Konarmia była kołem zamachowym bolszewickiej ofensywy na południu. Na front wojny z Polską została sprowadzona na początku lata 1920 roku i od razu wprowadziła – na nieszczęście wojsk polskich – nową jakość do teatru działań wojennych. Była tym, czym dwie dekady później stały się pancerne zagony Wehrmachtu. Cztery dywizje jazdy stanowiły pięść uderzeniową.

Na poziomie taktycznym  górowały nad Wojskiem Polskim mobilnością – w szybkich zagonach były zdolne do flankowania i otaczania przeciwnika. Były też elementem wojny psychologicznej – szerokie ławy kawalerzystów atakujących galopem przy wtórze krzyków i huku wystrzałów musiał Polakom wychowanym na prozie Sienkiewicza przywodzić na myśl niepowstrzymane hordy Tatarów sprzed wieków.

- Rano nam się wszystko udawało, a wieczorem byliśmy otoczeni. Trzeba się było wycofywać. Pamiętam starcie pod Radziwiłłówką. Stoimy na wzgórzu. Nie bardzo znamy sytuację. Nagle widzimy: idzie na nas co najmniej kilometrowej szerokości ława. Za chwilę zaczęła w nas walić kozacka artyleria. Jak znaleźli się na dwieście kroków od nas, zaczęliśmy szarżować. Otoczyli nas z prawej i lewej strony. Musieliśmy się wycofać. Galopowaliśmy ze dwa kilometry. Wszystko było przemieszane – za sobą miałem bolszewików, przed sobą miałem bolszewików - wspominał walki z Budionnym na antenie Radia Wolna Europa Klemens Rudnicki, wówczas rotmistrz 2 pułku Szwoleżerów Rokitnickich.

Taniec tatarski

Pokonanie Konarmii było warunkiem wykonania wielkiej kombinacji marszałka Józefa Piłsudskiego. Naczelny Wódz wiedział, że bez koła zamachowego sił Budionnego pozostałe dwie armie Frontu Południowo-zachodniego Aleksandra Jegorowa nie stanowią dużego zagrożenia – przekonał się o tym wiosną, podczas wyprawy kijowskiej. Wyeliminowanie Armii Konnej dawało zatem możliwość przerzutu części sił z polskiego Frontu Środkowego nad Wieprz, gdzie doborowe pułki legionowe pod osobistą komendą Marszałka miały uderzyć we flankę wojsk nieprzyjaciela, przeciąć linie komunikacyjne Armii Czerwonej i tym samym zmusić bolszewików do odwrotu.

Problem z zatrzymaniem Konarmii polegał na tym, że siły Budionnego unikały walnej bitwy, skupiając się na taktyce szybkich, głębokich uderzeń. Okazja do wydania bitwy siłom Armii Konnej nadarzyła się, gdy jej dywizje wkroczyły celem zajęcia przedpola Lwowa pomiędzy polskie 2 i 6 Armię.

Wstrząsająca relacja o upadku Brześcia. Dokładnie 100 lat temu bolszewicy zajęli ostatni ważny punkt oporu przed Warszawą

Bitwa trwała 5 dni. Składała się z licznych natarć i kontrnatarć przeciwnych stron. 2 sierpnia szala zwycięstwa przechyliła się na polską stronę, ale do ostatecznej rozprawy z wojskami Budionnego otoczonymi w Brodach nie doszło ze względu na upadek twierdzy brzeskiej – siły Konarmii nie stanowiły już zagrożenia, a priorytetem stało się przegrupowanie sił nad Wieprz.

Remis ze wskazaniem

Źródłem polskiego sukcesu była umiejętność dostosowania się do warunków wojny, które narzucił nieprzyjaciel. Zamiast starać się pobić Budionnego piechotą, Polacy powołali własny odpowiednik Konarmii – Grupę Operacyjną Jazdy gen. Jana Sawickiego. Złożona z dwóch dywizji i samodzielnej brygady jazdy. To ona otrzymała główne zadanie związania walką i – jeśli  będzie to możliwe – rozbicia sił Armii Konnej.

