Misja poszukiwania zaginionych

30 lipca 1941 roku w Londynie premier gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS. Dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.

Na przełomie września i października na polecenie władz RP na uchodźstwie struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczęły poszukiwania zaginionych jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, którzy według Sowietów zostali rzekomo zwolnieni.

Armia Andersa - zobacz serwis specjalny

W wyniku poszukiwań nie odnaleziono żadnego z jeńców ani w domach, ani w niemieckich oflagach. W tym samym czasie ambasador w ZSRS Stanisław Kot wręczył zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejowi Wyszyńskiemu pierwszą listę "zaginionych".

Na rozkaz gen. Władysława Andersa z misją poszukiwania "zaginionych" polskich oficerów i żołnierzy wyruszył m.in. Józef Czapski. Jego misja trwała w 1941 i 1942 roku.

Katyń, Charków, Miednoje, Bykownia...

Tragedia, która dotknęła cały polski naród. Zbrodnia, która pochłonęła 21 857 ofiar. Planowa eksterminacja polskiej inteligencji. Żołnierze, urzędnicy, literaci, matematycy, księża, policjanci, pogranicznicy, lekarze, adwokaci, inżynierowie, poeci, naukowcy... Zabijano strzałem w tył głowy, z rękoma związanymi za plecami, z ustami zakneblowanymi trocinami.

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Wiosną 1940 roku na polityczne zlecenie ścisłego kierownictwa Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) NKWD zamordowała ponad 20 tysięcy Polaków. Na mocy rozkazu Stalina w lesie katyńskim zginęło ponad 4 tysiące osób, w Charkowie - 3,8 tysięcy, w Miednoje - 6 tysięcy, w łagrach zaś na terenach zajętych przez ZSRS - ponad 7 tysięcy.

Jeńcy byli zabijani strzałem w tył głowy, ciała zakopano w masowych grobach. Eksterminacja policjantów, funkcjonariuszy korpusu ochrony pogranicza i żołnierzy była częścią planu wyniszczenia polskiej inteligencji. Miało to ułatwić komunistom indoktrynację polskiego społeczeństwa i było elementem budowy socjalistycznego świata.

Zbrodnia ukrywana przez Związek Sowiecki ujrzała światło dzienne w 1943 roku, ale dopiero w latach 90. XX wieku Rosjanie przyznali się do politycznej odpowiedzialności za dokonanie tego makabrycznego mordu. Mimo tego władze w Moskwie do tej pory nie chcą uznać zbicia 20 tysięcy Polaków za ludobójstwo.

th

Józef Czapski po zwolnieniu z obozu w 1941 roku na mocy układu Sikorski-Majski dołączył do armii generała Władysława Andersa w miejscowości Tockoje. Czapski zauważył wtedy, że wciąż brakuje wielu oficerów, z którymi był w obozie w Starobielsku. W obozie armii Andersa w Tockoje zajmował się przyjmowaniem do wojska napływających z całego ZSRR polskich żołnierzy.

- Nikt nie potrafił odpowiedzieć na te pytania. Wtedy miałem teorię, że jeńców morduje się w okresie największego nasilenia rewolucji. Miałem sakralne przekonanie, że jeńców się nie zabija – mówił Józef Czapski w wywiadzie z 1985 roku dla Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. 

Czapski napisał wtedy list do generała Andersa, którego jeszcze znał sprzed wojny. Zadeklarował, że jest do jego dyspozycji. W tym liście przypomniał o tym, że w 1919 roku udał się do Rosji szukać zaginionych w czasie rewolucji polskich żołnierzy. Wykazał tym samym, że ma doświadczenie w prowadzeniu takich poszukiwań.

W odpowiedzi Anders mianował Czapskiego Szefem Biura Poszukiwań Zaginionych Oficerów. Na rozkaz generała udał się do Moskwy, by znaleźć więcej informacji.

Posłuchaj fragmentów relacji Józefa Czapskiego z poszukiwań "zaginionych" polskich oficerów:

- Liczyłem na to, że przyjmie mnie Stalin lub Beria. Przecież byliśmy Polakami, którzy walczą przeciwko Hitlerowi, przymykając oczy na to, co się dzieje w Rosji Radzieckiej – wyjaśniał Józef Czapski. 

