W nocy z 19 na 20 maja 1943 roku Grupy Szturmowe Szarych Szeregów podporządkowane Kedywowi Komendy Głównej Armii Krajowej, na dworcu kolejowym w Celestynowie, przeprowadziły jedną ze swoich najbardziej spektakularnych akcji.

Tej nocy przez Celestynów miał przejeżdżać pociąg wiozący więźniów politycznych z więzienia na lubelskim zamku do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Dane z rozpoznania przeprowadzonego przez Armię Krajową pozwalały przypuszczać, że wagon z więźniami będzie znajdował się w środku pociągu. Zadaniem Kedywu było odbicie przewożonych tam więźniów. Dowodzącym akcją był Mieczysław Kurkowski ps. Mietek, a jednym z jego zastępców Tadeusz Zawadzki ps. Zośka.

- Plany zakładały bardzo szybkie opanowanie pociągu. Mogliśmy spodziewać się interwencji niemieckiej - wspominał po latach Witold Bartnicki ps. Kadłubek w audycji "Pamięć po latach - 50-lecie akcji w Celestynowie".

Po przybyciu na miejsce akcji, "Zośka" rozlokował wszystkich na pozycjach. Uczestnicy akcji zostali podzieleni na trzy grupy: pierwsza miała za zadanie osłaniać cały transport, druga - opanować parowóz, trzecia - odciąć łączność.

Nastąpiły jednak pewne komplikacje w wykonaniu zadania. Jeden ze zwiadowców poinformował, że niedaleko Celestynowa pod semaforem zatrzymał się pociąg wiozący żołnierzy Wehrmachtu. W tej sytuacji "Zośka", rozkał podkomendnym wycofać się na zajmowane pozycje oraz przeciąć kable telegraficzne wcześniej, niż było to ustalone.

Zgodnie z planem pociąg z Lublina miał wjechać na stację o godz. 22. Nieoczekiwane opóźnienie sprawiło, że żołnierze zaczęli odczuwać poddenerwowanie. Skład nadjechał kilka godzin później. Jedna z grup prędko opanowała parowóz i unieszkodliwiła jego obsługę. Nastąpiły jednak trudności z ustaleniem, w którym z wagonów przebywają więźniowie. W pewnym momencie na zewnątrz jednego z nich wyszedł oficer Gestapo. Wtedy jeden z uczestników akcji natychmiast strzelił w jego kierunku. Wywiązała się strzelanina.

- Konwój bronił się bardzo dzielnie. Nie mogliśmy do niego podejść, bo Niemcy ciągle strzelali z pistoletów maszynowych. Nagle poderwał się "Zośka", który przełamał impas w walce. Wrzucił do środka granat. - opowiadał Witold Bartnicki. - Trzeba była działać sprawnie. Niemcy ze stojącego niedaleko transportu wojskowego mogli zacząć interweniować.

Po pokonaniu czterech uzbrojonych konwojentów, akowcy wypuścili z wagonu 49 więźniów. Uwolnieni początkowo nie wiedzieli, co się stało. Wielu z nich próbowało uciekać na własną rękę. Niektórzy po pewnym czasie ukrywania się zostali ponownie aresztowani przez Niemców. Większość jednak spokojnie przetrwała wojnę.

Problemy zaczęły nawarstwiać się po wypuszczeniu więźniów. Podczas ucieczki życie straciło dwóch żołnierzy AK. Do odwrotu przeznaczono jeden samochód osobowy i dwa ciężarowe. Okazało się, że pojazdy były niezbyt sprawnie techniczne i jeden z nich trzeba było porzucić. W dodatku w okolicy wszczęto alarm. Dwa z pozostałych samochodów zawróciły w ostatniej chwili z przeciętej przez Niemców zaporą drogi.

- Wyskoczyliśmy z samochodu osobowego i nastąpiła krótka utarczka z policją. Szczęśliwie udało nam się jechać dalej. Jednak przez pomyłkę kierowcy podjechaliśmy pod koszary niemieckie i przedefilowaliśmy dosłownie pod nosem wartownika, który nie ruszył się z miejsca i stał jak odrętwiały. Dojechaliśmy do granic miasta, skąd każdy na własną rękę dostał się do domu – mówił inny uczestnik akcji Wiesław Racibowski ps. Robert.

