Dzieciństwo w wojennej Warszawie

14 lipca mija 14. rocznica śmierci Zbigniewa Zapasiewicza. Wybitny aktor teatralny i filmowy, ze strony matki spokrewniony był z zasłużoną rodziną Kreczmarów. Angażując się szczególnie aktywnie w wychowanie siostrzeńca po śmierci ojca Zapasiewicza w 1937 roku, wujowie Jerzy i Jan Kreczmarowie wywarli silny wpływ na kształtowanie jego osobowości i zainteresowań. Zapasiewicz zapamiętał m.in. czytaną mu na głos przez Jana Kreczmara klasykę polskiej literatury – powieści Prusa, Żeromskiego, Sienkiewicza.

 W chwili wybuchu wojny Zapasiewicz miał 5 lat, i właśnie na ten okres datuje swoje pierwsze świadome wspomnienia, m.in. powstania w getcie warszawskim.

Posłuchaj wspomnień z dzieciństwa Zbigniewa Zapasiewicza w audycji "Zapiski ze współczesności" z 4 listopada 1998.

Chemik czy aktor?

Po maturze Zbigniew Zapasiewicz rozpoczął studia na wydziale chemii, jednocześnie zachowując żywe kontakty z kolegami z klasy, którzy wybrali szkołę teatralną. Każdą wolną chwilę spędzał w teatrze i po pierwszym roku studiów, nie zaliczając już dwóch ostatnich egzaminów, postanowił podjąć próbę zdawania do szkoły teatralnej. By zachować możliwość kontynuacji studiów chemicznych w przypadku niepowodzenia, odbył jednak jeszcze obowiązkowe praktyki w fabryce odczynników chemicznych w Gliwicach, gdzie jeździł na wózku akumulatorowym, wożąc stężony kwas siarkowy.

 Mimo, jak sam przyznawał, paraliżującej nieśmiałości, Zapasiewiczowi udało się wówczas dostać na wymarzony kierunek.

- Generalnie, byłem chłopcem bardzo nieśmiałym, potwornie zamkniętym. Nie wiem, jakie były tego przyczyny, bo moi kuzyni różne mieli charaktery, ale ja byłem może najbardziej z nich jakby taki introwertyczny, wstydliwy - wspominał Zbigniew Zapasiewicz na antenie Polskiego Radia. - Kiedy zacząłem dojrzewać, byłem na granicy kompleksu nieśmiałości. Pierwszy rok to był koszmar, ciągła walka, opór, przełamywanie się, pokonywanie tych strasznych pokładów, które przez te wtedy już 18 lat we mnie się zebrały, tej nieśmiałości, zamknięcia. Powoli, powoli zacząłem się w tym osadzać - wspominał po latach początek studiów aktorskich.

Ponieważ Zapasiewicz zapomniał powiadomić Politechnikę o zmianie kierunku studiów, został wpisany na listę bumelantów, wywieszoną w korytarzu uczelni. Musiał osobiście wyjaśniać sprawę z ówczesnym dziekanem na komisji dyscyplinarnej.

Posłuchaj wspomnień Zbigniewa Zapasiewicza ze szkoły teatralnej, gdzie uczył się w latach 50.

Zawód jako powołanie

Aktorstwo było dla Zbigniewa Zapasiewicza, zgodnie z etosem kształtowanym przez wybitnych pedagogów szkoły teatralnej, zawodem o głębokim umocowaniu etycznym. Poza techniką aktorską podkreślał znaczenie empatii, wrażliwości na zrozumienie źródeł ludzkich motywacji, nawet gdy postać, w którą wciela się aktor, popełnia czyny godne potępienia. Aktorstwo było dla niego możliwością "przeżycia wielu życiorysów", wczucia się w emocje kreowanych postaci. Istotna była też etyka zawodowa, rozumiana jako odpowiedzialność wobec publiczności.

