30 listopada 1808 polski 3. szwadron Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej przeprowadził zwycięską szarżę w bitwie pod Somosierrą. O tym, jak zdobywano Samosierrę opowiadał w audycji z cyklu "Widnokrąg", nadanej w styczniu 1996 roku, historyk z Muzeum Wojska Polskiego dr Andrzej Ziółkowski.

Pod wodzą Napoleona

Jest rok 1808. Na Półwyspie Iberyjskim toczy się wojna. Armia Napoleona zdobywa kolejne przyczółki w Hiszpanii. Samosierra leży na drodze do Madrytu. 30 listopada cesarz Francji podejmuje decyzję o ataku. Do boju ruszają żołnierze francuscy. Bez powodzenia. – Tak, najpierw poszła piechota Francuzów – komentował gość Katarzyny Kobyleckiej – musiała cofać się natychmiast pod ogniem działowym i ogniem karabinowym. Legenda mówi, że właśnie w tym momencie Napoleon postanowił pchnąć do ataku kawalerię.

W rzeczywistości cesarz, chcąc umożliwić podejście piechocie pod pierwsze stanowiska hiszpańskie, wydał rozkaz szwoleżerom, by zaatakowali jedynie pierwszą baterię. Tymczasem Polacy ruszyli z impetem na wszystkie działa ustawione przez Hiszpanów wzdłuż przełęczy Samosierra.

Droga do Madrytu

Dlaczego tak trudno było zdobyć to miejsce? – Decydowała o tym przede wszystkim konfiguracja terenu – mówił dr Andrzej Ziółkowski. – To jest dość szeroka, ale bardzo kamienista dolina otoczona dosyć wysokimi wzgórzami, przez którą wiodła w 1808 roku jedna jedyna kamienista droga, niemożliwa do przebycia konno w szybkim tempie.

I właśnie na tej  drodze Hiszpanie ustawili swoje cztery baterie. Bronili dojścia do Madrytu. Ilu ich było? Około trzech tysięcy.

Kozietulski i inni

Polskich szwoleżerów poprowadził do ataku płk Jan Leon Kozietulski. Uczestnik wojen napoleońskich, gen. Józef Załuski napisał w swym pamiętniku:

"Jak skoro Kozietulski otrzymał polecenie cesarza, rozkazał szwadronowi dobyć pałasza i z okrzykiem: Niech żyje cesarz! Puścił się zaraz gościńcem pod górę w kolumnie marszowej czwórkami. Kozietulski, mając zaraz z początku natarcia konia zabitego, nie mógł osobiście kończyć zwycięstwa, ale szwadron nie ustawał ani na chwilę".

Brawurowa szarża polskich szwoleżerów trwała zaledwie osiem minut. Po wycofaniu się płk Kozietulskiego, kawalerzyści nie cofnęli się na poprzednie pozycje.

– Szwadron poszedł w ferworze walki dalej – opowiadał dr Andrzej Ziółkowski – już bez rozkazu. Poprowadzili go kolejni oficerowie: Krzyżanowski, Dziewanowski, poszli do przodu, zdobywając następne baterie.

Zwycięstwo

Jednym z nielicznych, którzy dotarli do czwartej i ostatniej baterii wroga na sam szczyt przełęczy był porucznik Andrzej Niegolewski. Podczas ataku odniósł 9 ran od bagnetów i dwie od kul wroga. Za ten brawurowy wyczyn otrzymał od samego Napoleona Legię Honorową.

W bitwie pod Samosierrą brało udział ok. 200 kawalerzystów 3. szwadronu Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej. Poległo osiemnastu,  33 zostało ciężko rannych.

Czy wiemy coś o stratach Hiszpanów? – pytała autorka audycji. – Nie nic – usłyszała w odpowiedzi – Wzięliśmy ok. 3 tys. jeńców, pięć sztandarów, 16 dział.

