Aktor z przypadku

Urodził się 18 maja 1905 roku w Łodzi jako Władysław Tosik. Miał być inżynierem włókiennictwa, lecz sprawy rodzinne przeszkodziły mu w wyjeździe za granicę. Z Łodzi udał się do Poznania i tam podjął studia na wydziale filozofii i literatury. Jako prezes Koła Polonistów organizował działalność odczytową i nawiązał kontakty z przedstawicielami poznańskiego środowiska kulturalnego, między innymi z Emilem Zegadłowiczem i Stanisławą Wysocką - wybitną aktorką, reżyserem i pedagogiem. Najprawdopodobniej z jej podpowiedzi rozpoczął naukę w Szkole Dramatycznej przy Teatrze Polskim w Poznaniu.

Zabawny amant

Za swój debiut sceniczny, choć anonimowy, uważał rolę Hermesa w "Nocy Listopadowej" Stanisława Wyspiańskiego (1927). Zawodowym aktorem stał się dwa lata później, po zdaniu egzaminu kwalifikacyjnego Związku Artystów Scen Polskich. Występował w teatrach w Poznaniu, Katowicach, Toruniu. Wkrótce zmienił rodowe nazwisko "Tosik" na "Hańczę" (urzędowo potwierdził zmianę w 1946 roku) i stał się znany publiczności. Z tego okresu dał się zauważyć jako Wernyhora w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego. Grał z powodzeniem role amantów w farsach i lekkich komediach, ale zdaniem krytyków najlepiej czuł się w repertuarze klasycznym.

Spektakl pełen wzlotów i upadków. Historia Teatru Wielkiego w Warszawie

Jego kariera teatralna rozkwitła w Łodzi. W latach 1937-1939 występował w tamtejszym Teatrze Miejskim, m.in. w inscenizacjach Leona Schillera - jako Pankracy w "Nie-boskiej komedii" i Nieznajomy w "Kordianie". Do historii teatru polskiego przeszły jego role: Senatora w "Dziadach", "Króla Leara", Wojewody w "Mazepie", Fiodora Karamazowa w "Braciach Karamazow".

Tuż przed wybuchem II wojny światowej przyjechał do Warszawy, gdzie został zaangażowany na nowy sezon przez Teatr Narodowy. Wystąpił na scenie zaledwie trzy razy. 6 września 1939 roku teatr został trafiony niemiecką bombą i spłonął. – Niestety, Hitler zadecydował inny przebieg sezonu teatralnego. Pocieszam się tym, że w rezultacie wyszedł na tym gorzej niż ja – mówił aktor w 1961 roku w Polskim Radiu.

Nie tylko Kargul

Na wielkim ekranie debiutował po wojnie. Jego pierwszą rolą była postać obozowego kapo Filipa w filmie "Dwie godziny" z 1946 roku. Zagrał w około 40 filmach i serialach telewizyjnych, ale dla szerokiej publiczności na zawsze pozostanie Władysławem Kargulem z trzech słynnych komedii w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego - "Sami swoi" (1967), "Nie ma mocnych" (1974) i "Kochaj, albo rzuć" (1977).

Wspólnie z Wacławem Kowalskim - filmowym Kazimierzem Pawlakiem - stworzył Hańcza prześmieszny duet zwaśnionych sąsiadów, ojców rodzin przesiedlonych z Kresów na Ziemie Odzyskane. Wymawiane przez nich z kresową manierą teksty to dziś kanon komediowych cytatów w Polsce.

Ale na tym nie koniec. Wielką kreację - postać Macieja Boryny - stworzył w filmie Jana Rybkowskiego "Chłopi" i w "Potopie" w reżyserii Jerzego Hoffmana, gdzie zagrał Księcia Janusza Radziwiłła. Tak się złożyło, że w tej roli wystąpił najpierw w słuchowisku według "Potopu" w reżyserii Wojciecha Maciejewskiego.

Na zawsze razem

Zmarł 19 listopada 1977 roku w Warszawie. Pochowano go na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego partner z trylogii Chęcińskiego odszedł 27 października 1990 w Brwinowie. Obaj doczekali się licznych upamiętnień. W Lubomierzu, gdzie kręcono film "Sami swoi", w 1996 roku otwarto Muzeum Kargula i Pawlaka, przed nim zaś ustawiono dwie figury przedstawiające filmowych bohaterów. Od 1997 roku w Lubomierzu odbywa się Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych.

