Na tym stanowisku archeolodzy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW prowadzili prace eksploracyjne w latach 2012-2018 z myślą o udostępnieniu go zwiedzającym. Wiele pozostałości odkrywanych podczas wykopalisk nie wygląda jednak dla laika imponująco. Zachowane są zwykle dolne partie ścian lub fundamenty.

Dzięki współpracy archeologów, architektów i grafików komputerowych odtworzono wygląd tych części klasztoru, które nie przetrwały do naszych czasów, a następnie nadano wirtualnym powierzchniom wygląd materiału, z którego były wykonane w rzeczywistości. Oprócz materiałów na ściany i podłogi, takich jak tynk czy kamień, odtworzono także malowidła oraz inskrypcje wyryte w ścianach. Efekty tych prac można oglądać na stronie internetowej "Wirtualnej Nubii".    

Dormitorium, widok wnętrza

Nubia to kraina, której północne rubieże leżą na pograniczy egipsko-sudańskim, a południowe sięgają aż po stolicę Sudanu Chartum. Mieszkańcy tych terenów bardzo wcześnie, bo już w VI wieku przyjęli chrześcijaństwo, czego przejawem były liczne kościoły i klasztory, stawiane głównie wzdłuż brzegów Nilu. Jednym z takich klasztorów był właśnie klasztor w Gazali.

Dr Artur Obłuski, dyrektor Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW wyjaśnia ideę komputerowego projektu. - Chcieliśmy udostępnić zabytki Sudanu tym osobom, które prawdopodobnie nigdy do Sudanu nie trafią - mówi naukowiec. A dzięki projektowi "Wirtualna Nubia" mogą znaleźć się w tym samym miejscu, w którym polska misja prowadziła wykopaliska.

Prace wykopaliskowe rozpoczęły się w 2012 roku. Klasztor był całkowicie zasypany, a warstwa piachu miała grubość do czterech metrów. Choć ściany były widoczne. Dr Obłuski podkreśla też, że chciano spopularyzować nubiologie

Maciej Wyżgoł, kierownik projektu "Wirtualna Nubia", wyjaśnia jak narodził się pomysł wirtualnego pokazania klasztoru, a Agnieszka Wujec, architekt, mówi o szczegółach technicznych i przyznaje, że największą trudnością było ustalenie wysokości pomieszczeń i proporcji budowli. Nie zachowały się tynki wewnętrzne, które były kiedyś bardzo bogato zdobione.

Do końca roku naukowcy chcą w podobny sposób udostępnić kolejny klasztor w Starej Dongolii, w którym malowidła naścienne zachowały się, a odkrycie tego klasztoru jest porównywane do odkrycia fresków w Farras.

Zapraszamy do wysłuchania całej audycji. 

***

Tytuł audycji: Eureka

Prowadzi: Katarzyna Kobylecka

Goście: dr Artur Obłuski (dyrektor Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, szef polskiej misji wykopaliskowej w Ghazali), Agnieszka Wujec (architekt), Maciej Wyżgoł (archeolog, kierownik projektu "Wirtualna Nubia")

Data emisji: 2.10.2020 r. 

Godzina emisji: 19.09

ag

Muzeum Narodowe w Warszawie świętuje jubileusz 60-lecia rozpoczęcia polskich wykopalisk na terenie starożytnego miasta Faras w Sudanie.

Malowidła, odkryte przez polskich archeologów w ruinach chrześcijańskiego kościoła, pochodzące z okresu między VII a XIII wiekiem, trafiły tylko do Sudańskiego Muzeum Narodowego w Chartumie i do warszawskiego Muzeum Narodowego. Galeria Faras w Muzeum Narodowym w Warszawie jest jedyną w Europie ekspozycją zabytków kultury i sztuki nubijskiej z okresu chrześcijańskiego. 67 przedstawień malarskich, a także wiele innych dzieł faraskich znajdujących się w muzeum stanowi dziś największy i najcenniejszy zespół zabytków archeologicznych pochodzących z wykopalisk prowadzonych za granicą, jaki kiedykolwiek udało się pozyskać do polskich zbiorów. Jubileusz ma przypomnieć o pracy archeologów, muzealników i konserwatorów, dzięki którym malowidła z katedry w Faras przetrwały do dziś.

W ramach obchodów 60-lecia sukcesu ekipy prof. Michałowskiego zaplanowano nie tylko wydanie książki prezentującej niepublikowane dotąd zdjęcia i inne materiały archiwalne z wykopalisk, ale też spotkania i panele dyskusyjne z udziałem ekspertów i publiczności. Udział w nich zapowiedzieli wybitni archeolodzy i badacze kultury nubijskiej, w tym prof. Stefan Jakobielski, uczestnik polskich wykopalisk w Faras. Dodatkowo w MNW odbędą się dwie międzynarodowe konferencje naukowe. Wydarzenia są przygotowywane we współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutem Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk, a także muzealników i nubiologów z całego świata.

