrodzie wybuchło powstanie i sformułowano armię, która miała usunąć z Moskwy polską załogę przebywającą tam od roku. W listopadzie 1612 roku wojska Rzeczpospolitej skapitulowały. Niedługo później na nowego cara Rosjanie wybrali Michała Romanowa.

Koronacja tylko z pozoru rozwiązywała problem moskiewskiego tronu. Władysław nie zrzekł się roszczeń do korony. Co więcej, aktywnie dążył do jej uzyskania.

- W grudniu 1616 roku królewicz ogłosił się carem i wielkim kniaziem Wszechrusi. Wyruszył na Moskwę po - jak sam uważał - prawnie należącą się mu koronę carską. Armia polska wyprawiła się na wschód wiosną 1617 roku […]. Na czele wojsk królewicza stanął hetman Jan Karol Chodkiewicz – mówiła na antenie Polskiego Radia prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

Działania wojenne nie przyniosły oczekiwanego skutku, więc w grudniu 1618 roku podpisano rozejm w Dywilinie. Układ nie wymagał od Władysława zrzeczenia się pretensji do carskiej korony - tytuł wielkiego księcia będzie nosił do 1635 roku. 

Zawsze skory do bitki

W 1620 roku wybuchł konflikt polsko-turecki. Władysław brał udział w wyprawie chocimskiej z 1621 roku. Zwycięstwo Rzeczpospolitej zagwarantowało księciu szacunek i uznanie polskiej szlachty. Trzy lata później przyszły władca wybrał się w podróż na zachód - tego rodzaju ekspedycje były typowe dla ówczesnej młodzieży z wyższych sfer.  

W 1632 roku zmarł Zygmunt III Waza, a Władysław stał się nowym królem Polski. Od początku panowania musiał zmierzyć się z wieloma problemami, które targały wówczas Rzeczpospolitą. Przede wszystkim z nowo rozgorzałym konfliktem z Carstwem Rosyjskim.

Moskwa - niezadowolona z postanowień rozejmu dywilińskiego - postanowiła odzyskać utracone ziemie, w tym Smoleńsk. Jej wojska - korzystając z okresu bezkrólewia panującego po śmierci Zygmunta III Wazy - przystąpiły do oblężenia miasta. Działania wojenne trwały przez kolejne dwa lata i zakończyły się klęską naszego wschodniego sąsiada. Wielki wpływ na wynik wojny miał Władysław IV. 

- Trzeba powiedzieć, że król okazał się wspaniałym wodzem. Świetnie zastosował taktykę wojskową wzorowaną na holenderskiej i szwedzkiej sztuce wojennej, których tajniki poznał podczas swojego młodzieńczego wyjazdu na zachód - opowiadała na antenie Polskiego Radia prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

Zwaśnione kraje zawarły w 1634 roku pokój w Polanowie, na mocy którego Michał I Romanow zrzekł się na korzyść Rzeczpospolitej ziemi smoleńskiej, siewierskiej i czernihowskiej. Władysław IV natomiast zrezygnował ze swoich pretensji do carskiej korony.

Okres bezkrólewia z 1632 roku postanowiła również wykorzystać Turcja. I tym razem Polakom udało się skutecznie odeprzeć atak nieprzyjaciela. Liczne porażki zmusiły Imperium Osmańskie do rozpoczęcia pertraktacji pokojowych w 1634 roku. 

Szwedzka korona, muzyka i tolerancja religijna

Władysław IV był niezwykle ambitnym politykiem. Nie tylko z sukcesem prowadził wojny z Rosją i Turcją, ale na dodatek myślał o zaatakowaniu Szwecji i odzyskaniu korony, która mu się - ze względu na pochodzenie - należała. Ponadto dążył do odzyskania Inflant. 

- Wykorzystując moment niepowodzeń wojska szwedzkiego w wojnie 30-letniej, Władysław IV postanowił wejść w konflikt ze Szwecją – mówiła na antenie Polskiego Radia historyczka prof. Teresa Chynczewska-Hennel – Do wojny nigdy nie doszło i we wrześniu 1635 roku przy pośrednictwie francuskim, angielskim, holenderskim i brandenburskim podpisano w Sztumskiej Wsi rozejm ze Szwecją na dwadzieścia sześć lat – dodała.

Król wiele uwagi poświęcał nie tylko sprawom zagranicznym, lecz także sytuacji wewnętrznej panującej w kraju. Przede wszystkim dążył do uregulowania skomplikowanej sytuacji wyznaniowej Polski. 

- Władysław IV był człowiekiem ogromnej tolerancji religijnej. Marzyło mu się pogodzenie wszystkich wyznań chrześcijańskich. Jeszcze przed elekcją obiecywał szlachcie wyznania protestanckiego przywrócenie ich dawnych praw i zwyczajów sprzed unii brzeskiej. Słowa dotrzymał – opowiadała prof. Teresa Chynczewska-Hennel w audycji z cyklu "Historia Polski". 

Mimo iż stale dążył do rozszerzenia swojej władzy królewskiej - kosztem przywilejów szlacheckich - był szanowany i lubiany przez tę najważniejszą warstwę społeczną XVII-wiecznej Rzeczpospolitej.

Władysław IV poświęcał się nie tylko polityce, lecz także sztuce, której był wielkim wielbicielem. Organizował w Warszawie i Wilnie wspaniałe spektakle muzyczne, ściągał do kraju wybitnych śpiewaków i kompozytorów, a także utrzymywał na swym dworze chór. Interesował się również nauką i architekturą. To właśnie temu władcy zawdzięczamy kolumnę Zygmunta III Wazy, którą do dzisiaj możemy podziwiać na warszawskim Starym Mieście. Prace nad pomnikiem trwały rok, a rozpoczęto je w 1643 roku. Za projekt odpowiedzialny byli Augustyn Locci i Constantino Tencalli. 

Król nie pozostawił po sobie żadnego męskiego potomka, mimo że był dwukrotnie żonaty - z Cecylią Renatą Habsburg i Ludwiką Marią Gonzagą. Jego jedyny syn Zygmunt Kazimierz Waza zmarł w 1647, mając zaledwie siedem lat. Władysław IV umarł w 1648 roku na chorobę nerek. Kolejnym władcą Polski został jego przyrodni brat - Jan Kazimierz. 

Jb

Bibliografia:
1. Władysław Czapliński, Władysław IV i jego czasy, Kraków 2008.
2. Władysław Waza, https://dzieje.pl/postacie/wladyslaw-iv-waza.