4 lipca 2000 roku zmarł w Neapolu Gustaw Herling-Grudziński, pisarz, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz, więzień sowieckich łagrów i obozów NKWD.

W rozmowach z Renatą Gorczyńską i Konradem Tatarowskim Gustaw Herling-Grudziński opowiadał o specyfice swojej literackiej formy oraz o tematach, do których bezustannie powraca. 

Wejdź na stronę poświęconą pisarzowi herling.polskieradio24.pl

Jedną z charakterystycznych cech prozy autora "Innego świata" jest jej usytuowanie na pograniczu literackiej fikcji i dokumentu. Daje się to najlepiej zaobserwować w opowiadaniach: zwraca uwagę eksponowana sytuacja narracyjna, bogactwo użytych form gatunkowych takich jak legenda, przypowieść, pamiętnik, reportaż, esej, apokryf czy wreszcie kronika. Wątpliwości czytelnika, czy ma wciąż do czynienia z literackim zmyśleniem, czy jednak już z autentyczną relacją, mogą czasem rozwiać takie sygnały literackości jak parabolizacja przedstawionych zdarzeń, wpisywanie bohaterów, ich czynów, ich życiowych przypadków, w jakiś wyższy, wciąż jednak ukryty, porządek znaczeń czy też: misterna narracja opowieści.

O tej cesze swoich tekstów mówił Herling-Grudziński w rozmowie z Konradem Tatarowskim w 1990 roku. – Nie mam na tyle wyobraźni, żeby pisać rzeczy całkowicie zmyślone, choć nie tylko dlatego sięgam do starych kronik, często je zmieniam. To jest moja dziedzina, moje powołanie pisarskie.

Jak zaznaczył, również "Dziennik pisany nocą" ma nowatorską formę gatunkową: – On też jest w pewnym sensie moim osobistym pomysłem. Nie jest to typowy dziennik intymny typu Gide’a – podkreślał pisarz, zwracając uwagę na otwartość, ale zarazem integralność swojej diariuszowej formuły.

Obok kwestii warsztatowych radiowi rozmówcy pytali również Gustawa Herlinga-Grudzińskiego o najchętniej poruszane przez niego tematy – o jego literackie (ale przecież wychodzące poza literaturę w kierunku filozofii czy teologii) obsesje, kierunki poszukiwań. Pisarz opowiadał między innymi o wciąż powracających w jego utworach obrazach bólu i cierpienia, o sytuacjach granicznych, w których umieszcza swoich bohaterów. Zaprzeczył również, jakoby uważał się za skostniałego moralistę.

– Te nazwy, jakie mi przylepiają, że jestem moralistą, Katonem, zgorzkniałym krytykiem, są nieprawdziwe i przesadne. Słowo moralista jest w stosunku do mnie niesłychanie nadużywane. Ja po prostu jestem za tym, że w życiu ludzkim istnieje parę podstawowych i ważnych przekonań, których się człowiek trzyma – mówił Renacie Gorczyńskiej, przywołując postawę tak cenionego przezeń Conrada.

5 lipca 1969 roku zmarł Walter Gropius, niemiecki architekt, współtwórca Bauhausu, przedstawiciel modernizmu i funkcjonalizmu.

– Jego nazwisko wymienia się obok Le Corbusiera jako jednego z twórców nowoczesnej architektury – mówił Jan Owsiński w audycji Polskiego Radia z 1971 roku. – W sztukach plastycznych działał jako organizator, nauczyciel, a przede wszystkim ideolog wzornictwa przemysłowego. 

Walter Gropius urodził się 18 maja 1883 w Berlinie, który był wówczas jednym z czołowych ośrodków sztuki. Jego postawę ukształtowały trzy zjawiska: rozwój przemysłu i urbanizacji, powszechność elektryczności, rozwój motoryzacji, kinematografii oraz narodziny sztuki współczesnej.

W 1908 roku został asystentem Petera Behrensa w Berlinie, gdzie pracowali również Ludwig Mies van der Rohe i Le Corbusier. To był początek niezwykłej drogi tego genialnego twórcy.

Bauhaus 

W 1919 roku założył nowoczesną uczelnię artystyczną - Bauhaus. Największy nacisk (jako jej dyrektor) kładł na wszechstronne kształcenie przyszłych projektantów.

– Bauhaus była to rzeczywiście pierwsza na świecie nowoczesna szkoła projektowania – podkreślał doc. dr Andrzej Wróblewski w audycji Jana Owsińskiego w 1971 roku. – Szkoła, która istniała tylko przez 14 lat wychowała niewielu, tylko 500 uczniów. Jednakże ten krótki okres doświadczenia Bauhausu i ewolucja programu tej szkoły, wywiera piętno na szkołach wzornictwa przemysłowego do dziś.