W audycji Polskiego Radia aktor wspomina poczucie obowiązku stawienia się na spektaklu nawet w obliczu tragicznych wydarzeń w życiu prywatnym.

- To jest zawód, który kieruje się normami etycznymi, przede wszystkim również w zakresie wewnętrznej dyscypliny, szacunku do teatru, nie wolno nie przyjść na przedstawienie, ponieważ jest grupa ludzi, która przyszła mnie oglądać - powiedział Zapasiewicz. - Sam przeżyłem coś takiego, umarła moja matka, a wieczorem grałem farsę "Iwona, księżniczka Burgunda" w Teatrze Powszechnym - wspominał.

Posłuchaj refleksji Zbigniewa Zapasiewicza na temat etyki zawodu aktora i techniki budowania postaci.

Zbigniew Zapasiewicz stworzył niezapomniane kreacje w repertuarze klasycznym i współczesnym, współpracując m.in. z Teatrem Współczesnym i Teatrem Dramatycznym, a także Polskim Radiem, o pracy dla którego mówił:

- Lubię mikrofon, lubię kontakt z mikrofonem, lubię czytać przed mikrofonem. Myślę, że jeszcze jest pewien krąg ludzi w Polsce, którzy też radio lubią i warto za wszelką cenę robić wszystko, żeby instytucja, jaką jest Teatr Polskiego Radia, w szerokim rozumieniu tego słowa istniała.

 Wystąpił również w ważnych polskich filmach, m.in. w "Ocaleniu" Edwarda Żebrowskiego (1972), "Barwach ochronnych" Krzysztofa Zanussiego (1977), "Bez znieczulenia" Andrzeja Wajdy (1978), czy "C.K. Dezerterach" Janusza Majewskiego (1986).

"Czy teatr jest potrzebny ludziom?"

W latach 90. z perspektywy dekad pracy na scenie i przemian po 1989 roku Zbigniew Zapasiewicz podkreślał pewne rozczarowanie kierunkiem, w jakim zmierza polska kultura i zjawiskiem rozmycia wartości. Przemianom w polskim życiu politycznym i społecznym przypisuje łatwość zapominania, burzenia i budowania od nowa.

 - Jesteśmy w tej chwili w zupełnie nowej rzeczywistości społecznej, ekonomicznej, organizacyjnej, my się tego uczymy, my się w tym nie umiemy jeszcze odnaleźć wszyscy. Pieniądz stał się taki agresywny, kapitalizm i ta żądza posiadania stała się czymś priorytetowym, ale to zabija emocjonalność, to zabija wrażliwość – mówił w audycji Tomasza Obertyna.

Zauważał, że "ekonomia zastąpiła ideologię". Mimo prób zrozumienia ubolewał nad odrzucaniem ciągłości doświadczeń, marginalizowaniu doświadczeń poprzednich pokoleń i komercjalizacji kultury.

 - Nasz zawód psieje, nasz zawód się rozmienia na drobne, nasz zawód jest w tej chwili atrakcyjny głównie przez to, co ludzie robią prywatnie, co jedzą na kolację, gdzie spędzają wakacje, jak wyglądają, ile mają dzieci i którą żonę. Jeśli mówię o tym rozczarowaniu, to tylko dlatego, że czuję żal za czymś, co odchodzi, za czymś, czemu hołdowałem całym swoim życiem – dodaje.

Posłuchaj refleksji Zbigniewa Zapasiewicza nad przemianami we współczesnej sztuce i kulturze masowej w audycji "Zapiski ze współczesności" z 4 listopada 1998 roku. 

ak/im

Wieńczysław Gliński był synem znanego aktora przedwojennego, Edwarda Szupelaka-Glińskiego, co miało zasadniczy wpływ na ukierunkowanie zainteresowań chłopca. Na scenie zadebiutował jeszcze jako dziecko u boku ojca w inscenizacji "Jasia i Małgosi" Braci Grimm. 