Napoleon zorientował się szybko, że Polacy sami poszli do przodu, zdobywając kolejne przyczółki Hiszpanów i dlatego natychmiast posłał im na pomoc kolejny francuski pluton konnej gwardii z własnej osłony oraz kolejny szwadron szwoleżerów. To pozwoliło cesarzowi odnieść tak miażdżące zwycięstwo.

Legenda Samosierry

Szarża polskich szwoleżerów przeszła do historii i stała się legendą. – Całe pokolenie Polaków przyswoiło ją sobie zupełnie inaczej niż przebiegała w rzeczywistości – powiedział Andrzej Ziółkowski.

Stało się tak głównie za sprawą malarzy, którzy postanowili uwiecznić śmiały wyczyn Polaków na płótnie. – Najbliższy prawdy był Wojciech Kossak, który udał się na przełęcz Samosierra w 100 rocznicę bitwy – stwierdził historyk – Natomiast inni artyści przedstawiali tę szarżę z wyobraźni.

"Trzeba być pijanym, by taki rozkaz wydać i trzeba być pijanym, by taki rozkaz wykonać" – napisał jeden z generałów Napoleona o tym, co wydarzyło się 30 listopada 1808 roku pod Samosierrą.

Brawura, fantazja i wielka odwaga – posłuchaj czego dokonali Polacy pod wodzą Napoleona.
bs

Bonaparte miał za sobą dobry rok i powody do świętowania. Pod koniec ubiegłego, 1799 roku, Korsykanin przeprowadził zamach stanu przeciwko rządzącemu we Francji Dyrektoriatowi, który przeszedł do historii jako zamachu 18 brumaire’a. Przewrót przyniósł mu władzę pierwszego konsula. Co prawda oficjalnie musiał ją dzielić z pozostałymi dwoma urzędnikami dorównującymi mu teoretycznie rangą, ale tak naprawdę żadna decyzja na szczeblu państwowym nie mogła zapaść bez jego zgody. Wojna z II koalicją antyfrancuską też toczyła się po jego myśli. Udana kampania, rozpoczęta przeprawą przez Przełęcz św. Bernarda, a zakończona niedawno bitwą pod Hohenlinden, zmusiła Austrię do podpisania rozejmu.

Napoleon Bonaparte – wielki mały człowiek

Sprawy wewnątrzpaństwowe także układały się pomyślnie. Ustawa o papierach wartościowych zaowocowała przychylnością burżuazji i wzmocnieniem waluty. Powołana w sierpniu komisja pracowała nad najambitniejszym administracyjnym projektem Napoleona – kodyfikacją prawa.

Wóz-pułapka

Konsul miał zamiar uczcić sukcesy razem z żoną Józefiną i najbliższymi współpracownikami w operze, podczas odbywającej się w Wigilię francuskiej premiery oratorium "Stworzenie świata" Franciszka Józefa Haydna. Dwa powozy – jeden z Napoleonem i jego świtą, drugi z Józefiną i siostrą Bonapartego, Karoliną – około godz. 19 ruszyły z posiadłości Tuileries w kierunku opery.

Na trasie przejazdu konsula, na ulicy Saint-Nicaise, stał niepozorny, zaprzęgnięty w jednego konia wóz pilnowany przez dziewczynkę. Dziecko nie mogło wiedzieć, że mężczyzna, który zapłacił za trzymanie uzdy, był spiskowcem, a na wozie znajdowała się beczka napełniona prochem i metalowymi odłamkami - tzw. "piekielna machina". Nieopodal ukryli się zamachowcy, gotowi do odpalenia lontu i spowodowania eksplozji. Celem był znienawidzony Bonaparte.