Posłuchaj o przebiegu ucieczki w audycji "Pamięć po latach - 50-lecie akcji w Celestynowie".

- Akcja odbyła się bezbłędnie, pomimo wszystkich niekorzystnych zbiegów okoliczności. Zarówno "Zośka", jak i obserwator z ramienia Kedywu, którym był Adam Borys ps. Pług, oceniali działanie wszystkich jako wybitne. Po tej akcji posypały się Krzyże Walecznych. Kedyw musiał wysoko ocenić tę akcję. Czuliśmy satysfakcję z każdej akcji, ale z uwolnienia więźniów - największą – wspominał Stanisław Sieradzki ps. Świst.

"Zośka" po tej akcji został awansowany do stopnia podporucznika. Po Celestynowie przeprowadzono jeszcze dwie akcje odbijania więźniów. Z jakim skutkiem? Posłuchaj audycji "Pamięć po latach - 50-lecie akcji w Celestynowie".

seb

Pamięci Polaków Ratujących Żydów - zobacz serwis historyczny

Tekst Edwarda Raczyńskiego, ministra spraw zagranicznych rządu RP na uchodźstwie, znalazł się w anglojęzycznej broszurze "The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland" ("Masowa eksterminacja Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce") i skierowany był do sygnatariuszy Deklaracji Narodów Zjednoczonych. To pierwszy oficjalny raport informujący zachodnią opinię publiczną o Holokauście w okupowanej przez Niemcy Polsce. Uważany jest za jeden z najważniejszych dokumentów opisujących Zagładę i wzywających do jej powstrzymania.

Powstanie w getcie - zobacz serwis historyczny

Wstrząsające doniesienia

Opierając się na raportach sporządzonych przez emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego Jana Karskiego, Raczyński w swojej nocie podkreślał, że faktycznym zamiarem Niemców jest wymordowanie wszystkich europejskich Żydów. Zwracał uwagę na fakt, że Holokaust planowany był od dawna: "pierwszym krokiem prowadzącym do eksterminacji Żydów było utworzenie w Warszawie getta już w październiku 1940 roku. Wówczas to wszyscy Żydzi zamieszkujący Warszawę otrzymali rozkaz przeniesienia się do dzielnicy żydowskiej wydzielonej dla nich".

Rodzina Pankowskich - pomoc znalazła u polskich sprawiedliwych i dyplomatów

W kolejnych punktach tekstu znalazł się opis deportacji Żydów z warszawskiego getta: "zgodnie z otrzymanymi wiadomościami wagony kierowano do trzech miejscowości: Treblinki, Bełżca i Sobiboru, które to miejsca są określone jako »obozy zagłady«. Warunki transportu były celowo tak pomyślane, by jak najwięcej skazanych zmarło w drodze. Według posiadanych przez nas wiadomości, po przybyciu do obozu tych, którzy przeżyli, rozbierano do naga i zabijano różnymi sposobami, łącznie z gazem i prądem elektrycznym. Trupy grzebano we wspólnych, mechanicznie kopanych grobach".

Fogg, Iwaszkiewicz, Lipiński. Polscy pisarze i artyści ratujący Żydów

Nota zawiera także informację o stosunku Polaków do Holokaustu: "Ludność polska, która sama znosi najstraszliwsze prześladowania i spośród której wiele milionów osób zostało deportowanych do Rzeszy na niewolnicze roboty lub wysiedlonych ze swych domów i ziem, pozbawiona tak wielu swoich przywódców, którzy zostali okrutnie wymordowani przez Niemców, stale wyrażała, poprzez swe organizacje podziemne, oburzenie i współczucie wobec straszliwego losu, który spotyka ich współobywateli Żydów. Rząd Polski posiada informacje o pomocy, jakiej ludność polska udziela Żydom. Ze zrozumiałych przyczyn żadne szczegóły tej działalności nie mogą być obecnie ogłoszone".