- Zaczynałem bardzo wcześnie, bo w wieku 11 lat w wileńskiej "Kukułce" - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Hanny Liszewskiej w Polskim Radiu w 1986 roku. - A potem przenieśliśmy się do Warszawy, gdzie też dużo grałem u boku ojca - dodawał aktor.

Jeszcze za czasów wileńskich młody Gliński wystąpił m.in. w słynnej inscenizacji "Dziadów" w reżyserii Leona Schillera.

Lata wojenne

Gdy wybuchła wojna, Gliński miał 18 lat. Studiował w podziemnym Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, a także występował w tajnych przedstawieniach.

- W czasie wojny graliśmy nielegalnie "Warszawiankę". Wszyscy, w mundurach podchorążych, jeździliśmy przez miasto od szkoły do szkoły z płaszczami tylko narzuconymi na mundury - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Polskiego Radia. - Byłem też żołnierzem najpierw w podchorążówce, potem w AK. W czasie Powstania walczyłem na Ochocie, choć nie mieliśmy prawie broni i szybko nasz oddział szybko zlikwidowano. Potem byłem w obozach - wspominał aktor.

Przez pewien czas Gliński był więźniem obozu koncentracyjnego na Majdanku, a następnie w Sachsenhausen.

Lata powojenne

Po wojnie błyskawicznie powrócił do aktorstwa. Początkowo występował w Teatrze Miniatur Syrena w Łodzi. Jednak już po roku związał się z Teatrem Polskim w Warszawie za sprawą jego ówczesnego dyrektora, Arnolda Szyfmana. Gliński z przerwami związany był z tym teatrem w latach 1946-1983. W międzyczasie pracował także w Teatrze Komedii oraz w Teatrze Narodowym. O pracy w pierwszych latach powojennych aktor wypowiadał się następująco:

- Miałem okazję grać z wielkimi aktorami: Juliuszem Osterwą, Mieczysławą Ćwiklińską, Ludwikiem Solskim. Myślę, że na pewno przejąłem od nich to, że teatr poza tym, że był moim zawodem, zawsze był też dla mnie drugim domem - mówił Gliński w audycji Polskiego Radia.

Był uważany za aktora wszechstronnego. Z jednej strony dobrze radził sobie w rolach amantów, z drugiej sprawdzał się jako aktor charakterystyczny. Często występował też w przedstawieniach o bardzo różnorodnej tematyce i stylu.

- Bardzo lubię grać w komedii, którą uważam za gatunek trudny. Ale lubię zmienność ról: raz grać dramat, raz komedię, raz człowieka szlachetnego, a raz kogoś o gorszej posturze psychicznej - mówił Wieńczysław Gliński w audycji Polskiego Radia. - W ogóle najbardziej lubię grać w teatrze. Bezpośredni kontakt z widzem jest dla aktora najważniejszy. Natomiast film i telewizja dają możliwość uwiecznienia roli. To jest bardzo ważne, bo to po nas pozostaje - dodawał Gliński.

Kino

Aktor zadebiutował w kinie w 1955 roku tytułową rolą w filmie "Sprawa pilota Maresza" w reżyserii Leonarda Buczkowskiego. Potem posypały się kolejne propozycje. Rok później wystąpił w słynnym filmie Andrzeja Wajdy pod tytułem "Kanał", w którym wcielił się w porucznika "Zadrę".

- Moje doświadczenia wojenne były pewnego rodzaju ułatwieniem przy graniu w filmie "Kanał". Nie musiałem uciekać się do wyobraźni, żeby odnaleźć się w specyficznej, powstańczej rzeczywistości - powiedział Gliński w audycji Hanny Liszewskiej. 

Za rolę kapitana Grabińskiego w filmie "Orzeł" (1958) w kolejnym filmie Leonarda Buczkowskiego, razem z Bronisławem Pawlikiem i Aleksanderem Sewrukiem, otrzymał srebrny medal na pierwszym Festiwalu Filmowym w Moskwie.