W Moskwie Czapskiemu nie udało się spotkać z najwyższymi przedstawicielami władz ZSRR. Spędził tam kilka tygodni, walcząc z niechęcią władz do udzielania informacji na temat losu "zaginionych" polskich oficerów. Wojskowi i oficerowie NKWD twierdzili, że nie są w stanie mu pomóc lub nie posiadają takiej wiedzy. Niektórzy z nich utrzymywali, że mogą udzielić takich informacji, jednak najpierw muszą przejrzeć dokumenty, po czym już się nie odzywali. W odpowiedzi na prośbę o spotkanie z Berią lub Stalinem usłyszał, że nie rozmawiają oni z żołnierzami posiadającymi stopień niższy niż generał.

- Dwadzieścia lat po rewolucji zupełnie nie wyobrażałem sobie tego, żeby ci wszyscy ludzie mieli zostać zlikwidowani. Nikt w to nie wierzył poza Andersem, który był przekonany, że wszystko jest możliwe – mówił Józef Czapski.

Katyń, Charków, Miednoje, Bykownia... Tragedia, która dotknęła cały polski naród. Zbrodnia, która pochłonęła 21 857 ofiar. Planowa eksterminacja polskiej inteligencji. Żołnierze, urzędnicy, literaci, matematycy, księża, policjanci, pogranicznicy, lekarze, adwokaci, inżynierowie, poeci, naukowcy... Zabijano strzałem w tył głowy, z rękoma związanymi za plecami, z ustami zakneblowanymi trocinami.

Wiosną 1940 roku na polityczne zlecenie ścisłego kierownictwa Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) NKWD zamordowała ponad 20 tysięcy Polaków. Na mocy rozkazu Stalina w lesie katyńskim zginęło ponad 4 tysiące osób, w Charkowie - 3,8 tysięcy, w Miednoje - 6 tysięcy, w łagrach zaś na terenach zajętych przez ZSRS - ponad 7 tysięcy.

Jeńcy byli zabijani strzałem w tył głowy, ciała zakopano w masowych grobach. Eksterminacja policjantów, funkcjonariuszy Korpusu Ochrony Pogranicza i żołnierzy była częścią planu wyniszczenia polskiej inteligencji. Miało to ułatwić komunistom indoktrynację polskiego społeczeństwa i było elementem budowy socjalistycznego świata.

Zbrodnia ukrywana przez Związek Sowiecki ujrzała światło dzienne w 1943 roku, ale dopiero w latach 90. XX wieku Rosjanie przyznali się do politycznej odpowiedzialności za dokonanie tego makabrycznego mordu. Mimo tego władze w Moskwie do tej pory nie chcą uznać zbicia 20 tysięcy Polaków za ludobójstwo.

Kliknij w obrazek, wejdź na strony serwisu specjalnego i dowiedz się więcej o zbrodni katyńskiej:

im

Do mordu doszło wiosną 1940 roku. Sowieci strzałem w tył głowy zamordowali prawie 22 tysiące polskich jeńców, wziętych do niewoli po 17 września 1939 roku.

Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej

Zbrodnię pierwsi odkryli Polacy

Pierwsze informacje o masowych mogiłach w okolicach Katynia pojawiły się już jesienią 1941 roku, gdy na te tereny wkroczyła armia niemiecka. Groby mieli odkryć polscy robotnicy przymusowi zatrudnieni w organizacji Todt, niemieckiej organizacji budującej obiekty wojskowe: Teofil Dolata, Jan Wachowiak i Zygfryd Musielak.

Zimą 1943 roku o mogiłach mieli dowiedzieć się Niemcy - mówi historyk, doktor Szymon Niedziela. - Okoliczni rosyjscy chłopi przekazali informację, że na tamtym obszarze w roku 1940 miały miejsce masowe przywózki, najprawdopodobniej Polaków, których rozstrzeliwano - powiedział historyk.

>>> [CZYTAJ RÓWNIEŻ] Prof. Tadeusz Wolsza: tłumaczenia Stalina nt. Zbrodni Katyńskiej były abstrakcyjne

O odnalezieniu masowych mogił 13 kwietnia 1943 roku poinformowało Radio Berlin. Sprawa Katynia szybko stała się sprawą międzynarodową. Józef Staliin wykorzystał ją do gry przeciwko polskiemu rządowi w Londynie. - Dla Stalina była doskonałym pretekstem, by zerwać stosunki z rządem Sikorskiego - powiedział doktor Szymon Niedziela.

