W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku przeprowadzona została branka do armii carskiej. Pobór rekruta, który groził rozbiciem siatki konspiracyjnej, przyspieszył decyzję o wybuchu powstania styczniowego.

W pozbawionym od upadku powstania listopadowego Królestwie Polskim nie było spokojnie. Ludność była zmęczona carskim terrorem, donosicielstwem i uciskiem. Nastroje patriotyczne wzrastały. Od 1861 roku na terenie Królestwa obowiązywał stan wojenny.

Aleksander Wielopolski, reformator i zwolennik współpracy z Rosją, dzięki działaniom carskiej ochrany, wiedział, że w konspiracyjnym podziemiu wre. Margrabia zdecydował się na drastyczny krok. Zarządził pobór rekruta do armii carskiej.

- Petersburg nie chciał branki, obawiając się wybuchu powstania, a nawet obcej, francuskiej interwencji – mówił Zygmunt Nowakowski w gawędzie z cyklu "Historia przez radio" na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Według przepisów, branka odbywała się na drodze losowania. Wielopolskiemu zależało jednak na rozbiciu konspiracyjnej siatki. Pobór miał odbywać się za pomocą list sporządzonych na podstawie informacji dostarczonych przez tajną carską policję.

- Wybuchu powstania nikt wówczas nie planował, a konspiratorzy planujący je zakładali wybuch najwcześniej w maju 1863 roku, a nawet później. Nie ulega wątpliwości, że wybuch powstania został wymuszony - mówił na antenie Polskiego Radia dr Jarosław Szarek.

Zniszczenia konspiracyjnych struktur udało się uniknąć dzięki temu, że informatorzy podziemnego państwa byli skuteczniejsi od carskiej ochrany. Już 12 stycznia z Warszawy zaczęli znikać młodzi mężczyźni. Branka przyspieszyła decyzję władz podziemnego państwa polskiego o wybuchu powstania.

- Patriotyczna młodzież została postawiona przed alternatywą: branka i 12 lat straszliwej służby w armii carskiej, albo ucieczka w zimowe lasy, gdzie stawali się nieomal zimową zwierzyną łowną – mówił dr Janusz Osica w audycji Doroty Truszczak i Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika powstania styczniowego".

Posłuchaj innych audycji z cyklu "Kronika powstania styczniowego"

Tragiczny wybór, jaki stanął przed tysiącami młodych ludzi pchnął ich ku walce w jednym z najbardziej beznadziejnych polskich powstań narodowych.

bm

Polacy nie rezygnowali łatwo z wolności i prowadzili walkę nawet jako zesłańcy. Powstanie znad jeziora Bajkał było ostatnim starciem polskich żołnierzy z Rosjanami, aż do czynu Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego. Powstanie polskich zesłańców w Kraju Zabajkalskim na Syberii wybuchło 24 czerwca 1866 roku.

Kilka miesięcy później, 27 listopada 1866 roku w Irkucku władze carskiej Rosji wykonały wyroki śmierci na przywódcach powstania zabajkalskiego, zesłanych na Syberię za udział w Powstaniu Styczniowym. Byli to Narcyz Celiński, Gustaw Szaramowicz, Władysław Kotkowski i Jakub Reiner.

Przed wykonaniem egzekucji Rosjanie pozwolili na pożegnanie się z rodzinami. Niestety, listy zostały zarekwirowane przez cenzurę i nigdy nie dotarły do adresatów. Prof. Wiesław Caban w rozmowie z Polską Agencją Prasową w 2016 roku przytoczył wiadomość napisaną do ojca przez Gustawa Szaramowicza:

"Jutro umieram, ale 32 lata żyłem uczciwie. Przyczyną uczciwości mojej Ty; przyczyną śmierci mojej – ja. Posłano nas daleko; nam chciało się iść jeszcze dalej; ja byłem naczelnikiem; broń była w robocie; do starych klęsk dodała się nowa; rząd to nazwał buntem – i jutro będę rozstrzelany".

Przedłużenie Powstania Styczniowego

Zryw rozpoczął się, gdy więźniowie zostali skierowani do budowy drogi wzdłuż jeziora Bajkał. 24 czerwca 1866 roku konspiratorzy pod dowództwem Kazimierza Arcimowicza i Gustawa Szaramowicza rozbroili konwojentów i wyruszyli, aby oswobodzić pozostałych współwięźniów. Nie wszyscy z zesłańców przyłączyli się do uciekinierów. Ostatecznie udało się zebrać 250 zdecydowanych. Ich celem było przedarcie się do granicy z Chinami.

10 lipca 1866 roku pod Bystrą wyśledził ich liczniejszy i lepiej uzbrojony oddział rosyjski. Ci, którym udało się uciec, zostali pojmani w ciągu miesiąca.

Poza organizatorami ucieczki represje dotknęły również innych uczestników zrywu, którzy zostali skazani na chłostę i dożywotnią katorgę oraz skierowani do ciężkich prac. 

