21 marca 1809 roku, dowódcą naczelnym armii Księstwa Warszawskiego został książę Józef Poniatowski.

Książę natychmiast przystąpił do rozwijania armii, której istnienie zostało zagwarantowane w nadanej Księstwu przez Napoleona Konstytucji w 1807 roku.

- Polacy byli zgodni co do tego, że bez własnej siły zbrojnej nie odzyskają niepodległości – powiedział prof. Andrzej Nowak w audycji "Małe księstwo i wielkie niespełnione nadzieje".

Potrzeba reform

Książę napotkał na wiele problemów, nie tylko natury strukturalnej, podczas wprowadzania reform. Musiał zmagać się z niechęcią, jaką żywili do niego generał Henryk Dąbrowski i Józef Zajączek. Jednak dzięki zaprowadzonym przez siebie zmianom zdołał przekonać do siebie podwładnych.

Najpierw postanowił rozprawić się z dezercjami. Zjawisko było na tyle powszechne, że tylko w lipcu 1807 roku w szeregach armii brakowało 12 tysięcy żołnierzy. W celu ujmowania zbiegów, Poniatowski zarządził organizowanie obław, które przeprowadzała Gwardia Narodowa - elitarna formacja, której zadaniem było pilnowanie porządku publicznego na terenach wiejskich i miejskich.

Oświeceniowe hasła

W celu utrzymania dyscypliny przywrócił możliwość wymierzania kar cielesnych żołnierzom. Jednak na fali krytyki, z którą spotkał się po wprowadzeniu tego pomysłu, postanowił w szeregi armii wcielić ideały oświeceniowe. Wzorcem dla niego były zwyczaje panujące w armii francuskiej. Zakazał oficerom wykorzystywania podkomendnych do spełniania osobistych posług. Wprowadzony system regularnych przeglądów pozwalał dowódcom na bliższy kontakt z żołnierzami. Poniatowski dokładał wysiłków, by stosunki na linii oficer-żołnierz były utrzymywane w duchu szacunku, życzliwości i braterstwa.

- Na mocy konstytucji oficerowie i podoficerowie mogli brać udział w zgromadzeniach, w których wybierano deputowanych, czyli członków sejmu Księstwa Warszawskiego - dodał prof. Andrzej Nowak.

Przebudowa wojsk

Każda z istniejących Legii stanowiących trzon armii: Warszawska, Kaliska i Poznańska, została rozszerzona o jednostki wojsk inżynieryjnych i służb medycznych. W każdym batalionie znajdowało się po jednej kompanii grenadierów i woltyżerów. Został utworzony także nowy rodzaj wojsk - artyleria konna i pododdziały pociągów zajmujące się transportem artylerii i amunicji.

Armię trapiło wiele problemów. Oficerowie skarżyli się na złej jakości umundurowanie i stan ekwipunku. Dzięki zabiegom Poniatowskiego udało się zwiększyć nakłady z budżetu państwa na wojsko. Zostały także wprowadzone mundury inspirowane francuskimi.

Wojna z Austrią

Zaledwie kilka tygodni po objęciu urzędu, Poniatowski musiał zmierzyć się z najazdem armii austriackiej na Księstwo Warszawskie w kwietniu 1809 roku. Jak przebiegała ta wojna? Posłuchaj audycji "Małe księstwo i wielkie niespełnione nadzieje".

W wyniku wygranej wojny książę powiększył granice Księstwa Warszawskiego. Udało mu się zdobyć, Sandomierz, Lublin, Zamość, Kraków i Lwów. Wyposażenie armii zostało zasilone przez nowoczesny sprzęt zdobyty na Austriakach.

Kolejne reformy

Poniatowski po wojnie zajął się regulowaniem różnych wojskowych spraw administracyjnych w Księstwie. Z jego inicjatywy rozwijały się uczelnie wojskowe. Do korpusu oficerskiego i podoficerskiego zaczęli być przyjmowani nie tylko żołnierze pochodzenia szlacheckiego, ale także mieszczanie, a nawet synowie chłopscy. Sprawił, że odrodzone wojsko cieszyło się szacunkiem wśród rodaków.