O sukcesie zadecydowało też znakomite dobranie pola bitwy. Obszar walk był relatywnie niewielki, ograniczony ze wszystkich stron rzekami – od zachodu, północy i wschodu ograniczały go widły Styru i Ikwy, od południa – Seret. Niwelowało to największy atut wojsk Budionnego, czyli mobilność.

Bój nie oznaczał rozgromienia Armii Budionnego, nie przyniósł jednoznacznego rozstrzygnięcia taktycznego. Ale był zdecydowanym polskim zwycięstwem strategicznym. Armia Konna odzyskała zdolność operacyjną dopiero w drugiej połowie sierpnia. Największy atut wojsk Budionnego, mobilność wynikająca z konnego charakteru zgrupowania, stała się jednocześnie jej największą słabością – możliwości operacyjne Konarmii były uzależnione od jej poruszania się i zdobywania kolejnych pastwisk.

Zatrzymane siły Budionnego musiały czekać na dostarczenie zapasów owsa, nim mogły ponownie wkroczyć do walk. Polacy mogli przegrupować znaczne siły do Grupy Uderzeniowej nad Wieprz. Decydujące starcie z bolszewikami pod Warszawą miało wkrótce nadejść.

Zobacz serwis narracyjny poświęcony bitwie warszawskiej - kliknij w obrazek poniżej:

bm

Niedługo potem, 12 sierpnia, rozpoczęła się wielka partia szachów, od której zależeć miały losy Polski i Europy. 

Analogia szachowa nie jest przypadkowa. Sam Piłsudski używał takiego porównania w swojej książce "Rok 1920". Pobicie Konarmii Siemiona Budionnego pod Beresteczkiem i Brodami umożliwiło realizację planowanej przez Piłsudskiego od połowy lipca operacji odrzucenia wojsk Frontu Zachodniego gen. Michaiła Tuchaczewskiego przy pomocy głębokiego uderzenia z flanki.

Bitwa Warszawska zaczęła się pod Beresteczkiem i Brodami

Pierwotnie plan – sformułowany w rozkazie Naczelnego Wodza nr 7433/III z dnia 9 lipca - zakładał uderzenie na Armię Czerwoną nad Bugiem, z rejonu Brześcia, jednak upadek twierdzy na początku sierpnia zmusił sztab Naczelnego Wodza do przesunięcia tego założenia na linię Wisły, pod Warszawę.

Tak redagowano plan bitwy

Na tych założeniach opierał się doprecyzowany przez szefa sztabu, gen. Tadeusza Rozwadowskiego, rozkaz operacyjny nr 8358/III. Sformułowanie rozkazu było owocem burzliwej debaty w sztabie, która zakończyła się w nocy z 6 na 7 sierpnia.

- Późnym wieczorem wrócił z konferencji w Belwederze płk Tadeusz Piskor, szef Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego, i przyniósł szkic ugrupowania i kierunków oraz notatki co do myśli przewodniej i wytycznych wykonawczych. Natychmiast przystąpiliśmy do redakcji rozkazu. Płk Piskor położył się zmęczony na kanapie w moim gabinecie i zaczęliśmy formułowanie rozkazu. Po przekazaniu mi zasadniczych myśli, pozostawił mi wykończenie szczegółowej redakcji. Praca była wykonana na koszulce, w ołówku, i tak została oddana Rozwadowskiemu – wspominał Bronisław Regulski, oficer sztabowy, na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. - Gdy otrzymałem później koncept ołówkowy do przepisania na maszynie, widziałem na nim parafę marszałka Piłsudskiego, gen. Rozwadowskiego i płk. Piskora. Była na nim naturalnie także moja parafa, jako kierownika sekcji odpowiedzialnego za redakcję rozkazu.