Pomnik Kargula i Pawlaka odsłonięto w 2006 roku przed jednym z kin w Toruniu, a w Suścu, rodzinnej wsi Sylwestra Chęcińskiego, od 2009 roku stoi drewniana rzeźba autorstwa lokalnego artysty Jana Wiatrzyka. Przedstawił on dwóch już pogodzonych ze sobą mężczyzn, którzy obejmują się serdecznie pod drewnianą wiatą.

mc

Szczęśliwcy widzieli ten film jeszcze przed premierą. Takie próbne pokazy dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego skupionych wokół dyskusyjnych klubów filmowych. Były to swego rodzaju próby generalne przed oficjalną premierą, która nastąpiła 14 maja 1984 roku. 

Miałem to szczęście oglądać ten film już w okresie ferii zimowych i wraz z pozostałymi widzami naszego DKF-u zrywaliśmy boki ze śmiechu. Nawet koleżanki śmiały się, ale jakby ciszej, chwilami półgębkiem, z taką jakby nieśmiałością, czy z lekką zadumą. Wtedy tego nie widzieliśmy, bo film w okresie końca stanu wojennego i zniewolenia radzieckich ideologii autorytarnych był dla nas przede wszystkim satyrą na rządzący u nas komunizm, na peerelowskie mechanizmy zniewolenia społecznego i wyższość klasy sprawującej władzę. Dopiero później i przy okazji licznych światowych recenzji zaczęliśmy dostrzegać, że film ten dotyka także spraw feminizmu.

Krytyka ustroju czy antyfeminizm

Sam Machulski dostrzegał tę dwoistość odbioru jego dzieła – uroczyste prezentacje w USA nie okazały się strzałem w dziesiątkę. Już po pokazie w Minneapolis (1984) zderzył się z dość ostrymi reakcjami damskiej części opinii publicznej. Amerykańskie feministki stwierdziły, że "film jest antyfeministyczny, faszystowski, szowinistyczny i seksistowski"

W wywiadzie dla Polskiego Radia tak całe zdarzenie było relacjonowane: "Jeszcze większym zaskoczeniem była reakcja amerykańskiej publiczności. Zwłaszcza tamtejszych feministek.  – Po pokazie w Minneapolis zostałem bardzo surowo oceniony przez feministki – wspomina gość "Stacji Kultura". – One nie odebrały tego filmu jako krytyki ustroju totalitarnego. Dla nich była to opowieść o wyższości mężczyzn nad kobietami. I mam wrażenie, że tak na Zachodzie "Seksmisja" odbierana jest do dziś".

W Polsce też pojawiały się głosy feministycznej krytyki – co zabawne – najczęściej wypowiadali je "zawstydzeni" panowie, dostrzegający, że pokazanie Kobiet jako "sadystycznych i bezwzględnych harpii" było dość niesprawiedliwe. Tym bardziej, że dwóch głównych bohaterów – cwaniak i nieudacznik – którzy razem z winnym męskiej zagłady profesorem Kuppelweiserem i apodyktyczną "babochłopem" Jej Ekscelencją, mają stanowić męskie wzorce, są bardziej powodem do wstydu niż do męskiej dumy.

A może kpina z ruchów feministycznych?

Zgoła inne spojrzenie – pełne dystansu do feministycznej złości – prezentuje Małgorzata Dipont w artykule "Trzymajcie się chłopaki" "Życie Warszawy" 1984/122): "Zdumiewające, że w kinematografii pozbawionej tradycji nurtu rozrywkowego uchował się ktoś taki jak Juliusz Machulski. "Seksmisja" jest filmem komediowym, tym razem zrealizowanym w konwencji fantastyki. Po półwiekowej hibernacji rozpoczyna się gra bohaterów o przetrwanie, a w każdym razie o zachowanie męskości. (…) Sam pomysł jest dowcipny i przewrotny zarazem, bo chodzi tu (…) o odwieczny konflikt płci, o jakieś bardzo nowoczesne wydanie "Ślubów panieńskich" z epoki komputerowo–laserowej. Prawdę powiedziawszy, "Seksmisja" jest doskonałą kpiną z ruchów feministycznych, jakie były, są i będą. (…) Film błyszczy urodą kobiet, [jednak] gwiazdą jest Jerzy Stuhr, (…) prezentujący typ wiecznego samca przekonanego o ponadczasowej sile popędu biologicznego, typ doskonale zresztą skontrastowany z postacią sentymentalnego ofermy, jaką przyjął na siebie Olgierd Łukaszewicz".