Posłuchaj fragmentów książki "Wiek ambasadora. Opowieść o życiu Edwarda Raczyńskiego"

Zignorowany alarm

Nota Raczyńskiego kończy się apelem o podjęcie działań mających na celu ocalenie ludzkiego życia: "Rząd Polski (...) uważa za swój obowiązek zwrócenie się do Rządów Narodów Zjednoczonych w szczerym przekonaniu, że władze te podzielą pogląd Rządu Polskiego co do konieczności nie tylko potępienia zbrodni popełnianych przez Niemców i ukarania zbrodniarzy, ale również co do znalezienia środków, dających zapewnienie, iż Niemcom zostanie skutecznie uniemożliwione stosowanie w dalszym ciągu ich metod masowego mordu".

Nie było to pierwsze wezwanie londyńskiego rządu do ratowania Żydów w okupowanym kraju. Już w czerwcu 1942 roku premier Władysław Sikorski przesłał rządom państw sprzymierzonych inną notę, w której pisał: "wyniszczenie ludności żydowskiej ma miejsce w niewiarygodnych rozmiarach. W miastach jak Wilno, Lwów, Kołomyja, Stanisławów, Lublin, Rzeszów, Miechów przeprowadza się rzezie dziesiątków tysięcy Żydów. W ghettach Warszawy i Krakowa gestapo wykonuje egzekucje masowe. (...) Żydzi w Polsce cierpią najstraszliwsze prześladowania w ciągu swych dziejów. (...) Opinia publiczna wolnych narodów musi być na nowo zaalarmowana terrorem niemieckim". Rada Narodowa zwróciła się do aliantów z apelem "o protest cywilizowanego świata".

Witold Pilecki - zobacz serwis specjalny

17 grudnia 1942 roku Edward Raczyński powtórzył najważniejsze punkty swojej noty w przemówieniu radiowym. Tego samego dnia dwanaście państw alianckich przyjęło deklarację potępiającą masową zagładę Żydów. I na tym ich działanie się skończyło. 7 stycznia 1943 roku Rada Narodowa w uchwale wezwała sojuszników do natychmiastowego rozpoczęcia bombardowań odwetowych na ziemi niemieckiej, a także oficjalnego ostrzeżenia Niemców przed konsekwencjami zbrodni oraz zrzucenia ulotek informujących mieszkańców Niemiec o mordowaniu Żydów. Te postulaty nie spotkały się jednak ze zrozumieniem na Zachodzie - podobnie jak kolejne próby interwencji Jana Karskiego w USA czy wiedza przekazana w raportach Witolda Pileckiego.

Na tylko grupa Ładosia. Polskich dyplomatów, którzy pomagali Żydom, było wielu

Dyplomaci, fałszerze i lekarze

Nie czekając na ruch aliantów, rząd RP na uchodźstwie podjął szereg działań mających na celu uratowanie jak największej liczby Żydów przed eksterminacją. Wydawano fałszywe dokumenty tożsamości. Na tym polu szczególnie zasłużyło się kierowane przez ambasadora Aleksandra Ładosia polskie przedstawicielstwo rządu w Szwajcarii, które podjęło próbę ocalenia do 10 tysięcy Żydów przed zesłaniem do obozów koncentracyjnych i wspólnie z działaczami żydowskimi stworzyło system nielegalnej produkcji paszportów południowoamerykańskich.

Fałszywe paszporty dla Żydów wyprodukowane dzięki m.in. polskiej ambasadzie w Bernie. Fot. IAR

Podobną akcję zorganizował Henryk Sławik, reprezentujący polski rząd na Węgrzech. Wystawiał uchodźcom z Polski fałszywe dokumenty, ratując życie prawie 30 000 osób, w tym około 5000 Żydów. Z kolei ambasador RP w Japonii Tadeusz Romer uratował 2000 żydowskich uchodźców z Polski i Litwy, pomagając im zdobyć wizy w Japonii i Szanghaju do dalszej podróży i tworząc Polski Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Tokio.