Polacy postanowili poinformować o założeniach planu przewodniczącego wojskowej części Misji Międzysojuszniczej, doświadczonego weterana Wielkiej Wojny, Maxime'a Weyganda.

- 7 sierpnia rano udałem się na polecenie płk. Piskora do gen. Weyganda, który również urzędował w Pałacu Saskim w sztabie, z poleceniem przekazania generałowi do wiadomości i – naturalnie – przetłumaczenia mu na język francuski rozkazu do przegrupowania. Generał przyjął do zrozumienia ten rozkaz bez zastrzeżeń, zwrócił jedynie uwagę na konieczność mocnego trzymania Wieprza z przedmościami – wspominał Regulski.

Jak pierwotnie wyglądała francuska propozycja rozegrania Bitwy Warszawskiej? Dowiesz się tego z serwisu www.bitwa1920.gov.pl [Kliknij obrazek poniżej] 

W szachy z losem

Zasadnicza myśl planu opierała się na podziale obrony na trzy fronty: Południowy otrzymał zadanie bierne – osłaniania całej operacji i powstrzymywania sił sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego, Front Północny – pod dowództwem gen. Józefa Hallera – miał odpierać główne natarcie bolszewików na Warszawę, wieńczące zadanie ataku na flankę nieprzyjaciela i odcięcie go od własnego zaopatrzenia miał wykonać Front Środkowy.

Cała ta misterna kombinacja mogła zostać przekreślona przez fakt, że 10 sierpnia rozkaz wpadł w ręce wroga. Na szczęście dla Polski i świata, Tuchaczewski nie uwierzył, że jest on prawdziwy - podejrzewał podrzucenie fałszywki w celu zmylenia przeciwnika. Piłsudski wiedział o tym dzięki danym dostarczanym przez radiowywiad. Plan został w jeszcze ściślejszej tajemnicy zmodyfikowany - V Armia gen. Władysława Sikorskiego otrzymała zadanie ofensywy nad Wkrą, co miało oddalić zagrożenie otoczenia Warszawy od zachodu. Rozkaz spisany ręką gen. Tadeusza Rozwadowskiego opatrzono fikcyjnym numerem 10 000.

bm

Sowiecki Bonaparte

Tuchaczewski miał zaledwie 27 lat, gdy stanął na czele Frontu Zachodniego, który miał zająć Warszawę, a następnie ruszyć na Berlin. Tuchaczewski jawił się wówczas jako genialne dziecko wojny. Prochu powąchał już w czasie I wojny światowej, kiedy jeszcze jako carski oficer służył na froncie walki z Niemcami. Miał wówczas powiedzieć, że „albo do trzydziestki zostanie generałem, albo go rozstrzelają”. Po rewolucji październikowej wstąpił – on, syn szlachcica – do "robotniczo-chłopskiej" Armii Czerwonej. Jako dowódca tej armii zyskał sławę rozgramiając wojska adm. Aleksandra Kołczaka podczas rosyjskiej wojny domowej.

- Tuchaczewski sam siebie przedstawiał jako rosyjskiego patriotę, który w rewolucji dostrzegł szansę na odbudowę wielkiej, imperialnej Rosji – wyjaśniał dr Piotr Rozwadowski w audycji Andrzeja Sowy "Piłsudski i Tuchaczewski – wodzowie Bitwy Warszawskiej".

Na szlaku poprzedników

Nic dziwnego, że ten rosyjski patriota czerpał wzorce z carskiej historii. Rosjanie zdobywali Warszawę dotąd na dwa sposoby. Pierwszy, który realizował podczas tłumienia powstania kościuszkowskiego Aleksander Suworow i powtórzył 37 lat później Iwan Dybicz podczas tłumienia powstania listopadowego polegał na frontalnym ataku od wschodu. Drugi, realizowany przez następcę zmarłego na froncie Dybicza, Iwana Paskiewicza. Późniejszy namiestnik Królestwa Polskiego zmienił plan swojego poprzednika i postanowił obejść Warszawę od północy i zaatakować z zachodu – dlatego gen. Józef Sowiński poległ na szańcach Woli, a nie Pragi.