Napoleona uratował jego woźnica, Cesar. Mężczyzna był tego wieczoru pijany i prowadził powóz konsula szybciej i agresywniej niż zwykle. Dziwne zachowanie kierowcy spowodowało panikę zamachowców. Czy Napoleon jakimś cudem wiedział o zamachu? Czy towarzysząca mu obstawa zaraz rozsiecze szablami spiskowców? Chwila zawahania wystarczyła. Lont bomby został podpalony za późno. Powozy Napoleona i Józefiny zdążyły minąć śmiertelną pułapkę, nim beczka z prochem eksplodowała, zabijając być może nawet stu mieszkańców dzielnicy.

Trasa przejazdu Napoleona z zaznaczonym miejscem zamachu. Źr.: Wikimedia Commons/dp

Rok spisków

Zamachowcy od wybuchowej pułapki nie byli pierwszymi, którzy wykorzystali częste wizyty Napoleona w operze. Dwa miesiące wcześniej, 10 października, grupa jakobinów, radykalnych rewolucjonistów, którzy w Napoleonie widzieli nową twarz znienawidzonej monarchii, planowała podobny zamach. Na Bonapartego mieli pod operą czekać czterej sztyletnicy. Przyszłego cesarza Francuzów uratowała tajna policja Josepha Fouchégo. Dzięki jej informatorom spisek został wykryty, a organizatorzy aresztowani.

Fouché był prawdziwym aniołem stróżem Napoleona. W mijającym roku udaremnił nie tylko spisek sztyletników, ale też zakrojony na szerszą skalę plan zamachu stanu rojalistów (zwolenników obalonej przez rewolucję monarchii). Pucz był przygotowany przez hrabiego d’Artois, brata Ludwika XVIII, we współpracy z Brytyjczykami. W sumie przez kolejną dekadę Fouché musiał zajmować się ponad trzydziestoma sprawami spisków na życie i władzę Bonapartego.

Prakryminalistyka

Niewykryty spisek był nie tylko plamą na honorze ministra policji. Fouché był weteranem rewolucji i widział, jak ludzie tracili nie tylko posady, ale i życie, za mniejszą niekompetencję. Wyjaśnienie zagadki nieudanego zamachu potraktował z najwyższą sumiennością, korzystając z metod rodzącej się wówczas kryminalistyki - wydział kryminalistyki paryskiej policji powstał z inicjatywy Napoleona w 1812 roku, jego szefem został były przestępca Eugene-François Vidocq. 

"Wraz ze swym kolegą [Pierrem-Françoisem – przyp. red.] Réalem przeprowadził kryminologiczne dochodzenie na miejscu wypadku i zbadał szczątki konia, który był zaprzężony do »piekielnej machiny«. Réal zauważył, że jedna z jego nóg została niedawno podkuta. Pokazywano ją wszystkim paryskim kowalom, aż wreszcie jeden z nich ją rozpoznał i podał rysopisy ludzi, którzy tego konia przyprowadzili. Potem obnosili głowę chabety po paryskich handlarzach koni i tą drogą dotarli do człowieka, który ją kupił. Niebawem nastąpiły aresztowania" pisał historyk Adam Zamoyski w swojej książce "Napoleon. Człowiek i mit".

Śledztwo doprowadziło policję do ujęcia czterech zamachowców: Édouarda de La Haye-Saint-Hilaire'a, André Joyaux d’Assasa, Pierre'a Robinault de Saint-Régeanta oraz Françoisa-Josepha Carbona. Piąty, Joseph Picot de Limoëlan, zdołał zbiec do Stanów Zjednoczonych.

Wandea – ludobójstwo francusko-francuskie

Wszyscy spiskowcy, poza Carbonem, weteranem powstania w Wandei, związani byli ze środowiskiem rojalistów z Bretanii, tzw. szuanów. Faktycznym inspiratorem spisku był Georges Cadoudal, rojalista, któremu jeszcze w latach rządów Dyrektoriatu udawało się utrzymywać względną niezależność Bretanii od Paryża. Spiskowiec musiał salwować się ucieczką za kanał La Manche.

