Ze względu jednak na niską temperaturę powietrza gaz ten nie parował, w związku z czym atak pod Bolimowem okazał się nieskuteczny.

Studio Reportażu i Dokumentu Polskiego Radia >>>

Niespełna pół roku później, 31 maja 1915, miał miejsce największy na wschodnim froncie atak gazowy. Wojska niemieckie, między Bolimowem a Sochaczewem, użyły przeciwko armii rosyjskiej 264 tony ciekłego chloru wypuszczonego z 12 tysięcy butli rozmieszczonych przed linią okopów rosyjskich. Ilość ta ponad dwukrotnie przewyższała ilość gazu użytą podczas ataku gazowego przeprowadzonego w kwietniu 1915 pod Ypres. O Ypres wie cały świat, a o Bolimowie prawie nikt, choć niemiecki atak gazowy pozbawił życia blisko 11 tysięcy ludzi.

Do lipca przeprowadzono jeszcze dwa ataki gazowe, z czego jeden nieudany, gdyż wiatr zepchnął gaz na pozycje niemieckie. Jak tamte zdarzenia zapisały się w pamięci świadków i uczestników tych działań?

Reportaż Krzysztofa Wyrzykowskiego "Próba apokalipsy", nagrany w 1985 roku z ostatnimi, żyjącymi świadkami wydarzeń w okolicach Bolimowa.

to/ag

Wyczerpująca wojna pozycyjna

Nadzieje Niemiec na błyskawiczne rozstrzygnięcie I wojny światowej ugrzęzły w błotnistych okopach wojny pozycyjnej. Sztab niemiecki, wobec topniejących rezerw, rozpaczliwie poszukiwał ludzi. Uwagę zwrócono na ludność Królestwa Polskiego, opanowanego przez państwa centralne w 1915 roku. Szacowano, że Polacy byliby w stanie wystawić milionową armię, zdolną przełamać impas na froncie.

– Zdawano sobie jednak sprawę, że motywacją mogła być jedynie niepodległość – mówił historyk dr Janusz Osica.

Akt 5 listopada

5 listopada 1916 roku niemiecki gubernator Warszawy gen. Beseler, a w Lublinie jego austro-węgierski odpowiednik gen. Kuk, ogłosili dwa równobrzmiące manifesty.

Kluczowy fragment brzmiał: "Przejęcie niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani, by ziemie polskie, przez waleczne ich wojska ciężkimi ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte do szczęśliwej wywieść przyszłości, Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier oraz Jego Cesarska Mość Cesarz Niemiecki ułożyli się, by z ziem tych utworzyć państwo samodzielne, z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem".

- Analiza treści tego patetycznie brzmiącego dokumentu skłania do paradoksalnego stwierdzenia, że najważniejsze było w nim to, czego nie było – mówił dr Janusz Osica w audycji z cyklu "Kronika Polska". - Słowo niepodległość zastąpiono ostrożnym zwrotem o samodzielnym państwie polskim.

Manifest nie wspominał też o powołaniu polskiego rządu czy granicach, których oznaczenie odłożono na okres późniejszy. Znaczenie miała jedynie kwestia armii polskiej, jako przyrostu sił w celu dalszego prowadzenia wojny. - Wizja małego, wasalnego państewka, złożonego z nieokreślonej części zaboru rosyjskiego nie mogła wywołać euforii Polaków – tłumaczył historyk.

Międzynarodowe echo

Akt 5 listopada proponował niewiele, ale po raz pierwszy podczas I wojny światowej na europejskich dworach pojawiła się zapomniana kwestia państwa polskiego. Wbrew intencjom obu cesarzy dokument uwydatnił międzynarodowy charakter sprawy polskiej. Milczące dotąd państwa ententy, które nie chciały narazić się Rosji, nie mogły zignorować deklaracji państw centralnych. Musiały własną aktywnością osłabić inicjatywę Berlina i Wiednia. Rozpoczęła się swoista licytacja na dyplomatycznym forum.

mjm

21 kwietnia 1918 roku niemiecki as myśliwski Manfred von Richthofen, znany jako Czerwony Baron, został zestrzelony nad Francją.

Urodził się w dzisiejszym Wrocławiu, dorastał w Świdnicy. W czasie I wojny światowej stał się legendą niemieckiego i światowego lotnictwa. Silnik jego rozbitego samolotu jest dzisiaj eksponatem w Imperial War Museum w Londynie.

Lotnictwo myśliwskie w czasie I wojny światowej rządziło się specjalnymi prawami. Piloci byli dżentelmenami, rycerzami początku XX wieku. W powietrzu walczyli ze sobą i ginęli. Na ziemi darzyli się ogromnym szacunkiem. Czczono poległych bohaterów, niezależnie od strony barykady.

W tym czasie piloci latali bez spadochronów. Oznaczało to, że każde poważne uszkodzenie maszyny było praktycznie równoznaczne ze śmiercią lotnika. Ryzykowali życiem podczas każdego lotu, a Manfred von Richthofen zaryzykował o jeden raz za dużo.