Komedia absurdu

Przywołany do tablicy Jerzy Stuhr stwierdza: "Dla mnie ta rola była zabawą. Ja się bawiłem i potem bawiła się publiczność. Moim zadaniem było stworzyć postać bliską widzom w Polsce. (…) To jest lekka komedia. Najbardziej odkrywcze jest w niej to, że to komedia science fiction, a ten gatunek rzadko sięgał do nurtów komediowych. Gdyby "Seksmisja" była w zamierzeniu satyrą na totalitaryzmy, to film ten nie wszedłby na ekrany w tamtych czasach. (…) Dla mnie to była komedia absurdu".

Kpina z totalitaryzmu

Drugi z bohaterów, Olgierd Łukaszewicz także z przyjemnością opisuje swój udział w tym filmie: "Kiedy Machulski zaproponował mi ten naprawdę dowcipny scenariusz, byłem zachwycony. Rola Alberta była dla mnie pastiszem samego siebie, harcerskie zapędy i młodzieżowy idealizm... To jest film, który miał dodać otuchy, by wszyscy mogli się pośmiać, pożartować w trudnym czasie (…) z pewnością jest to satyra na totalitaryzm. Taki typowy słowiański, trochę przaśny żart. W całym demoludzie poznano się na nim i natychmiast rozpoznawano, że to jest kpina z totalitaryzmu".

Także Juliusz Machulski, reżyser tego kultowego filmu, w jednym z wywiadów stwierdził: "Seksmisja" od samego początku miała być filmem komediowym w konwencji science fiction, opartym na dialogach i komizmie sytuacyjnym".

Przyznał też, że kultowy dziś tekst o wschodzie i cywilizacji zrodził się dopiero na planie filmowym, dodając jednocześnie, że robiąc film nie myślał o nim jako satyrze na systemy totalitarne.

Inaczej całość widział Maciej Zalewski w miesięczniku "Kino": "Vabank" zrobił z Machulskiego ulubieńca wszystkich. Chwalono bez umiaru i bez wyjątku. Były powody. (...) Z "Seksmisji" wychodziłem z nieczystym sumieniem (...) utrwala stereotyp seksu przez dziurkę od klucza. W ten sposób sukces przychodzi łatwo i trudno z nim poważnie dyskutować. Ale tak naprawdę znaczenie "Seksmisji", filmu porażki i sukcesu, leży oczywiście gdzie indziej. Kino nas znowu zabawia i głaszcze. (...) "Seksmisja" Machulskiego idzie po najmniejszej linii oporu. Za to jej nie lubię. Pewno się spodoba".

Dla widzów, szczególnie z krajów demokracji ludowej, film był właśnie taką satyrą na totalitaryzm rządów komunistów – pokazywał je metaforycznie, czasami jednak bardzo dosłownie i śmiał się z tego. Należy też dodać, że zarówno w ZSRR jak i w NRD cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem... i pomimo licznych cięć – w ZSRR wycięto 25 minut – rozumiany był podobnie jak w Polsce.

Amerykańskie czy Zachodnie feministki, niestety, nie potrafiły dostrzec, że ten film pokazuje przede wszystkim słabość męskiej części populacji, czyniąc z Kobiet te silniejsze i lepiej zorganizowane przedstawicielki rodu ludzkiego... a to, że "Kopernik była kobietą" – cóż, stwierdzenie to jest jednym z grepsów, których wiele w tym filmie.

Wiele takich właśnie bon motów z "Seksmisji" odnalazło swoje miejsce w przestrzeni publicznej, że wspomnę kilka z nich: "Ciemność, widzę ciemność", "Kobieta mnie bije!", "Liga rządzi, liga radzi, liga nigdy was nie zdradzi". Wróćcie do tego filmu, a przekonacie się, że jest ich tam znacznie więcej.