Program Bauhausu był rewolucyjny, dla wielu tego typu ośrodków nieosiągalny do dziś. Walter Gropius zebrał tam wielu wybitnych twórców tego czasu reprezentujących wiele różnych dziedzin i stylów, np. Wassily Kandinsky, Paul Klee, Oskar Schlemmer, Ludwig Mies van der Rohe czy Hannes Meyer.

Nowa estetyka

Budynki, które projektował są przykładem prostoty i funkcjonalności. Spopularyzował użycie szkła na dużą skalę. Bryła budynku miała być raczej rzeźbą wkomponowaną w ulicę, a nie jedynie fasadą. Gropius szczególnie interesował się budownictwem mieszkaniowym i przemysłowym, co do tej pory nie zwracało tak dużej uwagi architektów. Był jednym z projektantów Simensstadt w Berlinie – ogromnego kompleksu mieszkaniowego.

– Gropius przywiązywał ogromną wagę do wartości plastycznych nowych technologii, które się w tym czasie pojawiły w XX wieku – zaznaczał doc. Wróblewski. – Ludzie z kręgu Gropiusa próbowali zobaczyć zupełnie inne wartości formalne konstrukcyjne i ekspresyjne w tych nowych tworzywach.

Po dojściu do władzy NSDAP i Adolfa Hitlera Gestapo zajęło budynek Bauhausu i niemożliwa była dalsza edukacja młodych architektów. Uczniowie Bauhausu skazani byli na emigrację. Wyjechał także sam Gropius. W 1937 roku na stałe osiadł w USA, gdzie aż do emerytury wykładał na Uniwersytecie Harvarda. Zmarł w Bostonie w wieku 86 lat.

Posłuchaj audycji i poznaj filozofię architekta, który ukształtował współczesne myślenie o budownictwie.

mb

Znawca polskiej literatury

Zasłynął "Historią literatury polskiej" z 1939 roku i późniejszymi "Dziejami literatury polskiej", wydawał kompleksowo opracowane zbory dzieł Jana Kochanowskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza czy też Elizy Orzeszkowej, ale też porównywał ze sobą literatury słowiańskie, ze szczególnym uwzględnieniem folkloru i tematyki polskich i słowiańskich bajek. Prace jego dały całym pokoleniom asumpt do pozytywnego zdania egzaminów maturalnych z języka polskiego.

Julian Krzyżanowski, ceniony i uwielbiany przez swoich uczniów i studentów, na wiele lat stał się pedagogiem, dzięki któremu można było przygotować się do matury z języka polskiego. Nasz kontakt z jego opracowaniami zaczyna się właśnie na poziomie szkoły średniej i jest nieoceniony. Krzyżanowski z ogromną erudycją stopniuje zakres informacyjny swoich opracowań - od informacji najważniejszych, bez zbędnych dygresji, opisuje istotę każdego tematu. Nie trzeba być miłośnikiem literatury czy urodzonym humanistą, by przekazywaną przez niego wiedzę przyswoić w podstawowej formie. Nasz kontakt z jego opracowaniami zaczyna się właśnie na poziomie szkoły średniej i jest nieoceniony.

Urodzony humanista

Krzyżanowski z ogromną erudycją stopniuje zakres informacyjny swoich opracowań - od informacji najważniejszych, bez zbędnych dygresji, opisuje istotę każdego tematu. Nie trzeba być miłośnikiem literatury czy urodzonym humanistą, by przekazywana przez niego wiedzę przyswoić w podstawowej formie. Natomiast dygresyjność literatury, jej swoisty folklor, pojawiał się w pełnych informacji wykładach akademickich, w opracowaniach szerszych, dla studentów i badaczy. Dla tych, którzy byli przepełnieni atencją dla prawdziwie szerokiej wiedzy, bo tylko wtedy można było dokonywać uprawnionych porównań.

Profesor Krzyżanowski był jednym z najwybitniejszych komparatystów swojej epoki. Stąd też nie tylko literatura polska stanowiła jego bagaż wiedzy - pojawiał się na ważnych kongresach slawistów, wydawał książki o literaturze w językach obcych, głównie w języku angielskim, wykładał na zachodnich uczelniach choćby w Londynie, w Nowym Jorku, ale także w Rydze. W Polsce na jego wykłady chodzili studenci w Lublinie (KUL), Krakowie (UJ) i Warszawie (UW).

Wywieziony na Syberię

Szeroko znanym jest też fakt jego oddania tradycjom patriotycznym. Krzyżanowski od najmłodszych lat szkolnych angażował się w działalność młodzieży narodowej polskiej na rzecz niepodległości, uczestniczył w zajęciach kół ćwiczebnych i w formach skautingu walecznego. Studia polonistyczne ukończył w 1914 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie później doktoryzował się oraz uzyskał habilitację.