Ponadto rząd londyński koordynował udzielanie zapomóg żywnościowych i finansowych oraz organizowanie fałszywych dokumentów tożsamości, kryjówek i pomocy lekarskiej przez Radę Pomocy Żydom "Żegota". Uważa się, że pomoc udzielona przez Żegotę mogła dotrzeć do nawet 60 tysięcy Żydów.

Pomoc państwa polskiego wobec Żydów w czasie II wojny światowej

***

Narodowy Dzień Pamięci Polaków Ratujących Żydów pod okupacją niemiecką został ustanowiony z inicjatywy Prezydenta RP w 2017 roku w rocznicę śmierci rodziny Ulmów z Markowej.

Zespół prasowy Ambasady RP w Londynie/mc

Wilhelm Hosenfeld zmarł 13 sierpnia 1952 roku w sowieckim łagrze. Jego czyny nigdy nie zostały jednak zapomniane i w 2009 roku wojskowy otrzymał pośmiertnie tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. 

Nauczyciel z powołania

Wilhelm Hosenfeld urodził się 2 maja 1895 roku w mieście Mackenzell znajdującym w niemieckiej Hesji. Przyszedł na świat w wielodzietnej katolickiej rodzinie. Jego ojciec pracował jako nauczyciel w miejscowej szkole. 

Gdy w 1914 roku wybuchła I wojna światowa, młody Hosenfeld został zmobilizowany do wojska. Służbę pełnił do 1917 roku, gdy odniesione rany uniemożliwiły mu dalszą walkę. Za swoją odwagę został odznaczony niemieckim Krzyżem Żelaznym II klasy.

W latach 20. i 30. pracował jako nauczyciel historii między innymi w małym mieście Thalau, leżącym w Hesji. Ożenił się wówczas z Annemarie Krummacher, która urodziła mu pięcioro dzieci. 

- Dla naszego ojca nauczycielstwo, edukacja były powołaniem. Tak głęboko w to wchodził, że świat przestawał dla niego istnieć – opowiadała córka żołnierza Anemone Hosenfeld w rozmowie z Anną Lisiecką podczas audycji z cyklu "Kulturalny wieczór z Jedynką".

W 1935 roku Hosenfeld został członkiem NSDAP. Początkowo popierał politykę prowadzoną przez Hitlera, jednak gdy z biegiem czasu dyktator coraz bardziej otwarcie pokazywał swoje rasistowskie i antykatolickie poglądy, wojskowy zaczął otwarcie krytykować jego działania. W efekcie została mu odebrana koncesja nauczycielska.

W Pabianicach i Warszawie

Po wybuchu II wojny światowej Hosenfeld został wcielony do armii niemieckiej i we wrześniu wysłany do Polski. Początkowo stacjonował w Pabianicach, gdzie najpierw nadzorował budowę tamtejszego oficerskiego obozu jenieckiego, a następnie został jego komendantem.

Podczas Konferencji "Wilm Hosenfeld - wspólna pamięć Polaków i Niemców", która odbyła się w styczniu 2005 roku w Łodzi, ówczesny prezydent Pabianic profesor Jan Berner podkreślił, że Niemiec od pierwszych chwil pobytu w mieście starał się pomagać osadzonym w tamtejszym obozie jenieckim. Uratował między innymi Joachima Pruta oraz Stanisława i Antoniego Cieciorę.

W czerwcu 1940 roku Hosenfeld – już w stopniu oficera - został przeniesiony do Warszawy, gdzie do końca wojny stacjonował w stołecznej komendzie Wehrmachtu. Był odpowiedzialny za organizację ćwiczeń i wydarzeń sportowych dla Niemców.

Spotkanie ze Szpilmanem

Jesienią 1944 roku Hosenfeld natknął się w ruinach budynku przy alei Niepodległości 223 na ukrywającego się tam od kilku miesięcy kompozytora Władysława Szpilmana.