Zesłańcy syberyjscy

Historycy szacują, że liczba Polaków zesłanych na katorgę po Powstaniu Styczniowym sięga około 20 tysięcy. Chociaż formalnie byli więźniami, wielu z nich pozwalano pracować w swoich zawodach. Wielu z nich prowadziło badania, które wniosły istotny wkład w światową naukę. Należeli do nich m.in. Wacław Sieroszewski, Bronisław Piłsudski czy Benedykt Dybowski.

– Stali wyżej intelektualnie. Nawet jeżeli zostali wyrwani w trakcie edukacji, to potrafili się urządzić. Cała masa ludzi, która zajęła się rzemiosłem i handlem wniosła duży postęp w cywilizowaniu Syberii. Polacy bywali zatrudniani nawet w policji i sądach, bo Rosjanom brakowało wykształconych ludzi – powiedział historyk prof. Wiesław Caban w audycji Hanny Marii Gizy z cyklu "Klub ludzi ciekawych wszystkiego".

PAP/sa

- Zapaleniec, wieczny rewolucjonista, patriota, obrońca ukraińskich chłopów, konspirator – tak charakteryzował postać Apolla Korzeniowskiego Wacław Zbyszewski w felietonie dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Apollo był przedstawicielem polskiej szlachty na Ukrainie. Rewolucyjny zapał odziedziczył po ojcu, weteranie wojen napoleońskich. Jako mieszkaniec tych naznaczonych bratobójczymi walkami ziem uświadomił sobie, że to właśnie przepaść dzieląca stany Rzeczpospolitej była powodem, dla którego Polska zginęła. To pchnęło go w kierunku popierającego reformy społeczne stronnictwa Czerwonych.

W twórczości Korzeniowskiego przewijał się motyw krytyki dotychczasowych stosunków panujących na Ukrainie. Jego "Komedia" była skandalizującą, fabularyzowaną satyrą na szlachtę polską na Ukrainie (było to jedno z niewielu dzieł, które za życia poety ukazały się w druku, większość – zatrzymana przez cenzurę – krążyła w "drugim obiegu"). Nic dziwnego, że Apollo dał się poznać jako jeden z tych, którzy obok Orła i Pogoni widzieli w godle powstańczym także Archanioła Michała – symbol Rusi.

Ojciec Conarada

Ze stronnictwem Czerwonych związana była też bogata rodzina Bobrowskich - dość powiedzieć, że jej członek, Stefan Bobrowski, był w czasie Powstania Styczniowego przewodniczącym Tymczasowego Rządu Narodowego. Siostra Stefana, Ewelina (Ewa) Bobrowska, została żoną Apolla. Z tego związku przyszedł na świat przyszły klasyk literatury światowej – Joseph Conrad, czyli Józef Konrad Korzeniowski.  

Joseph Conrad - zobacz serwis specjalny

"Dziecię, synu powiedz sobie żeś bez ziemi, bez miłości, bez ojczyzny, bez ludzkości, póki Polska – matka w grobie" pisał Apollo Korzeniowski w dniu chrztu syna Józefa Konrada. W tym duchu Apollo wychowywał Konrada. 

Człowiek, którego pamiętano

Autor "Jądra Ciemności" miał zaledwie pięć lat, gdy wybuchło Powstanie Styczniowe. Jego ojciec nie był jego świadkiem, choć gotów był wzniecić insurekcję jeszcze w latach 1853-1856, gdy Rosja zaangażowana była w wojnę krymską. Nim powstanie wybuchło, jego  Apollo został aresztowany za pracę konspiracyjną i po półtorarocznym pobycie w więzieniu, zesłany na Sybir.

Lata 1862-1866 rodzina Korzeniowskich spędziła na zesłaniu. W 1865 roku zmarła matka Konrada, która na zesłaniu nabawiła się gruźlicy. Lata zsyłki odbiły się także na zdrowiu Apolla. Nigdy nie odzyskał młodzieńczego wigoru, zmarł cztery lata po żonie.

Opiekę nad osieroconym Konradem przejęła jego babka, Teofila Bobrowska, a później wuj Tadeusz Bobrowski. Od 1873 roku Józef Konrad mieszkał w Krakowie, którego – w uznaniu zasług ojca – został honorowym obywatelem w wieku lat 12. Pomnik na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie wystawili Apollowi mieszkańcy miasta.

- Dla współczesnych nie był on postacią nieznaną, o czym świadczy chociażby jego pogrzeb, który stał się wspaniałą manifestacją narodową. Cały Kraków szedł za trumną poety i zesłańca – mówił Wacław Zbyszewski. – Co zaś najważniejsze, to fakt, który podkreślili sprawozdawcy. Mianowicie, że ludzie idący za trumną, mianowicie ludzie, którzy stali w oknach na ulicy i wyglądali z okien, płakali.

bm