– W rosyjskich bajkach jedną z najbardziej popularnych postaci jest Iwan Duraczonok, czyli Jaś Głuptas. Nieobdarzony zbyt silnym intelektem, w miarę uczciwy, w miarę sprytny, który potrafi zyskać tron carski i rękę pięknej carewny – tak rozpoczyna swoją opowieść o dojściu Nikity Chruszczowa do władzy, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej ZSRR" nadanej w 1997 r.

Iwan Duraczonok, wbrew wszelkim zewnętrznym okolicznościom, wbrew temu, że musi zmierzyć się z mądrzejszymi, potężniejszymi, możniejszymi od siebie rywalami zdobywa jednak władzę. I tak było w przypadku Nikity Chruszczowa.

Nz.: Nikita Chruszczow - I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR. Wikimedia Commons/dp"
Mierny, ale wierny

Nikita Chruszczow pochodził z rodziny chłopskiej. Urodzony na Ukrainie, ukończył elementarną szkołę. Od 12 roku życia pracował w fabrykach i kopalniach Donbasu jako ślusarz. W 1918 r. wstąpił do partii bolszewików i od razu stał się bardzo lojalnym, bardzo dyspozycyjnym, spełniającym wszystkie polecenia, młodym funkcjonariuszem paryjnym. Miał to szczęście, że zaprzyjaźnił się z drugą żoną Stalina. Został przez niego zauważony i doceniony. Jego kariera polityczna potoczyła się szybko i błyskotliwie. – W czasie wielkiej czystki w roku 1938 został I sekretarzem partii na Ukrainie, wszedł do władz Biura Politycznego, został członkiem największej elity państwa sowieckiego – mówił historyk.

Człowiek bez ambicji?
Po zakończeniu wojny Chruszczow stawał się coraz bardziej krytyczny wobec poczynań generalissimusa, ale ze swymi poglądami się nie zdradzał.

– Podczas sławnych bankietów na daczy Stalina zgrywał zawsze dobrodusznego, chłopka-roztropka. W związku z tym wszyscy: Beria, Malenkow, Mołotow nie traktowali go poważnie. Był człowiekiem, który nie sprawiał wrażenia osoby o wielkich ambicjach, chcącej objąć najwyższe stanowiska w państwie – słyszymy w komentarzu historyka.
Władza ponad wszystko

Okazało się, że wrażenia były mylne. Chruszczow władzę uzyskał, a przeciwników się pozbył. - Chruszczow rządził ciągle wraz z najbliższymi współpracownikami Stalina, swoimi potencjalnymi rywalami do władzy, z Wiaczesławem Mołotowem, Klimentem Woroszyłowem, Łazarem Kaganowiczem, ale także Gieorgijem Malenkowem, odsuniętm co prawda do drugiego szeregu, ale wciąż członkiem Biura Politycznego KPZR - komentował prof. Paweł Wieczorkiewicz. - To stanowiło obciążenie dla ambicji Chruszczowa, który marzył o tym, aby rządzić samowładnie niczym Stalin, przy pomocy innych metod, ale samemu.

Historyk przypomniał okoliczności wyeliminowania przeciwników politycznych przez Chruszczowa, mówił o referacie przywódcy KPZR, wygłoszonym podczas XX zjazdu parii, w którym potępił kult jednostki i zbrodnie popełnione przez Stalina.

"Sprawować władzę na Kremlu to mało, trzeba ją stale umacniać" – powtarzał przywódca radziecki.

Prezydent St. Zjednoczonych John F. Kennedy i I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR Nikita Chruszczow na spotkaniu w Wiedniu, 1961. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Narodowe Archiwum St. Zjednoczonych

Archiwa

Wśród archiwalnych nagrań, jakie zachowały się w Polskim Radiu, jest fragment przemówienia Nikity Chruszczowa z uroczystości pogrzebowych Józefa Stalina, w którym wychwalał talent wielkiego wodza. Z kolei w archiwach Rozgłośni Polskiej RWE znajduje się pamiętna wypowiedź Nikity Chruszczowa na forum ONZ, kiedy to waląc butem o pulpit wołał: ”Sprawa węgierska w gardłach niektórych ludzi utkwiła jak zdechły szczur, którego nie mogą wypluć”. Posłuchaj.

Poznaj kulisy dojścia do władzy Nikity Chruszczowa oraz fakty związane z tajnym referatem, jaki wygłosił podczas XX Zjazdu KPZR.
Więcej faktów z najnowszej historii ZSRR znajdziesz na "moje.polskieradio.pl”>>>
bs

- Leonid Breżniew po 1976 roku nie był w stanie funkcjonować swobodnie dłużej niż kilkanaście minut, gubił wątek, nie potrafił nawiązać do tematu rozmowy - mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz, historyk.

Podczas jednego z wystąpień, transmitowanych przez radziecką telewizję, Leonid Breżniew dwa razy przeczytał to samo przemówienie. Przez lata trząsł Komunistyczną Partią Związku Radzieckiego. Sekretarzem Generalnym KPZR został 14 października 1964 roku. Zastąpił na tym stanowisku Nikitę Chruszczowa, którego partyjni koledzy odsunęli od władzy.

Po bardzo ciężkim kryzysie zdrowotnym w 1976 roku, Breżniew stawał się w coraz większym stopniu figurantem i marionetką na stanowisku przywódcy partii. Należałoby zadać zatem pytanie, dlaczego, mimo że nie nadawał się do pełnienia żadnych funkcji państwowych, utrzymywano go tak długo na najwyższych stanowiskach w państwie?