Zobacz także: 21 lat temu zmarł Władysław Szpilman. Pianista, kompozytor, legenda Polskiego Radia

- Po trzech dniach niejedzenia niczego, pomyślałem sobie, że trzeba pójść na łowy i znaleźć coś do zjedzenia. Poszedłem do takiego mieszkania, gdzie kuchnia była niedopalona. Tam w rogu była spiżarnia. Ja leżąc na ziemi, bo tam u góry nie mogłem nic znaleźć, w pewnym momencie usłyszałem nad głową "Hände hoch!" i już widziałem siebie leżącego w kałuży krwi – wspominał Władysław Szpilman w archiwalnej rozmowie z Anną Skulską na antenie Polskiego Radia. – A tu widzę takiego przystojnego oficera, który wcale nie wyjął rewolweru. I w pierwszych słowach mówi, ja powiem po polsku, on mówił do mnie po niemiecku, "Proszę pana, niech się pan nie boi. Ja panu nic nie zrobię" – dodał.

Tym niemieckim oficerem był właśnie Wilhelm Hosenfeld. Jak wspominał Władysław Szpilman, pomiędzy nimi wywiązała się rozmowa. Niemiec spytał ukrywającego się o to, czym zajmował się przed wojną. Wojskowy, gdy tylko usłyszał, że Szpilman był pianistą, poprosił go o zagranie jakiegoś utworu. Kompozytor zdecydował się wykonać jeden z nokturnów Fryderyka Chopina.

To poruszające spotkanie zostało w 2002 roku przedstawione przez Romana Polańskiego w filmie "Pianista". W rolę Szpilmana wcielił się wówczas Adrien Brody, natomiast niemieckiego oficera zagrał Thomas Kretschmann. Produkcję oparto na wspomnieniach kompozytora, które opublikował po wojnie. Film odniósł wielki sukces komercyjny. Uzyskał również wiele nagród – otrzymał między innymi trzy Oscary: w kategorii "Najlepszy reżyser", "Najlepszy scenariusz adaptowany" i "Najlepszy aktor pierwszoplanowy".

Przeczytaj również: "Pianista". Roman Polański wraca do dzieciństwa

Hosenfeld nie wydał ukrywającego się muzyka. Co więcej, później kilkukrotnie odwiedzał go i przynosił jedzenie.

- Ja zawsze zasypiałem, gdy zmierzch zapadał. Mam wrażenie, że on po raz ostatni przyszedł właśnie, gdy zasypiałem, bo słyszałem, jak się oddalały kroki. Chciał się ze mną pożegnać – wspominał na antenie Polskiego Radia Władysław Szpilman.

Kompozytor dopiero w 1951 roku poznał nazwisko swojego wybawiciela. Po wojnie stale utrzymywał kontakt z żoną i dziećmi Hosenfelda.

Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata

W styczniu 1945 roku Hosenfeld dostał się do rosyjskiej niewoli. Pięć lat później trybunał wojskowy w Mińsku skazał go na dwadzieścia pięć lat więzienia. Niemiec został oskarżony o działania antysowieckie, których miał się dopuścić podczas Powstania Warszawskiego. Proces odbył się bez obecności obrony.

Hosenfeldowi nigdy już nie udało się odzyskać wolności, chociaż ocaleni przez niego ludzie - również Szpilman - wielokrotnie próbowali świadczyć na jego korzyść i prosili władze rosyjskie o oswobodzenie oficera.

Ciężkie warunki bytowe sprawiły, że 13 sierpnia 1952 roku Niemiec zmarł w łagrze znajdującym się nieopodal Stalingradu. Miejsce jego dokładnego pochówku udało się ustalić dopiero w 1989 roku.

W 2007 roku Hosenfeld został pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Orderem Odrodzenia Polski. Dzięki staraniom między innymi Andrzeja Szpilmana, syna ocalałego kompozytora, w 2009 roku Niemiec otrzymał tytuł Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. W imieniu ojca wyróżnienie odebrały jego dzieci.

jb

Podczas pracy korzystałam z opracowanej przez Sławomira Abramowicza relacji z konferencji "Wilm Hosenfeld - wspólna pamięć Polaków i Niemców", która odbyła się 21 stycznia 2005 roku w Łodzi.