Georges Cadoudal, człowiek, który stał za zamachem na Napoleona. Źr.: Wikimedia Commons/dp

Fala aresztowań

O ile informacje o większości zamachów na życie Napoleona były na jego polecenie wyciszane (Bonaparte uważał, że spiski godzą w jego wizerunek popularnego polityka), o tyle eksplozji na ulicach Paryża nie sposób było zatuszować.

Pewny swojej pozycji konsul postanowił wykorzystać sytuację na swoją korzyść. Rozkazał Fouchému przygotować listy przeciwników obecnego reżimu. Choć za organizacją spisku stali rojaliści, Napoleon polecił uwzględnić też jakobinów. "[Rojalistyczni rebelianci] i emigranci są chorobą skóry, natomiast [jakobini] są chorobą narządów wewnętrznych", miał powiedzieć do szefa policji kilka dni po zamachu.

Przez kraj przetoczyła się fala aresztowań i rozstrzeliwań. Niebezpieczni dla reżimu ludzie, jeśli nie mieli odpowiednio wysoko postawionych protektorów, zsyłani byli zamorskich kolonii karnych. Napoleon wykorzystał wigilijny zamach na swoją korzyść. W kraju nie pozostało wielu ludzi zdolnych do przeciwstawienia się przyszłemu cesarzowi Francuzów.

- Dla wielu był geniuszem, ojcem narodu, dla innych synonimem despoty i agresora – mówił gość Hanny Marii Gizy, prof. Jarosław Czubaty z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, w audycji z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". - Dysponował ogromną potęgą, zapleczem w postaci Francji i armii. W dużym stopniu kreował własną legendę.

bm

100 dni Napoleona

W kwietniu 1814 roku francuski Senat ogłosił detronizację Napoleona Bonaparte. Nowym władcą państwa został Ludwik XVIII Burbon - brat ściętego kilkanaście lat wcześniej Ludwika XVI. Upadek autorytetu cesarza Francuzów wiązał się z porażkami, jakie jego wojsko odnosiło od dłuższego czasu w starciach z koalicją antynapoleońską - mowa tu między innymi o rozegranej w październiku 1813 roku bitwie pod Lipskiem, w której zginął książę Józef Poniatowski. 

Napoleon - przez swoich żołnierzy nazywany "małym kapralem" - został wysłany na leżącą na Morzu Śródziemnym wyspę Elbę. Tymczasem w maju 1814 roku Francja podpisała z koalicją traktat, zwany I pokojem paryskim. Wielu ówczesnym wydawało się, że w Europie od tej pory zapanuje ład i porządek. Szybko jednak okazało się, że są to płonne nadzieje.

Już od początku swojego panowania Ludwik XVIII dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i przywrócenia stanu sprzed rewolucji francuskiej. Jednym z przejawów takiej polityki było nadanie 4 czerwca 1814 roku Karty Konstytucyjnej, która wprowadziła w państwie monarchię konstytucyjną z rządem odpowiedzialnym przed królem, a nie - jak dotąd - przed parlamentem. Ponadto przywrócono wysoki cenzus majątkowy, przez co przedstawiciele między innymi stanu trzeciego stracili możliwość decydowania o tym, co się dzieje w państwie. 

Polityka Ludwika XVIII wzbudziła niepokój we francuskim społeczeństwie obawiającym się powrotu znienawidzonej monarchii absolutnej. Ludzie coraz częściej zaczęli domagać się powrotu Napoleona.

Gdy wieści o sytuacji panującej w państwie dotarły do cesarza Francuzów, 26 lutego 1815 roku postanowił on zbiec z wyspy. Ucieczka zakończyła się sukcesem i 1 marca Napoleon wylądował - wraz z oddziałami liczącymi blisko 800 ludzi - na Riwierze Francuskiej, a następnie rozpoczął marsz w kierunku Paryża. 

W ten sposób rozpoczął się okres, który w historiografii określany jest mianem "stu dni Napoleona". Czas, gdy Bonaparte z wygnańca ponownie stał się cesarzem Francuzów. 