Zginął w niewyjaśnionych do dzisiaj okolicznościach. – Według jednej wersji zestrzeliła go brytyjska artyleria przeciwlotnicza. Druga hipoteza, co byłoby na swój sposób tragikomiczne, mówi, że padł on ofiarą angielskiego pilota, który odbywał swój pierwszy lot bojowy – komentował historyk.

Manfred von Rifthoffen stał się legendą lotnictwa. Jednym z największych pilotów i postaci w historii Niemiec, docenianym także przez Francuzów i Brytyjczyków, którzy podziwiali go za wspaniały kunszt lotniczy.

mjm

Bitwa jutlandzka - rozegrana 105 lat temu, między 31 maja i 1 czerwca 1916 - musiała się wydarzyć. Choć obie strony za wszelką cenę nie chciały dopuścić do zniszczenia swoich potężnych i kosztownych flot, stawka, którą było panowanie na morzu, pchała je w kierunku decydującego starcia.

Wojna szarpana

Istnienie Wielkiej Brytanii uzależnione było od dostaw towarów z zamorskich kolonii - w takiej sytuacji funkcjonowanie imperium zależało od broniącej szlaków handlowych floty. Z kolei Niemcy, kraj z marynarską tradycją sięgającą zaledwie półwiecza, choć czuły respekt przed potęgą i tradycją Royal Navy, do wojny przystępowały z nadzieją na wywalczenie sobie miejsca w kolonialnej rozgrywce, co mógł im zapewnić tylko dostęp do Atlantyku. 

Obie strony obawiały się rozstrzygającego starcia, które mogło przynieść decydujący cios dla jednej z nich. Dwie pancerne siły trzymały się w szachu od początku wojny, ograniczając się do niewielkich akcji. Czas grał na niekorzyść Niemiec. Keiserliche Marine nie mogła sobie pozwolić na rzucenie otwartego wyzwania Brytyjczykom, dlatego stosowała taktykę rajdów małych grup floty na angielskie i szkockie miasta portowe, w celu wywabienia części okrętów brytyjskich na pełne morze, gdzie czekały większe siły niemieckie. 

Dzień, w którym morze zapłonęło

Flota cesarska miała zamiar zastosować podobny podstęp feralnego dnia, 31 maja 1916. Grupa krążowników pod dowództwem Franza von Hippera zdołała wywabić z portów Flotę Krążowników Liniowych wiceadmirała Davida Beatty'ego wprost pod lufy dział głównych sił - niemieckiej Hochseeflotte (Floty Oceanicznej). Na szczęście dla Brytyjczyków John Jellicoe, dowódca Grand Fleet, głównej floty Royal Navy, dysponował tajną bronią - danymi ściśle tajnej jednostki radiowywiadu o kryptonimie Room 40. Dzięki temu znał ruchy wroga i mógł przewidzieć skutki pułapki zastawionej przez von Hippera. 

Eksplozja HMS "Queen Mary" - jednej z pierwszych brytyjskich ofiar bitwy jutlandzkiej. Fot. Wikipedia/domena publiczna

W efekcie Hochseeflotte starła się nie tylko z Flotą Krążowników Liniowych, ale z całą potęgą Grand Fleet. W bitwie wzięło udział 50 pancerników - kolosalnych okrętów, liczących blisko 200 metrów długości, zdolnych do miotania pociskami o wadze dochodzącej tony każdy. Wśród nich był niemiecki SMS "Schleswig-Holstein", jedyny okręt tej klasy, który ententa pozwoliła zachować Niemcom po Wielkiej Wojnie, i zarazem jednostka, której ostrzał rozpoczął kolejny światowy konflikt. Innych okrętów liniowych walczyło po obu stronach blisko 100. 

Starcie trwało całe popołudnie 31 maja. W nocy intensywność walki zmalała - celowanie umożliwiały tylko rozbłyski salw przeciwnika, więc obie strony znacznie rzadziej decydowały się na ostrzał. Pod osłoną nocy Hochseeflotte udało się wymknąć w kierunku własnych kotwicowisk u wybrzeży Niemiec. 1 czerwca bitwa się zakończyła, przyszedł czas na podsumowanie strat. Morze Północne stało się grobem dla ponad 8500 marynarzy obu stron. Na dnie spoczęło 14 okrętów brytyjskich i 11 niemieckich.

Bitwa jutlandzka nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia. Co prawda Niemcy zatopili więcej okrętów wroga niż Brytyjczycy, ale Keiserliche Marine mimo taktycznego zwycięstwa nie była w stanie, w odróżnieniu od brytyjskiej floty, uzyskać pełnej sprawności bojowej do końca wojny. Niemieckie cesarstwo zmuszone było zatem do powrotu do nieograniczonej wojny podwodnej - ograniczenia działań na morzu do polowań okrętów podwodnych na cele militarne i cywilne. Royal Navy wielkim kosztem zachowała panowanie na morzu. 