- Żeby pokazać pozostałym aliantom, że Polacy zamiast w pełni skupić się na walce z Niemcami to zadają cios i nazywają sowietów mordercami - wyjaśnił historyk. Sowieci zorganizowali nawet specjalną komisję, tak zwaną komisję Nikołaja Burdenki, która stwierdziła, że mordu dokonali Niemcy w 1941 roku.

Kłamstwo katyńskie trwało do 1990 roku

Katyń - zobacz serwis historyczny

Sprawa katyńska nie odegrała znaczącej roli do końca II wojny światowej. Jej znaczenie w stosunkach międzynarodowych zaczęło rosnąć z początkiem zimniej wojny pomiędzy USA i ZSRR.

ZSRR przyznał się do zbrodni dopiero u swojego schyłku w 1990 roku, gdy Michaił Gorbaczow oświadczył, że zbrodnia katyńska była zbrodnią stalinizmu. - Rzeczą przełomową było to, co w 1992 roku zrobił Borys Jelcyn, który przekazał nam kopie najważniejszych dokumentów dotyczących sprawy katyńskiej - powiedział doktor Szymon Niedziela.

>>> [ZOBACZ TAKŻE] "Polaków w Katyniu rozstrzelali Niemcy". Ambasada RP reaguje na kłamstwa rosyjskiej gazety

Wśród przekazanych dokumentów była kopia notatki z rozkazem rozstrzelania Polaków, podpisanym przez najważniejszych polityków w ZSRR, w tym przez Józefa Stalina.

W 1993 roku w Warszawie, podczas oficjalnej wizyty w Polsce, prezydent Rosji Borys Jelcyn przeprosił za zbrodnię katyńską.

jmo

Wieloletnia walka o prawdę

Zmiany polityczne, które zaszły w Europie i Związku Radzieckim pod koniec XX wieku dały Polakom nadzieję na uzyskanie sowieckich dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej. Pierwszy krok ku odkryciu prawdy został zrobiony 13 kwietnia 1990 roku, gdy prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow przekazał prezydentowi RP Wojciechowi Jaruzelskiemu wybrane pisma odnoszące się do wydarzeń z 1940 roku. Papiery były nieliczne i dlatego też w kolejnych latach władze Rzeczpospolitej zabiegały o odtajnienie i ujawnienie wszystkich dokumentów związanych ze zbrodnią aktyńską - przede wszystkim tych pokazujących dokładną liczbę ofiar i okoliczności ich śmierci. 

14 października 1992 roku prezydent Lech Wałęsa otrzymał od szefa rosyjskiej służby archiwalnej prof. Rudolfa Pichoja, specjalnego wysłannika prezydenta Rosji Borysa Jelcyna, kserokopie z "teczki specjalnej nr 1" skrywającej kluczowe pisma dotyczące Zbrodni Katyńskiej.

W zbiorze znajdowała się między innymi uchwała Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku, która była niepodważalnym dowodem na to, że władze radzieckie odpowiadają za wstrząsający mord na Polakach. Pismo informuje, że polscy jeńcy wojenni umieszczeni w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz więźniowie przetrzymywani na terenach tak zwanej Zachodniej Ukrainy i Białorusi zostali skazani na śmierć. Dokument podpisał i zatwierdził wraz ze swoimi współpracownikami Józef Stalin. 

ZBRODNIA KATYŃSKA - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY:

Ukraińska Lista Katyńska nareszcie w Rzeczpospolitej

Aby uzyskać spis nazwisk więźniów zamordowanych na terenach obecnie należących do Ukrainy i Białorusi, początkowo polskie władze zwróciły się z prośbą o pomoc do Rosji. Zabiegi te nie przyniosły żadnych rezultatów - stało się wówczas jasne, że należy nawiązać bezpośrednią współpracę z białoruskimi i ukraińskimi organami ścigania. W ten właśnie sposób 5 maja 1994 roku w Rzeczpospolitej znalazła się ukraińska lista katyńska zawierająca nazwiska 3435 pomordowanych.

Chomicz i Śnieżko nie mieli wątpliwości, że jest to wykaz nowych, nieznanych wcześniej ofiar zbrodni katyńskiej, chociaż formalnie był to dokument jedynie informujący, że 25 listopada 1940 roku naczelnik I Wydziału Specjalnego NKWD Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej starszy lejtenant bezpieczeństwa państwowego Fiodor Cwietuchin wysłał naczelnikowi I Wydziału Specjalnego NKWD ZSRR majorowi bezpieczeństwa państwowego Leonidowi Basztakowi ponad trzy tysiące więziennych akt osobowych.