Tuchaczewski miał zamiar połączyć oba te plany. Mógł sobie na to pozwolić, bolszewicy na froncie wojny z Polską dysponowali podwójną przewagą nad przeciwnikiem.

- 4 Armia Jewgienija Siergiejewa siłami Korpusu Konnego Hajka Byżyszkiana tzw. Gaja-Chana, sforsować Wisłę w rejonie Włocławka lub Płocka i wielkim łukiem pójść na Warszawę – wyjaśniał plan Tuchaczewskiego dr Janusz Osica. – Pozostałe siły wiązałyby w tym czasie na przedpolach Warszawy liczne siły frontu gen. Józefa Hallera.

IV rozbiór Polski dwadzieścia lat wcześniej?

Decyzja o skierowaniu 4 Armii na północ od Warszawy miało też inny powód niż tylko okrężny atak na Warszawę.

- W 1920 roku Karol Radek negocjował układ niemiecko-sowiecki w Berlinie. To nie jest tak, że pierwsze zbliżenie Niemiec i Rosji bolszewickiej nastąpiło w 1922 roku w Rapallo. Pierwsze porozumienie miało miejsce w maju i lipcu 1920 roku. Porozumienie nie weszło w życie, nie zostało ratyfikowane, ale to, co działo się na pograniczu Prus Wschodnich – w Działdowie i Brodnicy – świadczy o zamiarach niemiecko-bolszewickich: wszędzie tam oddawano władzę Niemcom. 4 Armia bolszewicka szła nie tylko na przeprawy na Wiśle, ale także na Pomorze Gdańskie, by przekazać je Republice Weimarskiej – mówił prof. Grzegorz Nowik podczas debaty organizowanej przez Polskie Radio i Biuro Programu "Niepodległa".

Pycha kroczy przed upadkiem

W pędzie do realizacji tego planu Tuchaczewski przerzucił gros swoich sił na północny odcinek frontu, na południu pozostawiając tylko rozciągniętą jak struna, słabą Grupę Mozyrską. Tuchaczewski zauważał ten mankament własnego planu i dlatego dążył do oddelegowania pod swoją komendę Armii Konnej Budionnego, przebywającej wówczas na Froncie Południowozachodnim Aleksandra Jegorowa.

Stał się jednak po części ofiarą własnej propagandy sukcesu. Tuchaczewski był pewny zwycięstwa. Otrzymał nawet lornetkę z wygrawerowanym napisem "Lornetka dla zwycięscy spod Warszawy". Jego wieści o przegnaniu Wojska Polskiego i rychłym zwycięstwie doprowadziły do strategicznej zmiany charakteru bolszewickiej ofensywy w połowie lipca. Wcześniej wojska Tuchaczewskiego i Jegorowa miały wspólnie uderzyć na Warszawę, ale triumfalny pochód sowieckiego Bonapartego skłonił kierownictwo w Moskwie do wyznaczenia Frontowi Południowozachodniemu innego celu – Lwowa. Dzięki znakomitemu radiowywiadowi wiedział o tym Józef Piłsudski i wykorzystał tę wiedzę do zwycięstwa w Bitwie Warszawskiej.

- Tuchaczewski nie cenił wysoko polskiego żołnierza. Winą za klęskę obarczał to, że nie pozwolono mu realizować swojego planu wzmocnienia Frontu Zachodniego. Sugerował, że winę za niepowodzenie ponosi Józef Stalin, który był wówczas komisarzem politycznym wojsk Jegorowa.  – podkreślał w audycji Andrzeja Sowy dr Piotr Rozwadowski. – Tuchaczewski zapłacił za to 17 lat później plutonem egzekucyjnym podczas przygotowanej przez Stalina Wielkiej Czystki.

Więcej o Bitwie Warszawskiej dowiedzieć się można z serwisu bitwa1920.gov.pl:

bm