PP

Film Wajdy ukazywał pracownika księgarni, z wykształcenia rusycystę, zahukanego w życiu rodzinnym,  który decyduje się opuścić rodzinę i dom. Na swojej drodze trafił na władczą studentkę polonistyki Irenę... i tu zaczyna się cała, pełna komizmu i satyry, opowieść. Film warto zobaczyć z uwagi na ciekawe spostrzeżenia kulturowe i społeczne, szczególnie końca lat 60. XX wieku. Znacząca jest też gra aktorów głównych ról m.in. Zygmunt Malanowicz, ale to Małgorzata Braunek jest prawdziwą gwiazdą tego filmu.

Portal "Film Polski" tak charakteryzuje wymowę filmu: "Andrzej Wajda przedstawił świat, w którym mężczyźni są coraz słabsi, coraz mniej romantyczni i męscy, a kobiety coraz bardziej władcze, dominujące nad mężczyznami, chwytanymi przez nie jak muchy na lep. To satyryczna, pełna ironii, gorzka, ale niezbyt realistyczna wizja społeczeństwa zdominowanego przez płeć niezupełnie słabszą. Realizując "Polowanie na muchy" Andrzej Wajda miał już na swoim koncie tak znane filmy, jak "Kanał", "Popiół i diament", "Popioły", "Lotna". Ta zmiana stylu - "Polowanie" jest bowiem farsą, komedią - została przyjęta przez krytykę i widzów bardzo różnie, pojawiły się głosy, że ten reżyser nie powinien zabierać się za gatunek zupełnie mu obcy, wyśmiewać rzeczywistości, która dla wielu ludzi jest czymś zupełnie naturalnym. Inni stając w obronie Wajdy twierdzili, że ma on prawo do twórczych poszukiwań, a stosunki panujące w środowisku nastawionym na ustawiczne robienie kariery to doskonały materiał na satyrę".

Krytyka prasowa niezbyt dobrze przyjęła tę chyba pierwszą próbę satyry w dotychczasowym dorobku cenionego już reżysera. Jak do tej pory nie tworzył satyry i niektórzy krytycy nie potrafili dostrzec jej w tym filmie. Wajda osobiście tak opisuje własne wrażenia dotyczące tej produkcji - wypowiedź zaczerpnięta ze stron portalu artysty "Wajda.pl": "Bez większego namysłu chwyciłem scenariusz Janusza Głowackiego i rozgoryczony chwilowymi niepowodzeniami postanowiłem rozprawić się z kobietami, które próbują kształtować nasze męskie życie. Jak zawsze w takich beznadziejnych sytuacjach początek zapowiadał się dość obiecująco. Przede wszystkim znakomitym wyborem okazała się Małgorzata Braunek. Wytrzeszczony uśmiech oraz oczy powiększone przez nadnaturalnej wielkości okulary straszyły z ekranu i dobrze oddawały narysowany przez autora scenariusza portret okrutnej muchy. (...) Początkowo myślałem o Kobieli i nawet zrobiłem z nim próbne zdjęcia. Niestety chwilowa niechęć do kobiet zaćmiła mi rozum, wbiłem sobie do głowy, że tylko kompletne męskie zero może być tak manewrowane przez kobietę (...) Według mnie Kobiela był na to zbyt indywidualny, zbyt wyrazisty. Tymczasem, dziś wiem to z całą pewnością, że tylko on wnosząc do filmu swój humor uratowałby go przede mną i przed moim zarozumialstwem. Zabrakło mi dystansu do tematu i srogo musiałem za to zapłacić. Poza wspaniałą Małgorzatą Braunek i świetnym, jak myślę, małym epizodem Daniela Olbrychskiego, który towarzyszył mi przy tym filmie głównie jako asystent reżysera, reszta wypadła dość blado".

Te krytyczne wobec siebie uwagi wielu znawcom kina jawiły się jako bardzo trafne. Widzowie jednak spojrzeli na ten film z "intelektualną życzliwością", szczególnie w odniesieniu do coraz częściej społecznie dostrzeganej postaci "kobiety-modliszki". Oceńmy to sami.

PP