31 marca 1596 roku urodził się René Descartes, francuski uczony, ojciec filozofii nowożytnej.

Kartezjusz przyszedł na świat w szlacheckiej rodzinie francuskiej. Pochodzenie dało mu możliwość kształcenia się w kolegium jezuickim, a następnie na Uniwersytecie w Paryżu i Poitiers.

Większość dorosłego życia dzielił między Amsterdam i Paryż, z czego zdecydowanie preferował stolicę Holandii. Klimat intelektualny, w otwartych na nowe koncepcje Niderlandach, sprzyjał pracy Kartezjusza.

Francuz dokonał zwrotu w całej koncepcji filozoficznej. Głównego miejsca w jego rozważaniach nie zajmowała już kwestia natury bytu, jak to było w przypadku jego poprzedników, jej pozycję zajęły przemyślenia na temat granic i możliwości ludzkiego poznania.

– Kartezjusz zaczął od sceptycyzmu metodycznego. Sceptycyzm ma oczyścić pole, by na tym polu wznieść gmach wiedzy nowej, nieczułej na ostrze sceptycyzmu i krytyki – mówił prof. Adam Sikora w audycji Jana Owsińskiego z cyklu "Filozofia człowieka". – Oto indywiduum ma prawo powiedzieć "nie", określić się w negacji w stosunku do zastanego świata. W tym sprzeciwie manifestuje swoją wolność.

Centralną figurą filozofii Kartezjusza stał się człowiek. Zdaniem gości audycji Jana Owsińskiego wpływ na wykształcenie się kartezjańskiego antropocentryzmu miał pewien polski uczony. 

Poglądy filozofa wywołały burzliwe dyskusje w środowisku intelektualnym Europy Zachodniej. Sława Kartezjusza dotarła do mroźnej Szwecji. W 1649 roku Kartezjusz został zaproszony przez królową Krystynę na dwór szwedzki. Francuz był osobistym nauczycielem filozofii monarchini. Królowa wyznaczyła początek zajęć na 5 rano.

Surowy, skandynawski klimat nie służył przyzwyczajonemu do łagodnej francuskiej pogody filozofowi. Kartezjusz zachorował na zapalenie płuc i po niedługiej chorobie zmarł 11 lutego 1650 roku. Jego dziedzictwo przetrwało i odcisnęło się piętnem na cywilizacji europejskiej.

bm

5 sierpnia 1927 roku w Kałuszynie urodził się Janusz Tazbir, historyk, wybitny badacz dziejów kultury i ruchów religijnych. Przez dziesiątki lat, zarówno w okresie PRL, jak i po 1989 roku, szerokiemu gronu czytelników znany był jako popularyzator wiedzy o historii Polski, co było zasługą przede wszystkim lekkiego pióra i przystępnego języka, którego używał w swych dziełach, a także bezkompromisowej postawy względem faktów historycznych.

Z jednej strony profesor Janusz Tazbir stanowczo zwalczał historyczne uproszczenia i romantyczne interpretacje wydarzeń, mawiając: "prawda, sama prawda i tylko prawda!", z drugiej zwracał uwagę, że ta prawda nie jest czymś stałym i niezależnym od kontekstu. – Panuje przekonanie, że istnieje prawda absolutna, którą historycy ukrywają. Pamiętam, że gdy ze Stefanem Treuguttem miałem w telewizji audycje o różnych postaciach historycznych, to potem były telefony z pretensjami: "jeden z panów mówi, że był dobry, drugi, że był zły, a ja chcę wiedzieć, jak było naprawdę!" – wspominał historyk w 2014 roku.

Praca, nauka, tytuły. Życie profesora

Janusz Tazbir studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1953 roku był związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Habilitował się w 1960 w Instytucie Historii PAN. W 1966 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1973 r. profesorem zwyczajnym. W latach 1983-1990 był dyrektorem macierzystego Instytutu Historii PAN, a następnie do 2003 roku wiceprezesem PAN.

Należał do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Od 1996 roku zasiadał w jury Nagrody Naukowej Klio wręczanej podczas Targów Książki Historycznej. Był również przewodniczącym kapituły Konkursu o Nagrodę i Medal Zygmunta Glogera, członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, przewodniczącym rady naukowej Polskiego Słownika Biograficznego, a także Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów.

Zmarł 3 maja 2016 roku w wieku 88 lat.