Obchody potrwają do jesieni 2022 roku.

IAR/ep

W Abydos odnaleziono szczątki nieznanego dotąd faraona

22 tysiące litrów piwa

Abydos, jedno z najważniejszych egipskich stanowisk archeologicznych, to ruiny miasta, które w starożytnym Egipcie odgrywało bardzo ważną rolę państwową i religijną. Odkryto tam wiele świątyń oraz ogromną nekropolię z grobami pierwszych faraonów z okresu wczesnodynastycznego. Pochowano tam m.in. Narmera, zwanego także Menesem, założyciela pierwszej dynastii, panującego w latach 3150-3125 p.n.e. i uważanego za władcę, który zjednoczył Górny i Dolny Egipt. To prawdopodobnie z jego czasów pochodzi odkryty browar, co 14 lutego 2021 roku przekazał mediom egiptolog Mostafa Waziri, sekretarz generalny Najwyższej Rady Starożytności w Egipcie.

Skazańcy czy wampiry? "Przeklęty cmentarz" w Gliwicach

Uczony dokładnie opisał znalezisko: browar o zdolności produkcyjnej 22,4 tysięcy litrów był podzielony na osiem części o długości 20 metrów i szerokości 2,5 metra. W każdej z nich znajdowało się około 40 glinianych naczyń służących do podgrzewania mieszanki ziaren i wody do produkcji piwa.

Pozostałości naczyń do produkcji piwa w starożytnym browarze w Abydos. Fot. PAP/EPA/EGYPTIAN DEPARTMENT OF ANTIQUITIES / HANDOUT

Egiptolog prof. Andrzej Niwiński: "Faraon" nie mówi prawdy o Herhorze

Ministerstwo do spraw starożytności podało, że jako pierwsi o istnieniu browaru wspomnieli brytyjscy archeolodzy na początku XX wieku, ale nie potrafili określić jego położenia. Dr Matthew Adams, jeden z badaczy, którzy dokonali odkrycia, powiedział, że piwo prawdopodobnie było używane podczas rytuałów pogrzebowych pierwszych królów Egiptu.

"Idź w pokoju do Abydos!"

W egipskiej religii Abydos było miejscem, w którym Izyda pochowała szczątki Ozyrysa. Pogrzeb w świętym miejscu był więc ze wszech miar pożądany przez władców. Jako miejsce kultu Abydos pojawia się w "Faraonie" Bolesława Prusa (wyd. 1897). To tam "pielgrzymują" zwłoki fikcyjnego Ramzesa XII, żegnanego przez tłum poddanych rytualną formułą "Idź w pokoju do Abydos!", gdzie "Abydos" oznacza "Krainę Zmarłych". Do miasta podróżuje także syn i następca zmarłego faraona - fikcyjny Ramzes XIII, główny bohater powieści. Prus pisze:

Pracowity obserwator. Rodzina wspomina Bolesława Prusa

"O piętnaście mil od Siutu, w górę rzeki, dzikie skały arabskie prawie dotykają Nilu; natomiast góry libijskie odsunęły się od niego tak daleko, że tamtejsza dolina jest bodaj najszerszą w Egipcie. W tym właśnie miejscu, tuż obok siebie, stały dwa czcigodne miasta: Tinis i Abydos. Tam urodził się Menes, pierwszy faraon Egiptu; tam przed stoma tysiącami lat złożono do grobu święte zwłoki bożka Ozyrysa, którego w zdradziecki sposób zamordował brat Tyfon.

Tam wreszcie na pamiątkę owych wielkich wydarzeń wiekopomny faraon Seti wybudował świątynię, do której zbiegali się pielgrzymi z całego Egiptu. Każdy prawowierny musiał choć raz w życiu dotknąć czołem tej błogosławionej ziemi. Prawdziwie zaś szczęśliwym był ten, czyja mumia mogła odbyć podróż do Abydos i choć z daleka zatrzymać się pod murami świątyni".

Posłuchaj fragmentów "Faraona" w interpretacji Andrzeja Ferenca

Pozostałości naczyń do produkcji piwa w starożytnym browarze w Abydos. Fot. PAP/EPA/EGYPTIAN DEPARTMENT OF ANTIQUITIES / HANDOUT

Jerzy Zelnik. Niewolnik "Faraona"

Prus nie wspomina nic o wielkiej wytwórni napojów alkoholowych w Abydos, za to swego bohatera wyposaża w - typową także dla samego siebie - miłość do kulinarnej prostoty, w której produkt starożytnego browaru był mile widziany. Tuż po wstąpieniu na tron Ramzes XIII, patrząc na suto zastawiony stół władcy Egiptu, "zażądał piwa tudzież żołnierskiego chleba z czosnkiem". Wcześniej jeszcze, gdy był księciem, jego niechęć do wyszukanych potraw krytykował w myśli Tutmozis: "mógłby nie tylko pić, ale nawet kąpać się w najlepszym winie, a tymczasem woli nędzne piwo żołnierskie i suchy placek natarty czosnkiem. Skąd te chłopskie upodobania? Nie rozumiem".

