- Jaćwingowie byli najpotężniejszym z plemion pruskich - podkreśla gość Jedynki, dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego, które przygotowało wystawę prezentującą najnowsze odkrycia przywracające pamięć o tym wyjątkowym plemieniu.

Rozmówca Katarzyny Kobyleckiej dodaje, że w źródłach historycznych funkcjonowali oni pod różnymi nazwami, i przypomina, jakie terytorium zajmowali Jaćwingowie. Skoro w średniowieczu siali oni postrach na pograniczu dzisiejszej Polski, Litwy i Białorusi, jak doszło do tego, że ich plemię zanikło? Czym imponują do dziś i dlaczego archeolodzy zainteresowali się nimi dopiero na przełomie XIX i XX wieku? Zapraszamy do wysłuchania rozmowy.

***

Tytuł audycji: Naukowy zawrót głowy

Prowadzi: Katarzyna Kobylecka

Gość: dr Wojciech Brzeziński (archeolog, dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego)

Data emisji: 12.01.2015

Godzina emisji: 21.37

mk/asz

Tak dokładnych informacji na temat wieku nie uzyskano dotychczas dla żadnej z podobnie starych budowli z terenu Polski.

Mieszko I – wprowadził Polskę do Europy

Naukowcy są zgodni, że pierwsi Piastowie nie mieli stolicy; przemieszczali się między głównymi grodami kraju, gdzie znajdowały się tzw. palatia, czyli budowle rezydencjonalno-sakralne. Dla Mieszka I najważniejszymi siedzibami były zapewne Poznań, Gniezno i właśnie Ostrów Lednicki. 

Od dawna wiadomo, że palatium na Ostrowie Lednickim składało się z dwóch części - kaplicy i rezydencji. Budowla powstała z głazów narzutowych. Wzniesiono z nich mury i fundamenty, które połączono zaprawą gipsową i wapienną. Kaplica ma kształt krzyża greckiego, a w jej ramionach są niewielkie absydy. W północnym i południowym ramieniu kaplicy znajdują się zagłębienia interpretowane przez część badaczy jako pozostałości basenów chrzcielnych. Od zachodu przylega do niej część rezydencjonalna zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 14 na 31 m.

Nowe metody datowania

Już wcześniej wiadomo było również, że palatium na Ostrowie Lednickim powstało w początkach istnienia państwa Piastów. Dotychczasowe wnioski na temat jego wieku oparte były jednak głównie o analizy architektoniczne.

Teraz naukowcy przeanalizowali liczne, pobrane z murów średniowiecznej budowli drobinki węgla z zapraw, a także znalezione tuż przy pałacu fragmenty kości i ziarna zbóż. Wykorzystali do tego metodę radioaktywnego izotopu węgla (C14 AMS). Jak zastrzegają, samo wykonanie datowania tą metodą nie jest wystarczające i bywa niedokładne. Dlatego zastosowali jednocześnie metodę, która pozwala doprecyzować wiek budynku: modelowanie, wykonane w oparciu o statystykę bayesowską (nazwa pochodzi od XVIII–wiecznego matematyka Thomasa Bayesa). Do tego modelu wprowadzono uzyskane daty C14.

Dzięki zastosowaniu nowoczesnej statystyki w przypadku badania palatium z Ostrowa Lednickiego udało się ustalić, że jego budowę rozpoczęto w latach 936-985 (z prawdopodobieństwem blisko 70 proc.). Analizy wykonał prof. Tomasz Goslar z Poznańskiego Laboratorium Radiowęglowego.

- Wszystko wskazuje na to, że budowę palatium rozpoczęto tuż po wzniesieniu mostów wiodących na wyspę - wskazuje w rozmowie z PAP koordynatorka nowego projektu badawczego, Danuta Banaszak z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. W czasie wcześniejszych analiz dendrochronologicznych (metoda datowania na podstawie analizy przyrostu słojów w przekroju  drewna stosowanego do budowy) naukowcy ustalili datę ścięcia drzew, z których go wykonano - było to w latach 963-964. Oznacza to, że palatium wzniesiono w czasie rządów Mieszka I. Władca ten panował w latach 960-992.