Historia tolerancji i nienawiści

Konfederacja warszawska, czyli jak Polacy uczyli Europę tolerancji

Prof. Janusz Tazbir zajmował się historią kultury staropolskiej oraz reformacji i kontrreformacji w naszym kraju. Miał w swoim dorobku wiele publikacji, w tym: "Historia Kościoła katolickiego w Polsce 1460-1795", "Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie" i "W pogoni za Europą". W ostatnich latach życia wydał "Pokuszenie historyczne. Ze świata szabel i kontuszy" oraz "Od sasa do lasa". Ponadto pisał szkice o literaturze i opracował antologię "Literatura antyjezuicka w Polsce 1578-1925".

Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się również wokół dziejów polskiej tolerancji. Na ten temat powstało jedno z najsłynniejszych dzieł Janusza Tazbira, czyli "Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII w.". Tytułowe sformułowanie na stałe weszło do języka polskiej debaty historycznej. Mówiąc o "państwie bez stosów" każdy ma dziś na myśli okres w dziejach Polski sprzed około czterech wieków, choć niektórzy, nie doczytując drugiej części tytułu, skłonni są uważać, że określenie to dotyczy całej historii Polski. Tymczasem, jak autor książki zauważył w Polskim Radiu w 2000 roku, "tolerancja w Polsce niewątpliwie załamuje się".

Arianie w Polsce. Od wielkich swobód po wygnanie

– Jej szczytowym osiągnięciem była konfederacja warszawska w 1573 roku, ale w niespełna sto lat później, w roku 1658, przychodzi wygnanie arian, a po kolejnych 10 latach - zakaz apostazji, czyli porzucania wyznania panującego pod karą śmierci – opowiadał Janusz Tazbir, zaznaczając, że ostatecznie żadnej kary śmierci za apostazję nie wykonano.

Niebezpieczne zapisy zakazujące zmiany wyznania znalazły się jednak nawet w dokumencie, z którego jesteśmy jako naród bardzo dumni. – Chwalimy bardzo konstytucję 3 maja, ale mało kto pamięta o tym, że i w niej został utrzymany zakaz apostazji, i to pod naciskiem tolerancyjnego Stanisława Augusta Poniatowskiego. On się obawiał, że jeżeli pozostawi się wolny wybór wiary, chłopi masowo zaczną przechodzić na prawosławie. Ideałem króla Europejczyka było państwo polskie, w którym wszyscy mówiliby w tym samym języku i wszyscy byli tego samego wyznania – przypomniał historyk.

mc

Karol Modzelewski urodził się 23 listopada 1937 roku w Moskwie jako Cyryl Budniewicz, syn rosyjskiego czerwonoarmisty i zrusyfikowanej tłumaczki żydowskiego pochodzenia. Jak stało się, że człowiek z takim pochodzeniem spędził 8,5 roku w więzieniach peerelowskich?

Dzieciństwo w Związku Radzieckim

Ojciec, wówczas jeszcze Cyryla, został aresztowany i skazany na 8 lat łagru niedługo po narodzinach syna. Był to częsty los w latach stalinowskiego wielkiego terroru końca lat 30. Jego matka, Natalia Wilter, w 1939 roku związała się z polskim komunistą Zygmuntem Modzelewskim, który właśnie wyszedł na wolność. W trakcie II wojny światowej wszedł w skład najwyższych kręgów polskich komunistów, przebywających w Związku Sowieckim i był członkiem Związku Patriotów Polskich.

Tymczasem kilkuletni Cyryl Budniewicz spędził wojnę z dala od frontu, w ośrodku dla dzieci. Był w nim wychowywany, w duchu rosyjskiego nacjonalizmu, na wzorowego obywatela radzieckiego. Do Polski przyjechał po zakończeniu wojny i przyjął nazwisko swojego przybranego ojca oraz polską tożsamość. Odtąd był Karolem Modzelewskim.

Przełom 1956 roku

W połowie lat 50. rozpoczął studia w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Postanowił zajmować się naukowo średniowieczem, ponieważ badania nad dawniejszymi epokami znajdowały się pod mniejszą presją ideologiczną.

Karol Modzelewski rozpoczął studia historyczne w momencie odwilży politycznej i odejścia od twardego kursu stalinizmu, dzięki czemu po raz pierwszy wziął udział w tworzeniu historii. Był jednym ze studentów związanych z tzw. rewizjonizmem, który postulował naprawę systemu socjalistycznego, w duchu zaprzeczenia terrorowi i partyjnej biurokracji.

Jesienią 1956 roku, jako delegat ruchu studenckiego wziął udział w strajku, prowadzonym przez Lechosława Goździka, przywódcę robotników warszawskiej Fabryki Samochodów Osobowych na Żeraniu. Wspólnie z robotnikami zmian podzielał obawy o to, czy protesty i zmiana rządzącej ekipy nie zakończy się sowiecką interwencją.

– Miałem niespełna 19 lat i mnie tam traktowali trochę jak syna pułku – wspominał w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności".