Na początku I wojny światowej został internowany internowany i wywieziony na Syberię. "Podróż" ta zaowocowała miłością i pierwszym związkiem małżeńskim. Jak pisze wnuczka profesora, Monika Rogozińska: "W roku 1918 w pociągu transsyberyjskim zawarł związek małżeński z Emilią z Sobieszczańskich 1-voto Roszkowską. Latem 1920 r. powrócił do Polski z żoną i niedobitkami Piątej Dywizji Wojsk Polskich, ewakuowanej z Władywostoku do Gdańska na pokładzie statku Yaroslawl".

Czas okupacji niemieckiej

Wojna nie przeszkodziła mu w pracy nad krzewieniem wiedzy o zagadnieniach literatury polskiej i o właściwościach pięknego języka polskiego. Już w 1940 roku, razem z historykiem Tadeuszem Manteuffelem zorganizowali tajny uniwersytet nauk historycznych i polonistyki. Obaj byli wykładowcami tych tajnych kompletów. Krzyżanowski, zawsze zaangażowany w walkę o niepodległość nie ominął także powstania warszawskiego. Rogozińska relacjonuje: "Szczególne znaczenie mają lata 1939-1945, wypełnione pracą podziemną podczas okupacji niemieckiej, kiedy wykładał na kompletach okupacyjnych tajnego uniwersytetu. Ranny podczas Powstania Warszawskiego, dostał się wraz z żoną Ireną do obozu w Pruszkowie, a następnie dotarł do Krakowa. Do zrujnowanej stolicy powrócił w listopadzie 1945 roku z całym wagonem dubletów Biblioteki Jagiellońskiej dla restytuowania biblioteki Seminarium Polonistycznego Uniwersytetu Warszawskiego i Gabinetu Filologicznego im. G. Korbuta przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim w Pałacu Staszica".

Wydał ponad 1200 prac

Co piękne i znamienne, to fakt, że do śmierci nierozerwalnie związany był z Uniwersytetem Warszawskim i Wydziałem Polonistyki. Należał także do Polskiej Akademii Umiejętności i był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk, a także prezesem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. Nie dziwi więc, że został uhonorowany doktoratami honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego i później Uniwersytetu Wrocławskiego. Został też honorowym członkiem Serbskiej Akademii Nauki i Sztuk w Belgradzie. Wydał ponad 1200 prac i nie wszystkie stanowiły historyczno-literackie monografie. Wśród wielu dzieł znalazły się takie perły jak: "Mądrej głowie dość dwie słowie", "Sztuka słowa. Rzecz o zjawiskach literackich", "Szkice folklorystyczne" czy "W świecie bajki ludowe".

Próba przypomnienia choćby najważniejszych jego dzieł i dokonań edytorskich, z których część tworzona była w zespołach wybitnych historyków literatury, wiązałaby się z niekończącym się elaboratem. Monika Rogozińska zwraca uwagę na te sztandarowe: "Był autorem Historii literatury polskiej, wydanej w 1939 roku (7 wznowień), Dziejów literatury polskiej, ogłoszonych w r. 1969 (6 wznowień) (...) Napisał monografię Neoromantyzm polski, zbiór studiów Od średniowiecza do baroku, W świecie romantycznym, W kręgu wielkich realistów, dwie monografie Sienkiewiczowskie: Henryka Sienkiewicza żywot i sprawy (5 wydań), oraz Twórczość Henryka Sienkiewicza (3 wydania), Pokłosie Sienkiewiczowskie. Szkice literackie, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru (razem 125 szkiców) czy Szkice folklorystyczne. (...) napisał wiele wspomnień o ludziach zebranych w tomie Na polach elizejskich literatury polskiej. Portrety i wspomnienia (...) Był wydawcą Dzieł Henryka Sienkiewicza (60 tomów), Dzieł polskich Jana Kochanowskiego (13 wydań), Dzieł oraz Dzieł wybranych Juliusza Słowackiego (5 wydań) oraz Wydania Jubileuszowego Dzieł Adama Mickiewicza, wydał też Pisma zebrane Elizy Orzeszkowej, Krótką rozprawę Mikołaja Reya, Zaklęty dwór W. Łozińskiego, Poezje wybrane K. Tetmajera, Rytmy M. Sępa Szarzyńskiego i Starą baśń J. I. Kraszewskiego (1975)".

Był także redaktorem "Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny" oraz "Od średniowiecza do baroku". Tych dzieł profesora Krzyżanowskiego można wymieniać bezliku. Wiele z nich zostało wydanych bądź wznowionych także pośmiertnie.

Profesor Julian Krzyżanowski odszedł 19 maja 1976 roku i pochowany został na Powązkach Wojskowych w kwaterze zasłużonych dla kultury. Na jego grobie znajduje się inskrypcja w języku łacińskim "Sicut ignis ardens" (pol. "jak płomień gorejący"). Taka była i jest Jego mądrość i erudycja nieustannie niosące światło wiedzy prawdziwie polskiej w swoim charakterze. Wspomnijmy go zatem ciepło, bo warto!

PP