Na przestrzeni lat Wieńczysław Gliński wystąpił w ponad stu rolach w filmach, serialach i Teatrach Telewizji. Należy jednak dodać, że możliwość grania w filmach nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat łączyła się z pewną uległością aktora wobec obowiązującej władzy. Na przykład w 1981 roku opowiedział się przeciw bojkotowi radia i telewizji ogłoszonemu przez aktorów protestujących przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego.

Ostatnie role

Gliński występował do późnych lat. W 2008 roku aktor po raz ostatni pojawił się na ekranach: srebrnym, w serialu "Glina" w reżyserii Władysława Pasikowskiego i kinowym w filmie fabularnym "Jeszcze nie wieczór" w reżyserii Jacka Bławuta, w którym zagrał samego siebie. Ten szczególny obraz opowiada bowiem o wiekowych mieszkańcach Domu Aktora w Skolimowie, którzy za namową nowo przybyłego pensjonariusza postanawiają wystawić "Fausta" Goethego w ośrodku karnym. Mieszkańcy najsłynniejszego domu starców w Polsce grają więc niejako samych siebie, a film jest debiutem fabularnym reżysera, który przez lata był wybijającym się dokumentalistą, czemu należy zawdzięczać specyficzną konwencję filmu znajdującego się na styku filmu fabularnego z dokumentalnym.

Teatr Polskiego Radia

Wieńczysław Gliński stworzył również wiele kreacji w Teatrze Polskiego Radia, co szczególnie sobie cenił:

- Bardzo lubię współpracę z radiem. To jakiś specjalny, intymny sposób porozumiewania się z ludźmi – mówił aktor w audycji Hanny Liszewskiej w Polskim Radiu.

az

Tadeusz Fijewski urodził się w Warszawie 14 lipca 1911 roku, w wielodzietnej rodzinie robotniczej.

- To był chłopiec z Powiśla, z wielodzietnej rodziny. Był synem malarza pokojowego. To było trudne i biedne życie. Ale część jego licznego rodzeństwa zajęła się teatrem – mówiła Barbara Osterloff w audycji Tomasza Mościckiego w Polskim Radiu w 2011 roku.

 W teatrze zadebiutował jako dziesięciolatek w 1921 roku, a w filmie w 1927 roku - w produkcji "Zew morza" w reżyserii Henryka Szaro.

W 1936 ukończył Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej w Warszawie.

Przed wojną, ze względu na swoją delikatną urodę i młody, szczupły wygląd, grał głównie role dziecięce. Zagrał jednak w tym okresie w 20 filmach. Występował w teatrach dla dzieci oraz w Teatrze Miejskim w Sosnowcu oraz Ateneum i Polskim w Warszawie.

Role wojenne

W czasie wojny był więźniem niemieckich obozów w Oranienburgu i Dachau. Po zwolnieniu z obozu działał w Armii Krajowej, pracując w barach jako kelner. Brał udział w Powstaniu Warszawskim, po którym został wywieziony do Niemiec do oflagu Gross-Born.

- W czasie Powstania dostałem się do niewoli. Mieli mnie posłać przed czołgami jako żywą tarczę, ale wymigałem się - opowiadał Fijewski w audycji Anny Retmaniak w Polskim Radiu w 1972 roku. - Zacząłem udawać umierającego na serce, także to była właściwie moja najlepsza rola, najlepiej zagrana. Przy tym uratowałem 4 młodych ludzi, którzy mnie nieśli w kocu. Potem występowałem też w szpitalu na Czerniakowskiej, gdzie mówiłem monologi.

Młody starzec

Po wojnie Fijewski pracował w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu (1946) i tu po raz ostatni zagrał rolę dziecięcą i jednocześnie pierwszą rolę starca ("Grube ryby" - 1946), która w pewnym sensie do niego przylgnęła - odtąd często był obsadzany jako tego typu postać. Ciekawe, że w jego karierze właściwie nie było etapu pośredniego.