PAP/mc

Do odkrycia syryjskich malowideł doszło już 20 lat temu w kościele Deir al-Surian (z arab. klasztor syryjski) położonym w dolinie Wadi Natrun, mniej więcej między Kairem a Aleksandrią w północnej części Egiptu. Jednak do tej pory większość malowideł była bardzo słabo widoczna. W toku ostatnich prac uległo to zmianie.

Konserwatorzy właśnie podsumowali kilkuletni projekt Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego i Wydziału Historii Uniwersytetu w Amsterdamie.

- Gdy rozpoczynaliśmy prace, wnętrze kościoła było niemal w całości pokryte szarym tynkiem. Tylko w kilku miejscach widoczne były malowidła sprzed setek lat. W ciągu kilkuletniej pracy udało się nam odsłonić jednak wiele fresków, również takich, które wykonali mnisi, który przybyli tutaj z obszaru Syrii - mówi Nauce w Polsce PAP dr Dobrochna Zielińska. Kieruje ona tym przedsięwzięciem wspólnie z doktorem Karelem Innemée.

Kunsztowne malowidła

Eksperci zwracają uwagę, że odkryte pod późniejszymi warstwami malowidła mają nawet ponad tysiąc lat. W IX w. do Egiptu przybyli chrześcijańscy mnisi z Mosulu (który był częścią tzw. Wielkiej Syrii, a obecnie jest to północny Irak). Przyjęła ich lokalna społeczność mnichów i umożliwiła korzystanie z jednego z kościołów, którym jest właśnie kościół Najświętszej Marii Panny w Deir al-Surian. To oni wykonali malowidła w dość nietypowym stylu - nieznanej do tej pory na terenie Egiptu. Co je wyróżnia?

- Są to bardzo skomplikowane wyobrażenia teologicznie, pojawia się na nich na przykład rzadko ukazywany Bóg Ojciec w postaci starca z siwą brodą, czy też unikatowa scena Zaśnięcia Matko Boskiej okadzanej przez Siedem Dziewic znanych tylko z tekstów apokryficznych. Rzuca się też w oczy pełna gama nasyconych barw. To za sprawą zastosowania techniki enkaustyki, która polegała na stosowaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego, czasem z dodatkiem olejów schnących dla zwiększenia płynności farby - wskazuje dr Zielińska.

Scena zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. Fot.: dr Karel C Innemée

Ostatnie takie zabytki 

- To było dla nas zaskoczenie, bo technika ta była znana w Egipcie setki lat wcześniej. Stosowano ją na przykład do zdobienia trumien od I w. Tzw. portrety fajumskie w bardzo realistyczny sposób ukazywały zmarłych. Nie sądziliśmy, że technika ta była znana jeszcze mnichom chrześcijańskim - mówi Cristobal Calaforra-Rzepka szef zespołu konserwatorów projektu realizowanego dzięki Narodowemu Centrum Nauki i holenderskiej fundacji Dioraphte.

Innemée podkreśla, że ślady kultury syriackich mnichów zachowały się już w zasadzie tylko w Egipcie, bo w północnym Iraku tego typu zabytki – kościoły czy klasztory - zniszczono w czasie niedawnych konfliktów zbrojnych.

Naukowcy byli przekonani, że w kilku miejscach kościół był przebudowany w późniejszych czasach i nie liczyli na znalezienie malowideł w sanktuarium. Tymczasem również tam natknęli się na kompozycje w postaci wielkiego krzyża wykonaną z ornamentów floralnych. Są tam też sceny nawiązujące do eucharystii i ofiary Abrahama. Pochodzą z X w. tak więc wykonali je syryjscy imigranci.

Sztuka wielu wieków

W czasie prac konserwacyjnych badacze natknęli się też na malowidła z XIII w., ale również na takie sprzed przybycia syryjskich mnichów, czyli nawet z VII w. Obecnie w kościele można podziwiać zatem fragmenty malowideł z bardzo różnych okresów - podkreślają naukowcy. Większość z nich zniknęła pod wpływem przebudowy w XVIII w.

Naukowcy będą w dalszym ciągu pracować wewnątrz świątyni i zabezpieczać malowidła.

Choć kościół, jak i towarzyszący mu klasztor nosi miano syryjskiego, to dziś mieszkają w nim lokalni koptyjscy mnisi należący do koptyjskiego kościoła ortodoksyjnego. Syryjczycy szybko zasymilowali się z lokalnymi duchownymi - wyjaśnia dr Zielińska.

Deir al-Surian znajduje się w Dolinie Natronu , która uważana jest za kolebkę chrześcijańskiego monastycyzmu. Są tam najstarsze klasztory w Egipcie i jedne z najstarszych na świecie działających nieprzerwanie od ok. 1,5 tys. lat.

PAP/bm