Historyk i dysydent

Po październiku 1956 roku kontynuował studia historyczne, które niebawem ukończył pracą magisterską, napisaną pod kierunkiem Aleksandra Gieysztora. Postanowił związać się z uniwersytetem i rozpoczął studia doktoranckie.

Klub Krzywego Koła - trybuna inteligencji czy barometr władzy?

Nie zrezygnował jednak z kontestacji otaczającej go rzeczywistości. Był jednym z uczestników debat organizowanych przez Klub Krzywego Koła, a od krytyki systemu nie powstrzymało go nawet zawieszenie spotkań dyskusyjnych. Wówczas to z Jackiem Kuroniem, swoim przyjacielem i innym uczestnikiem zebrań Klubu Krzywego Koła, przygotował "List otwarty do członków PZPR", krytykujący linię partii, która odeszła od wizji reform zakreślonych w 1956 roku.

Otwarte wystąpienie przeciwko władzy zakończyło się dla Modzelewskiego aresztowaniem i oskarżeniem o próbę obalenia ustroju. Został skazany na 3,5 roku więzienia, które zdołał opuścić na warunkowym zwolnieniu w sierpniu 1967 roku. Dzięki wpływom swojego promotora Aleksandra Gieysztora przez pewien czas odbywania kary miał możliwość kontynuowania pracy nad swoim doktoratem, której został jednak szybko pozbawiony.

– Zdarzyło się przez splot rozmaitych okoliczności, że w kryminale miałem warunki do pracy naukowej i to było zbawieniem, ponieważ czas więzienny przestawał być martwym czasem – wspominał w rozmowie z Jerzym Kisielewskim. – Oczywiście nie mówię, że trzeba wszystkich uczonych wsadzać do więzienia, żeby tam pisali, ale moja książka "Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej" miała być pierwszym tomem serii wydanej przez Instytut Historii PAN, ale tylko mnie wsadzili i tylko mój tom powstał.

Karol Modzelewski niedługo po opuszczeniu więziennych murów wpadł w kolejne kłopoty. Był jednym z głównych inicjatorów akcji protestacyjnej przeciw zdjęciu z repertuaru Teatru Narodowego "Dziadów" w reżyserii Kazimierza Dejmka i jednym z organizatorów studenckich protestów w marcu 1968 roku. Zatarg z władzą ponownie ściągnął na niego karę więzienia, które opuścił w marcu 1971 roku.

W latach 70. poświęcił się głównie pracy naukowej i obronił doktorat poświęcony organizacji gospodarczej państwa piastowskiego, a następnie habilitację o wczesnośredniowiecznej Italii. Był zatrudniony w Instytucie Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu.

– On miał takie przerwy, że zajmował się polityką, a nauka była z boku. Później zajmował się nauką, a polityką z doskoku. Miał taki płodozmian, który wedle mnie dobrze robił mu w obu dziedzinach – wspominał prof. Andrzej Paczkowski w audycji Polskiego Radia z 2019 roku. – Biorąc udział w życiu publicznym lepiej czuje się jak dzieje się historia, a w drugą stronę do polityki wnosił ogromną wiedzę i zrozumienie świata sięgające wczesnego średniowiecza.

Nazwał "Solidarność"

Karol Modzelewski o wybuchu społecznych protestów w sierpniu 1980 roku dowiedział się podczas urlopu w Zakopanem. Niepokorny historyk nie mógł pozostać bierny wobec historycznych wydarzeń i wyruszył do strajkujących robotników Wybrzeża.

Sierpień '80 nie tylko na Wybrzeżu

– Potem przyjechałem nie wprost do Wrocławia, ale na dzień czy dwa do Warszawy i tam spotkałem się z Aleksandrem Gieysztorem, moim mistrzem uniwersyteckim, który był oficerem o znaczącej funkcji w Biurze Informacji i Propagandy AK oraz uczestnikiem Powstania Warszawskiego – wspominał w audycji z cyklu "Zapiski ze współczesności". –  Jak opowiedziałem mu co widziałem w stoczni, to odpowiedział: panie Karolu to jest wypisz, wymaluj atmosfera pierwszych dni Powstania Warszawskiego. Mnie się od tego nie zrobiło wesoło. Ci, którzy pamiętali doświadczenia powstania to nas nimi straszyli. A ja chciałem, żeby się udało, ale przede wszystkim chciałem, żebyśmy ocaleli.

Od samego początku zaangażował się w działalność powstającego Niezależnego Samorządnego Związku "Solidarność". Do 31 marca 1981 roku pełnił funkcję rzecznika prasowego związku oraz był członkiem zarządu regionu dolnośląskiego, Krajowej Komisji Porozumiewawczej i delegatem na I Krajowy Zjazd Delegatów w Gdańsku. To zresztą dzięki niemu związek zyskał nazwę "Solidarności" i objął zasięgiem całą Polskę.