- Ja w zasadzie nigdy nie miałem szczęścia grać roli dla siebie - mówił Tadeusz Fijewski w audycji Anny Retmaniak w 1972 roku - bo albo grałem w krótkich majtkach albo wskakiwałem od razu w peruki jakieś. Telewizja mi to w jakimś stopniu dała, szczególnie w widowiskach, które reżyserował Jerzy Antczak. Tam mogłem się wyżyć, tam mogłem pokazać siebie, swoją osobowość - dodawał aktor.

Stary warszawiak

Po epizodzie toruńskim Fijewski szybko powrócił do rodzinnej Warszawy i pracował w teatrach: Nowym (1947–1949), Narodowym (1949–1954), Współczesnym (1954–1968) i Polskim (1968–1978).

- To był jeden z najbardziej warszawskich aktorów - mówiła krytyk teatralny Barbara Osterloff w audycji Polskiego Radia - nie tylko warszawskie sceny były jego domem ale on się też w Warszawie urodził i przez całe swoje życie był z tym miastem związany – dodawała.

Do najbardziej znanych ról teatralnych Tadeusza Fijewskiego należą Chlestakow w "Rewizorze" Gogola w reżyserii Bohdana Korzeniewskiego (1952, Teatr Narodowy), wuj Eugeniusz w "Tangu" Sławomira Mrożka w reżyserii Erwina Axera (1965, Teatr Współczesny) czy Gogo w polskiej premierze "Czekając na Godota" Samuela Becketa, którą wyreżyserował Jerzy Kreczmar (1957, Teatr Współczesny).

- Rok 1957 to był taki czas, w którym inny repertuar wreszcie mógł wejść na polskie sceny - mówiła Barbara Osterloff w Polskim Radiu. - "Czekając na Godota" w reżyserii Jerzego Kreczmara z Fijewskim było jednym z najważniejszych przedstawień tego czasu. Polscy widzowie mogli zapoznać się z twórczością jednego z najważniejszych autorów na Zachodzie.

W Teatrze Polskim, z którym Fijewski związany był przez ostatnie 10 lat swojego życia stworzył wybitną rolę Kalmity w "Chłopcach" Stanisława Grochowiaka w reżyserii Wandy Laskowskiej.

Aktor filmowy

Drugą stroną kariery Tadeusza Fijewskiego są filmy, w których zagrał ponad 50 ról.

- On wielokrotnie grał postaci skrzywdzonych i poniżonych - mówiła Barbara Osterloff w Polskim Radiu - jak na przykład parobka Borynów w "Chłopach" (1972) Jana Rybkowskiego. Zagrał też epizod w "Nocach i dniach" (1975) Jerzego Antczaka, a także Starego Czereśniaka w "Czterech pancernych" (1970) Konrada Nałęckiego dodawała teatrolog.

Oprócz wymienionych tytułów zapamiętany będzie na pewno dzięki roli - znów typowego dla siebie nieporadnego staruszka - starego subiekta Ignacego Rzeckiego w "Lalce" Wojciecha Jerzego Hasa (1968). Film ten jednakże nie był jedynym spotkaniem z reżyserem.

- Spotkaliśmy się trzy razy: "Pętla", "Złoto" i "Lalka" - mówił Wojciech Jerzy Has w audycji Polskiego Radia. - To jest doświadczony, wielki artysta. Przychodzi przygotowany i ma gotową propozycję. To jest jego ciężka praca, ale tego nie widać - dodawał Has.

Obok teatru i filmu Tadeusz Fijewski występował również w Teatrze Polskiego Radia - zagrał blisko 200 ról w licznych spektaklach, między innymi u boku Ireny Kwiatkowskiej w "Teatrze Eterek" Jeremiego Przybory czy w powieści-serialu "Matysiakowie".

az