Martwe, bezimienne twarze

Ukraińska lista katyńska obejmuje 3435 nazwisk. Znalazło się na niej nie tylko 480 wojskowych i ponad 500 policjantów, ale również ok. 100 sędziów i prokuratorów, 50 ziemian, 35 adwokatów i wielu urzędników. Ofiarami nie byli tylko mężczyźni, ale również kobiety. Część zabitych miała pochodzenie żydowskie i ukraińskie. 

W spisie widnieją nazwiska wielu wybitnych Polaków, którzy aktywnie uczestniczyli w życiu przedwojennej Rzeczpospolitej – mowa tu między innymi o gen. Romualdzie Dąbrowskim, gen. Kazimierzu Dzierżanowskim, gen. Mieczysławie Linde, drze Witoldzie Nechayu i ppłk. Tadeuszu Korniłowiczu (który był zresztą zięciem Henryka Sienkiewicza).

O niektórych ludziach figurujących na ukraińskiej liście katyńskiej możemy powiedzieć sporo, jednak tożsamość niektórych ofiar do tej pory pozostaje zagadką – nie wiemy, kim był Franciszek Zajączkowski (ur. w 1897 roku), Zygmunt Kinel (ur. w 1884 roku), Izaak Margulis (ur. w 1911 roku), Abram Fleszer (ur. w 1903 roku), Stefan Lesiw (ur. w 1893 roku) i wielu, wielu innych.

Tragedia, która (częściowo) wyszła na jaw

Sowieci chcieli osłabić Rzeczpospolitą poprzez wymordowanie żołnierzy i inteligentów, którzy stanowili fundament przedwojennej Polski. Przedstawiciele elity naszego kraju zostali przez Stalina i jego współpracowników uznani za "zawziętych i niepoprawnych wrogów władzy radzieckiej". Dlatego 5 marca 1940 roku zdecydowano się ich pozbyć. 

- Ofiary trzeba przede wszystkim zapamiętać, jako osoby, które zginęły za Państwo Polskie. Oni nie byli skłonni brać udziału w działaniach skierowanych przeciwko Rzeczpospolitej oraz jej niepodległości i właśnie dlatego zginęli. Bo stanowili przeszkodę dla antypolskich działań sowieckich – mówił na antenie Polskiego Radia historyk dr Witold Wasilewski.

Brutalnych mordów dokonano w trzech miejscach – w Kijowie, Charkowie i Chersoniu. Jak na razie udało się ustalić tylko jedno miejsce pochówku więźniów zamordowanych na Ukrainie. Zwłoki blisko 1700 ofiar ukryto w lasku znajdującym się w pobliżu wsi Bykownia. 

Pierwsze archeologiczno-ekshumacyjne badania zaczęto tam prowadzić w 1971 roku, jednak polscy archeolodzy brali w nich udział dopiero od 2001 roku. Prócz ludzkich szczątków znaleziono również wiele przedmiotów polskiego pochodzenia - mundury, buty oraz dokumenty. W jednym z masowych grobów naukowcy odkryli także ebonitowy grzebień austriackiej firmy "Matador Garantie", na którym ktoś igłą wydrapał napisy: "Fr. Strzelecki Wł. Woł", "Ludw Dworzak s. Józefa", "kpt. Grankowski Wspólna 17" i "Szczyrad".

Mimo wszystko do tej pory udało się zidentyfikować jedynie dziewięć osób, w tym Franciszka Paszkiela, rozpoznanego na podstawie prawa jazdy (został aresztowany pod zarzutem bycia "agentem polskiej policji") i sierż. Józefa Naglika, dowódcę strażnicy Korpusu Ochrony Pogranicza w Skałacie (został rozpoznany dzięki nieśmiertelnikowi). 

jb

Bibliografia:

1. Stefan Śnieżko, Wstęp do dzieła Listy Katyńskiej ciąg dalszy: Straceni na Ukrainie, Warszawa 1994.

2. dr Maciej Wyrwa, Historia Zbrodni katyńskiej, https://katynpromemoria.pl/historia-zbrodni-katynskiej/. 

3. Sławomir Kalbarczyk, Ukraińska Lista Katyńska, Komentarze Historyczne.