– Na zjeździe Międzyzakładowych Komitetów Założycielskich 17 września 1980 roku okazało się ku zdumieniu nas wrocławian, że przygotowuje się projekt statutu, który tworzy trzydzieści kilka związków zawodowych – opowiadał. – No więc od razu zaprotestowaliśmy. Było jasne dla wszystkich poza Gdańskiem, że w pojedynkę nas wyduszą. Kiedy zaczęła się dyskusja to zabrałem głos i przedstawiłem uzasadnienie dlaczego musi być jeden związek ogólnopolski.

W trakcie mowy zaproponował także nazwę dla nowego związku, która miała go odróżnić spośród organizacji koncesjonowanych przez władzę. Modzelewski zaczerpnął frazę "Solidarność" z doświadczeń powrotu z Gdańska w sierpniu 1980 roku, kiedy zobaczył napisy "MKS – solidarność", wywieszone przez załogi przedsiębiorstw zrzeszonych w Międzyzakładowym Komitecie Strajkowym.

Karol Modzelewski po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany w sopockim Grand Hotelu, w którym nocował wraz z innymi osobami przybyłymi na obrady Krajowej Komisji Porozumiewawczej. Nauczony doświadczeniem poprzednich odsiadek, tuż przed spodziewanym aresztowaniem wziął prysznic. Wiedział, że kąpiel w więzieniu jest przywilejem, który przysługiwał tylko raz w tygodniu.

– W tym pokoju było ze dwadzieścia parę osób, to był pokój Tadeusza Mazowieckiego, i koledzy bardzo się spierali co może oznaczać, że ZOMO otoczyło hotel ze wszystkich stron. I ja wtedy rzeczywiście nie zachowałem się ładnie, bo zapytałem się czy ktoś chce wziąć prysznic. Spojrzeli się na mnie jak na wariata, a ja szybko wlazłem i wziąłem – wspominał w audycji Jerzego Kisielewskiego z cyklu "Piątek z Kisielem".

Został zwolniony z internowania dopiero 6 sierpnia 1984 roku i powrócił do pracy naukowej. W 1987 roku rozpoczął pracę w Instytucie Historii PAN.

Niestrudzony kontestator rzeczywistości

Ponownie był bardziej historykiem niż politykiem, kiedy na nowo zaangażował się w tworzenie historii. W 1989 roku został senatorem… przez przypadek.

Dostał propozycję kandydowania w czerwcowych wyborach kontraktowych od wrocławskich liderów "Solidarności", ale początkowo nie chciał jej przyjąć, ponieważ został zaproszony na wykłady we Francji w czasie trwania kampanii wyborczej. Modzelewski zdecydował się jednak na start w wyborach, ponieważ nie dostał paszportu z powodu niezakończonej sprawy karnej za "zamach na ustrój PRL".

– Wprawdzie sprawa została umorzona na mocy amnestii w 1984 roku, ale warunkowo. No i zostałem senatorem, przez przypadek – opowiadał w rozmowie z Jerzym Kisielewskim.

Karol Modzelewski był senatorem do 1991 roku. Jego droga z większością Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego zaczęła się szybko rozchodzić. Ością niezgody był stosunek do transformacji gospodarczej, który doprowadził Modzelewskiego do uczestnictwa w Solidarności Pracy, a następnie w Unii Pracy.

– Miałem nadzieję, że można się obyć bez tak ogromnych kosztów i sprzeciwiałem się temu, wywołując zgorszenie sporej liczby moich kolegów w parlamencie – wspominał w audycji Polskiego Radia z 2014 roku. – Działaniu w kierunku upadku tych wszystkich zakładów pracy, które były naszymi twierdzami, i wobec tego marginalizacji społecznej, ekonomicznej, prestiżowej, każdej ludzi, którzy byli ich załogami i stanowili naszą armię.

Karol Modzelewski po 1989 roku poświęcił się jednak zdecydowanie bardziej historii niż polityce. Po raz pierwszy miał swobodny dostęp do podróży zagranicznych, które mógł poświęcić na badania naukowe.

W 1990 roku dostał stopień naukowy profesora, dwa lata później zamienił pracę w Instytucie Historii PAN na Uniwersytet Wrocławski. Od 1994 roku do przejścia na emeryturę pracował w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, tym samym, w którym rozpoczął przygodę z historią.

W 1998 roku, wraz z Jackiem Kuroniem, został odznaczony Orderem Orła Białego. Zmarł 28 kwietnia 2019 roku.

sa