Do armii jako ochotnicy zgłaszali się także Polacy mieszkający poza Księstwem. Z obowiązku pełnienia służby wojskowej zostali zwolnieni urzędnicy, Żydzi (w zamian za płacenia specjalnego podatku), nauczyciele, duchowni, jedynacy, żonaci mężczyźni oraz obcokrajowcy, którzy zdecydowali osiedlić się w granicach Księstwa Warszawskiego.

Wyprawa na Moskwę

Przed rozpoczęciem wojny Napoleona z Rosją w 1812 roku, książę rozszerzył obowiązek pełnienia służby wojskowej na mężczyzn w wieku 20-50 lat. Pozwoliło mu to na wystawienie najliczniejszego kontyngentu wojskowego ze wszystkich francuskich sojuszników.

- Księstwo Warszawskie tworzyło kolejne oddziały pożerane przez nienasycony apetyt planów i podbojów Napoleona - skomentował prof. Andrzej Nowak.

W trakcie wojny z Rosją polscy żołnierze wsławili się w wielu bitwach m.in. pod Smoleńskiem i Borodino. Osłaniali także krwawy odwrót wojsk napoleońskich spod Moskwy.

- Można szacować, że Księstwo Warszawskie wystawiło w ciągu swojej zaledwie ośmioletniej historii 200 tysięcy żołnierzy przy 4 milionach mieszkańców - dodał prof. Andrzej Nowak.

Jaki był przebieg wojny Napoleona z Rosją? Posłuchaj audycji "Małe księstwo i wielkie niespełnione nadzieje".

Wierny do końca

Pomimo sromotnej klęski pod Moskwą w 1812 roku książę Józef Poniatowski pozostał wierny Napoleonowi. Choć rząd Księstawa nalegał na zawarcie układu z carem Aleksandrem I, książę zarządził odbudowę polskiej armii. W 1813 wyprowadził wojska do Saksonii, gdzie przygotowywał się do kampanii jesiennej. Zginął, osłaniając odwrót wojsk francuskich 19 października 1813 roku w bitwie pod Lipskiem.

seb

Źródła: Archiwum Polskiego Radia, Jarosław Czubaty, Księstwo Warszawskie 1807-1815, wyd. 2011, Leszek Kania, Sądy wojskowe w armii Księstwa Warszawskiego: prawo, struktury, praktyka [w:] Studia Lubuskie: prace Instytutu Prawa i Administracji Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie nr 7, wyd. 2011 str. 15-47.

Austriacki odwet

Gdy w grudniu 1805 roku III koalicja antyfrancuska poniosła klęskę w walce w wojskiem Napoleona - zwanego też często "Małym Kapralem" - pod Austerlitz, obie strony zawarły pokój w Preszburgu (obecnie jest to część słowackiej Bratysławy). Dokument upokorzył Austriaków – na jego mocy Habsburgowie musieli się zrzec między innymi Wenecji, Dalmacji i Istrii na rzecz Włoch (których królem był wówczas Bonaparte) i Tyrolu na rzecz Bawarii będącej sojusznikiem Francji. Najbardziej dotkliwe było jednak uznanie przez Franciszka II niezależności Bawarii, Badenii i Wirtembergii, co wiązało się z rezygnacją z tytułu Świętego Cesarza Rzymskiego.

Przez kolejne lata Austria rozpamiętywała porażkę z 1805 roku i powoli szykowała się do odwetu. Idealna okazja nadarzyła się, gdy Napoleon zaangażował swoje siły w konflikt na Półwyspie Iberyjskim – zwłaszcza, że początkowo odnosił wiele porażek. W 1809 roku Austria sprzymierzyła się z Wielką Brytanią i wspólnie zawiązały V koalicję antyfrancuską. Wybuch kolejnego konfliktu wisiał w powietrzu.