Ważny ośrodek władzy i kultu

Jak dodaje Banaszak, z terenu Polski znanych jest co prawda kilka innych pozostałości po podobnych budowlach rezydencjonalnych (m.in. z Giecza, Poznania czy Przemyśla), jednak żadna nie zachowała się tak dobrze. Określenie ich wieku w tak precyzyjny sposób nie jest możliwe, gdyż nie udało się pobrać tak licznych próbek do analiz fizykochemicznych.

- Nasze najnowsze badania pozwalają określić lednickie palatium jako jedną z najstarszych budowli tego typu w Polsce, i to z bardzo dużym prawdopodobieństwem - podkreśla Banaszak.

W trakcie najnowszych badań naukowcy odkryli też sześć niewielkich szkiełek. Znaleźli je przy zewnętrznych ścianach kaplicy pałacowej oraz w jej wnętrzu.

- Być może są to pozostałości po przeszklonych oknach kaplicy - uważa Banaszak.

Dane dotyczące otworów okiennych i ich wykończenia w przypadku pozostałych budowli tego typu w Polsce nie są znane ze względu na ich fragmentaryczny stan zachowania.

Banaszak zwraca również uwagę na kolejne ciekawe znalezisko: fragment tynku z częściowo zachowanym malunkiem. Odkryto go kilka lat temu przy północnej ścianie pałacowej kaplicy w warstwie, której wiek szacowany jest na drugą połowę XI/XII w. Teraz eksperci dokładnie się mu przyjrzeli.

- Najprawdopodobniej jest to fragment tynku z wnętrza kaplicy. Widoczna jest na niej półkolista linia, być może jest to fragment aureoli – sugeruje Banaszak.

Dzięki analizom z wykorzystaniem m.in. skanera fluorescencji rentgenowskiej udało się ustalić, że ciemny pigment na tynku mógł być wykonany z czerni kostnej, czyli powstać przez wyprażanie kości lub czerni otrzymanej na bazie roślin. W skład pigmentu wchodzi też żelazo i miedź. Zdaniem ekspertów zaangażowanych w projekt, być może w ten sposób chciano nadać barwnikowi metaliczny połysk lub zielony odcień.

Najnowsze badania przeprowadzano w ramach grantu "Ostrów Lednicki – palatium Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chronologia i kontekst", otrzymanego od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

PAP/bm

Tunele z okresu niemieckiego, usytuowane pod północną skarpą Wzgórza Zamkowego odkryto podczas badań prowadzonych przed modernizacją tarasów Zamku Książąt Pomorskich w czerwcu ubiegłego roku. Wówczas – jak tłumaczyła w czwartek podczas konferencji prasowej dyrektor Zamku Barbara Igielska – wykonany został odwiert na głębokość 16 m, do którego mogli wejść specjalizujący się w pracach w warunkach ekstremalnych alpiniści.

Kolebka państwa Piastów. Naukowcy ustalili datę budowy palatium na Ostrowie Lednickim

- Dokonaliśmy wstępnej inwentaryzacji, okazało się, że mamy 270 metrów tego tunelu, ale że tunel żelbetonowy przechodzi w tunel ceglany, murowany. Przekazaliśmy cegłę i próbki zaprawy do badania (…) i okazało się, że zarówno cegła, jak i zaprawa są średniowieczne – mówiła Brabara Igielska.

Dodała, że tunel żelbetonowy jest w "dobrym stanie".

- Niepokoi nas natomiast tunel średniowieczny. Obawiamy się, jak zareaguje na zmiany wilgotności po otwarciu wejść do tuneli" – powiedziała.

Zaznaczyła, że przygotowywana jest kolejna ekspertyza, a Zamek podejmie "pilne, niezwłoczne" działania w końcu lutego lub na początku marca.

Niespodziewane skutki katastrofy budowlanej

Badania, podczas których odkryto niemiecki tunel były związane z zaleceniami po katastrofie budowlanej w 2017 roku, gdy w północnym skrzydle zabytku osunął się filar i zawalił się strop.