Ostateczna klęska Napoleona

Państwa ościenne z niepokojem patrzyły na to, co się dzieje we Francji. Szczególnie że dyktatorowi bez problemu udało się zająć Paryż. 25 marca 1815 roku została zawiązana ostatnia już, VII koalicja antyfrancuska, a Europę ogarnęła kolejna wojna.

Początkowo inicjatywa militarna należała do Napoleona, który w czerwcu przerzucił swoje oddziały na tereny Niderlandów i tam zaatakował brytyjską armię księcia Wellingtona. Cesarzowi udało się wygrać pierwsze walki - między innymi pod Quatre Bras i pod Genappe.

Ostateczne starcie odbyło się 18 czerwca 1815 roku pod Waterloo. Przygotowania do walki rozpoczęły się nad ranem, mimo niekorzystnych warunków atmosferycznych - ziemia była śliska i błotnista, ponieważ przez całą noc padał ulewny deszcz. 

Około godziny 11.30 Napoleon wydał rozkaz ostrzelania pozycji brytyjskich. 

- W ciągu następnych  kilku godzin mamy do czynienia z falowymi, ale dość brutalnymi i niezbyt wyszukanymi atakami czołowymi Francuzów w newralgiczne punkty angielskie. Tylko że te ataki nie przynoszą efektów - mówił historyk prof. Jarosław Czubaty w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego". 

Francuzi nie byli w stanie przełamać brytyjskiej obrony. Jak tłumaczył prof. Jarosław Czubaty na antenie Polskiego Radia, gen. Wellington świetnie wykorzystał atuty terenu, dostępne mu zabudowania. Ponadto nie szafował krwią swoich żołnierzy - podejmował ostrożne i przemyślane decyzje. 18 czerwca pod Waterloo okazało się, że to wystarczy, aby pokonać przeciwnika. 

Francuskie szanse na zwycięstwo zostały zupełnie pogrzebane wieczorem, gdy na pomoc Wielkiej Brytanii przybyły liczące blisko 60 tysięcy żołnierzy oddziały pruskie feldmarszałka Gebharda Blüchera. Gdy około godziny 21 armia koalicji zaatakowała wojsko Napoleona, stało się jasne, że Bonaparte nie jest w stanie wygrać tego starcia. W jego obozie zapanowała panika - jednym z nielicznych, które pozostały na polu walki, był batalion gwardii Pierre’a Cambronne’a. Według niektórych źródeł ich dowódca na wezwanie Brytyjczyków do poddania się odpowiedział: "La garde meurt, mais elle ne se rend pas (fran: "Gwardia umiera, ale nie poddaje się"). Tak też się stało - chwilę później oddział został zdziesiątkowany.

Bitwa zakończyła się sromotną klęską Napoleona, który w wyniku działań wojennych stracił ponad połowę wystawionej armii - 22 tysiące żołnierzy zostało zabitych bądź rannych, a 8 tysięcy dostało się do niewoli. Warto podkreślić, że po stronie francuskiej walczyli również Polacy - łącznie 225 osób. Ich dowódcą był Paweł Jerzmanowski, który wcześniej przebywał z Napoleonem na Elbie.

Koalicja wystawiła łącznie ponad 120 tysięcy żołnierzy. Ich straty w porównaniu z armią Bonapartego były niewielkie - zostało rannych bądź zginęło blisko 22 tysięcy osób. 

Po klęsce pod Waterloo Napoleon po raz kolejny abdykował. Bezskutecznie szukał możliwości wyjazdu do Stanów Zjednoczonych. Znalazł się wreszcie na pokładzie fregaty, która zawiozła do go do Anglii. Wtedy został aresztowany i wywieziony na Wyspę Świętej Heleny, gdzie przebywał do swojej śmierci w 1821 roku. 

jb/jp