Wojna rozpoczęła się wiosną 1809 roku atakiem Austrii. Część habsburskich oddziałów dowodzonych przez arcyksięcia Karola wkroczyło do Bawarii, część pod dowództwem arcyksięcia Ferdynanda do Księstwa Warszawskiego, a inne dowodzone przez arcyksięcia Jana podjęły ofensywę we Włoszech. Początkowo Austriacy – zaskoczywszy Napoleona – odnosili sukcesy. Szybko jednak Francuzi otrząsnęli się z szoku i podjęli kontrofensywę - wygrali między innymi w bitwach pod Eckmühl i Ratyzboną. Zwycięstwa umożliwiły Bonapartemu wejście do Wiednia.

- Tu jednak pojawił się problem: główne siły austriackie manewrowały bezpiecznie po drugiej stronie Dunaju, a próba sforsowania trudnej do przebycia rzeki i wydania Austriakom walnej bitwy zakończyła się niepowodzeniem – tłumaczył historyk prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego "Wiek XIX" z cyklu "Kronika dwóch tysiącleci".

Porażka Napoleona w bitwie pod Aspern-Essling zmotywowała go do starannego przygotowania kolejnego natarcia. W ciągu następnych kilku tygodni Francuzi prowadzili staranne przygotowania do walki - ściągano posiłki, budowano solidne mosty. W końcu, 5 lipca, Napoleon zdecydował się przeprawić przez rzekę.

Sukces okupiony morzem krwi

- Dwudniową bitwę pod Wagram rozpoczął zręczny manewr Wielkiej Armii, której korpusy zmyliwszy nieprzyjaciela, zdążyły bezpiecznie przeprawić się przez Dunaj i rozwinąć w znakomitym porządku, zajmując wyznaczone im miejsca – mówił prof. Jarosław Czubaty na antenie Polskiego Radia.

Wojska francuskie szybko zajęły miasta Aspern i Essling. Właściwa bitwa rozegrała się jednak dzień później. A wszystko to za sprawą tragicznej w skutkach pomyłki żołnierzy z dywizji gen. Étienne'a Macdonalda, którzy starli się z innym francuskim oddziałem, doprowadzając do bratobójczej walki i chaosu w szeregach.

6 lipca nad ranem wojska Napoleona spotkały się z armią Habsburską.

- Na froncie długości piętnastu kilometrów starło się około 320 tysięcy żołnierzy. Po przygotowaniu artyleryjskim do ataku ruszyła tak zwana wielka kolumna francuskiego generała Mcdonalda, w której skład wchodziło trzydzieści jeden batalionów piechoty i dwadzieścia cztery szwadrony kawalerii – mówił historyk prof. Jarosław Czubaty w audycji z cyklu "Kronika dwóch tysiącleci". - W utworzony przez nią wyłom Napoleon rzucił odwody, które przełamały front przeciwnika. O godzinie piętnastej Francuzi byli panami pola bitwy – dodał.

Straty po obu stronach były znaczące. Austriacy stracili około czterdzieści tysięcy żołnierzy, a kolejne kilkanaście tysięcy dostało się do niewoli. Armia Napoleona została pomniejszona o blisko trzydzieści tysięcy osób. Jedną z ofiar walk był francuski generał Antoine-Charles-Louis de Lasalle. 

Generał Laslle w bitwie pod Wagram. Obraz Edouard Détaille'a z 1912 roku. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Koniec V koalicji

Warto podkreślić, że w bitwie, po obu stronach, brali również udział Polacy.

- Pod Wagram po raz kolejny odznaczył się polski pułk Szwoleżerów Gwardii Napoleona. Polscy kombatanci po latach wspominali w pamiętnikach przejmujące doświadczenie, jakim była dla nich walka z rodakami z Pułku Ułanów Arcyksięcia Karola – mówił prof. Jarosław Czubaty na antenie Polskiego Radia.

Odniósłszy porażkę, wojska Habsburgów rzuciły się do ucieczki. Po kilku dniach przerwy, Francuzi podjęli pościg. Armie ponownie starły się pod koniec lipca - również i ta walka okazała się klęską dla żołnierzy austriackich.

W efekcie arcyksiążę Karol został zmuszony do podpisania zawieszenia broni i zaniechania dalszej walki. Kilka miesięcy później obie strony zawarły traktat w austriackim mieście Schönbrunn, na mocy którego V koalicja antyfrancuska przestała istnieć. 

jb