- Wstępna eksploracja wskazuje na bardziej złożony temat niż pierwotnie przypuszczaliśmy co do zasięgu i kształtu tych tuneli. 270 metrów bieżących tuneli znajduje się pod skrzydłem północnym, na tarasie północnym oraz na skarpie: 210 m - na tarasie i skarpie, 60 m pod skrzydłem północnym, w tym 25 m tunelu ceglanego – wyjaśnił kierownik działu inwestycji i remontów Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie inż. Karol Krempa.

Dodał, że prefabrykowane tunele niemieckie są "tożsame z tunelami, które odkrywamy podczas inwestycji" na terenie Szczecina, w tunelach ceglanych natomiast obserwowane są "niepokojące zjawiska".

- Tunele te tworzą w tej chwili uprzywilejowany spływ dla wód gruntowych z dziedzińca, z całego wzgórza i przez to musimy pilnie zainterweniować. Musimy przede wszystkim wpuścić tam ekspertów – mówił Krempa.

Tłumaczył, że konieczne jest udrożnienie dwóch wejść u podnóża skarpy, aby można było prowadzić kolejne badania i roboty budowlane.

Dodał, że wody gruntowe powodują wokół tuneli procesy erozyjne, pustki i kawerny – konieczne są prace zabezpieczające skrzydło północne. Zapewnił, że prowadzony jest stały monitoring geodezyjny i inklinometryczny (wgłębny).

Zakon joannitów już 700 lat temu zmienił ekosystem w Lubuskiem

Może być ich więcej

Krempa wskazał, że kształt tuneli nie pokrywa się z archiwalnymi szkicami z II wojny światowej. Dyrektor Zamku dodała, że nie ma informacji o jakichkolwiek materiałach źródłowych, które sugerowałyby istnienie średniowiecznego tunelu.

- Jesteśmy w stanie stwierdzić, że w tych tunelach jest dużo zapadlisk. Nie wiemy też, czy są one pochodzenia antropogenicznego, czy też są to zapadliska naturalne. Odpowiedzą na to eksperci. Nie wykluczamy też, że te 270 m bieżących, w których w tej chwili się poruszamy, to mogą być jeszcze większe ilości – stwierdził Krempa.

Dodał, że tunele mają 2 i 2,3 m wysokości; część średniowieczna ma łukowate sklepienie.

Dyrektor Zamku wskazała, że jeśli będzie taka możliwość, chciałaby, aby w przyszłości tunele zostały udostępnione mieszkańcom miasta i turystom.

- Zależy nam na tym. Wydaje nam się, że nie ma sensu wypełniać ich betonem i niszczyć, bo to i tak niewiele da. Trzeba wypełnić pustki wokół tuneli, natomiast same tunele chcielibyśmy w przyszłości udostępnić zwiedzającym – powiedziała Igielska.

Zamek Książąt Pomorskich to renesansowa budowla usytuowana w pobliżu Odry; był historyczną siedzibą rodu Gryfitów, władców Księstwa Pomorskiego. Został w dużym stopniu zniszczony podczas alianckich nalotów w 1944 roku, odbudowano go w latach 1958-80. Obecnie znajdują się w nim m.in. centrum kulturalne Zamek Książąt Pomorskich, Opera na Zamku, sala ślubów Urzędu Stanu Cywilnego i siedziba Urzędu Marszałkowskiego.

PAP/bm

Do takiego ustalenia doszli badacze z Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu - prof. Ulrich Schaaf, dr Maciej Prarat i prof. Tomasz Ważny.

- Nie spodziewaliśmy się takiego odkrycia. Na zlecenie Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków mieliśmy ocenić wartość więźby dachowej (drewniany stelaż dachu - PAP) katedry w Kamieniu Pomorskim. Gdy znaleźliśmy się na poddaszu, od razu zwróciliśmy uwagę na nietypowy, bo na jego archaiczny styl budowy - powiedział Nauce w Polsce dr Maciej Prarat.

Najstarsza taka konstrukcja w Polsce

Dokładna analiza dowiodła, że jest to najstarsza znana więźba dachowa z terenu Polski - przekonują badacze. Co ważne - jak podkreślił dr Prarat - zachowana w bardzo dobrym stanie.