Chłopiec w machinie propagandy

Bitwa jutlandzka, choć nieprzegrana, mogła nadszarpnąć wiarę w niepokonaną Royal Navy i wpłynąć na morale brytyjskiego społeczeństwa. Admiralicja potrzebowała symbolu, który pokrzepi wiarę w to, że flota jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo mieszkańcom Albionu.

Taki symbol objawił się w postaci Jacka Cornwella, boya okrętowego na HMS "Chester". Lekki krążownik wyszedł z bitwy jutlandzkiej podziurawiony jak ser szwajcarski. Zginęło 29 członków załogi, wśród nich był jeden z celowniczych, zaledwie szesnastoletni Cornwell. Cała obsługa działa, poza chłopakiem, zginęła w wyniku ostrzału, którego ofiarą padł "Chester". Mimo to śmiertelnie ranny Cornwall, zgodnie z regulaminem, trwał na swoim stanowisku wśród huraganowego ognia. Ledwo żywego ściągnięto go ze stanowiska dopiero po zakończeniu bitwy. 

Chłopiec zmarł w szpitalu portowym dzień po bitwie.

HMS "Chester" po bitwie jutlandzkiej. Widoczne przestrzeliny w poszyciu okrętu. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Wkrótce po bitwie o niezłomnym chłopcu zrobiło się głośno w całej Wielkiej Brytanii. Zadbały o to gazety, które nagłośniły historię śmierci szesnastolatka, wywołując falę patriotycznego uniesienia. Robert Baden-Powell, twórca skautingu, ustanowił specjalną odznakę imienia Cornwella, a król przyznał mu pośmiertnie Krzyż Wiktorii - tym samym Jack stał się najmłodszym Anglikiem uhonorowanym tym odznaczeniem. Zaczęto wydawać znaczki i pocztówki z wizerunkiem boya Cornwella, z których cały dochód przekazano na ufundowanie stypendiów floty i domów dla emerytowanych marynarzy.

Boy Cornwell. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Historia dopisała smutny epilog do legendy szesnastoletniego bohatera Jutlandii. Pieniądze ze zbiórek omijały najbardziej pokrzywdzoną osobę - matkę boya Cornwella. Kobieta straciła na wojnie jeszcze jednego syna, mąż zmarł na zapalenie oskrzeli. Po zakończeniu konfliktu pozostała bez środków do życia, wychowując jeszcze dwójkę dzieci. Lily Cornwell zmarła w nędzy w wieku zaledwie 48 lat. 

Dialektyka kuli i pancerza

W wydanej w 1863 roku, ponad pół wieku przed bitwą jutlandzką, powieści "Paryż w XX wieku" Juliusza Verne'a bohaterowie odwiedzają baseny, w który z wolna rdzewieją wielkie okręty. "Te wojskowe okręty osiągnęły nieprawdopodobne, choć łatwe do wytłumaczenia proporcje", wyjaśnia narrator, "w ciągu pięćdziesięciu lat prowadzona była bowiem pocieszna walka między pancerzem a kulą, odpornością a siłą przebicia. Poszycie stało się tak grube, a armaty tak ciężkie, że okręty zaczęły tonąć pod własnym ciężarem. To skończyło tę szlachetną rywalizację". 

Jeszcze przed I wojną światową, kiedy w 1906 roku do służby wchodził HMS "Dreadnought", okręt, który rozpoczął nową erę pancerników i jednocześnie dawał początek przedwojennemu wyścigowi zbrojeń na morzu, wydawało się, że technika zaczyna doganiać przewidywania francuskiego fantasty. Zwrócił na to uwagę historyk i antropolog Stanisław Stomma w swojej "Antropologii wojny" nazywając je dialektyką kuli i pancerza.

A jednak historia pokazała, że Verne się mylił. Bitwa jutlandzka była ostatnim wielkim starciem, w którym kaliber dział okrętowych i grubość pancerza odgrywały decydującą rolę. Rozwój sztuki wojennej poszedł w zupełnie innym kierunku. Choć w kolejnej wojnie światowej walczące strony nadal używały stalowych gigantów jako symboli potęgi floty – wystarczy przywołać w tym miejscu niemieckiego Bismarcka i Tirpitza czy japońskiego Yamato – potężne i przez to stanowiące łatwy cel okręty stały się anachronizmem na polu bitwy zdominowanym przez lotnictwo morskie. Tirpitz padł ofiarą brytyjskich bombowców, pięć amerykańskich pancerników spoczęło na dnie zatoki Pearl Harbor w wyniku ataku japońskich samolotów torpedowych i myśliwców nurkujących, za co rewanż Stany Zjednoczone wzięły, niszcząc Yamato 7 kwietnia 1944, jako ostatni pancernik w historii zniszczony w walce. Chociaż pancerników użyto jeszcze w czasie konfliktów w Zatoce Perskiej, nigdy nie odegrały już tak znaczącej roli, jak w czasie bitwy jutlandzkiej.

bm/jp

Korzystałem z książek: 

Zbigniew Flisowski, "Bitwa jutlandzka 1916", Bellona,

Erich Durschmied, "Bohaterowie bez sławy", Amber,

Ludwik Stomma, "Antropologia wojny", Iskry.