- Więźba zachowała taką samą strukturę, jak w XIII w. Jednak w wielu miejscach w czasie ponad 650-letniej historii świątyni wykonywano wymiany elementów drewnianych lub dodawano nowe wzmocnienia - zaznaczył konserwator.

W jego ocenie drewniane elementy zachowane są w stanie "co najmniej dobrym". Do ich konstrukcji użyto znacznych ilości drewna dębowego.

- Z naszych analiz wynika, że sprowadzono je z pobliskiej wyspy Wolin. Na wielu elementach zachowały się nawet ślady po ich spławianiu. Są to dwa niewielkie otwory poprzez które łączono kłody z pomocą lin w momencie spławiania - wyjaśnił naukowiec.

Niespotykane rozwiązania

Katedra z Kamienia Pomorskiego uznawana była do tej pory za najstarszy obiekt sakralny Pomorza Zachodniego. Jednak, jak przyznał dr Prarat, w czasie analiz tej świątyni skupiano się głównie na jej średniowiecznych murach.

- Nikomu nie przechodziło nawet przez myśl, że więźba dachowa pochodzi również z epoki - podkreślił.

To o tyle ciekawe, bo część historyków sądzi, że budowla uległa poważnemu zniszczeniu podczas najazdu wojsk brandenburskich w 1308 roku. Tymczasem konserwatorzy dostrzegli, że więźba dachowa powstała przed wymurowaniem oryginalnych, ceglanych szczytów średniowiecznej budowli.

- Z analiz wynika, że układ konstrukcyjny, jak i technika ciesielska użyte w czasie budowy dachu katedry w Kamieniu Pomorskim są niespotykane w Polsce. Występują na terenach niemieckojęzycznych w XIII i XIV w. Zapewne zatem stamtąd musiał przybyć warsztat ciesielski – uważa dr Maciej Prarat.

Naukowcy analizując drewno użyte do budowy dachu, stwierdzili, że do jego obróbki zastosowano siekiery, topory i piły.

- Tego typu zestaw narzędzi był stosowany aż do XIX w. Na średniowieczny charakter konstrukcji wskazywały zastosowane rozwiązania ciesielskie, które były dość archaiczne i czasochłonne - nie były tak powtarzalne i uniwersalne, jak stosowane w późniejszych czasach - wyjaśnił naukowiec.

Dodatkowo, na wielu elementach dostrzeżono znaki ciesielskie, które miały ułatwiać ich montaż. Ich umiejscowienie jak i forma są również niespotykane w późniejszych czasach.

Z przełomu XIII i XIV wieku

Kropkę nad i postawiły analizy specjalistyczne (dendrochronologiczne) ponad 30 próbek. Wynika z nich, że więźbę nad skrzyżowaniem naw wykonano z drewna ściętego w latach 1260-1268.W innym miejscu, nad nawą, drewno ścięto później, bo w latach 1360-1361. Ale wstępne rozpoznanie dachu nad prezbiterium pozwala stwierdzić, że drewno do jego budowy może pochodzić jeszcze z pierwszej połowy XIII w.

- Zamknięcie budowy nad prezbiterium i skrzyżowaniem naw, w kilku przedziałach czasowych, miało ostatecznie miejsce do lat 60. XIII w., co potwierdzają wyniki naszych badań. Nawa zadaszona została sto lat później - powiedział dr Prarat.

Historia świątyni sięga XII w. Po podbiciu Pomorza przez Bolesława Krzywoustego, biskup bamberski św. Otto dokonał w latach 1124-1128 chrystianizacji tego obszaru. W wyniku tej akcji w 1140 roku powstało biskupstwo w Wolinie. Na skutek najazdów duńskich, siedziba została przeniesiona do Kamienia Pomorskiego, gdzie w 1176 roku książę pomorski Kazimierz I ufundował nową katedrę, której więźbę dachową analizują właśnie toruńscy konserwatorzy. Świątynia miała powstać w miejscu wcześniejszego drewnianego kościółka przygrodowego. 

PAP/bm