- Odpowiedź jest banalnie prosta - komentował wybitny sowietolog, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej", nadanej w 1997 roku. - Po pierwsze, nie było wówczas wyłonionego oczywistego kandydata na następcę, po drugie układ z Breżniewem na czele zapewniał stosunkowo najspokojniejsze funkcjonowanie najwyższym oligarchom partyjnym. Zależało im na przedłużaniu takiego stanu rzeczy do końca – stwierdził historyk.

Żarty z partyjnego przywódcy

Stopień schorowania Leonida Breżniewa był tak duży, że nawet w warunkach najbardziej korzystnych ze względu na stan zdrowia, nie był on w stanie skoncentrować się na prowadzonej rozmowie. Jego mowa stawała się momentami wręcz bełkotliwa. O Sekretarzu Generalnym KC KPZR opowiadano niezliczone anegdoty.

Jedna z nich głosiła: - Czy to prawda, że zamiast was towarzyszu Breżniew wożą waszego manekina? - Nie jest to prawda - brzmiała odpowiedź. - Manekina wożono dawniej, ale teraz czuję się dobrze i zamiast niego jeżdżę ja sam.

Mistrz intrygi

Leonid Breżniew okazał się mistrzem intrygi personalnej. Do połowy lat 70. odsunął od władzy wszystkich, którzy pomogli mu objąć stanowisko Sekretarza Generalnego KC KPZR. Słynął np. z zamiłowania do samochodów wyścigowych, które kolekcjonował, i które dawano mu w prezencie podczas licznych wizyt. – Złośliwi twierdzili, że po to jeździł za granicę – mówił prof. Wieczorkiewicz. - Kolekcjonował broń myśliwską, lubił dobrze zjeść i dobrze wypić.

Inwazja na Czechosłowację

Prof. Paweł Wieczorkiewicz nakreślił w audycji sylwetkę partyjnego przywódcy ZSRR. Ocenił także prowadzoną przez niego politykę zagraniczną. 26 września 1968 roku na łamach dziennika "Prawda" ukazał się artykuł przedstawiający tzw. doktrynę Breżniewa. - Oczywiście szło o inwazję w Czechosłowacji - powiedział historyk. - Po jej zajęciu stwierdzono, że Związek Radziecki ma prawo do interwencji zbrojnej w każdym kraju bloku wschodniego, o ile zagrożone zostaną tam podstawy ustroju socjalistycznego.

Europejskie status quo

Zdaniem prof. Wieczorkiewicza radzieckiemu przywódcy chodziło de facto o utrwalenie teherańsko-jałtańskiego podziału Europy. - Sowieci deklarowali swoją strefę wpływów, w której nic nie mogło się zdarzyć bez ich zgody – mówił sowietolog.

Ostatni raz Leonid Breżniew pojawił się na trybunie mauzoleum Lenina podczas obchodów rocznicy wybuchu rewolucji październikowej. - Nie był w stanie poruszać się już samodzielnie - powiedział gość audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii ZSRR". - Postawiono go na trybunę, a potem sprowadzono, jak się okazało, już do śmiertelnego łoża.

bs

105 lat temu, w nocy z 16 na 17 lipca 1918 roku ostatni car Rosji – Mikołaj II – i jego rodzina zostali zamordowani w Jekaterynburgu przez bolszewicki oddział Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy, czyli Czeki.

Jak doszło do tych dramatycznych zdarzeń, opowiadali goście Sławomira Szofa w audycji z cyklu "Postacie XX wieku", historycy: prof. Paweł Wieczorkiewicz i prof. Leszek Jaśkiewicz.

- Przez ładnych kilka dni po abdykacji ten człowiek, mając szansę wydostać się z Rosji do Anglii, i to w stosunkowo łatwy sposób, nie skorzystał z tej możliwości – komentował prof. Leszek Jaśkiewicz. - Nie podejmuje tej próby, którą mu podsuwano i na swoje nieszczęście zostaje w Rosji.

Abdykacja

"Wokół kłamstwo, zdrada i tchórzostwo" - zanotował car Mikołaj II w swym dzienniku na krótko przed abdykacją w marcu 1917 roku.

Mikołaj II został zmuszony do ustąpienia z tronu przez Dumę Państwową i część rosyjskiej generalicji.

- Car był pod głębokim wrażeniem, że zdradzili go generałowie – mówił prof. Paweł Wieczorkiewicz - że nie chcą walczyć w jego imieniu, nie chcą tłumić zamieszek wewnętrznych w Piotrogrodzie, ale że będą najbardziej zadowoleni, jeśli on odejdzie.

Mikołaj II i wraz z członkami swej rodziny został internowany, najpierw w Carskim Siole, później w Tobolsku. Przed śmiercią Romanowowie trafili do Jekaterynburga.

Po przybyciu do Jekaterynburga przyzwyczajona do luksusów rodzina Romanowów znalazła się w otoczeniu, które trudno byłoby zaakceptować nawet zwykłym śmiertelnikom. Z krainy baśni car i jego najbliżsi trafili do świata, o którym nie mieli pojęcia.

Znaleźli się pod kuratelą Jankiela Jurowskiego, byłego zegarmistrza i fotografa, który w czasie wojny był felczerem. Urodzony w więzieniu i za to szczerze nienawidzący caratu uchodził za wrednego i podstępnego typa. Nie lepszy był jego współpracownik Szała Gołoszczekin.

Zakwaterowanie

Tuż po przybyciu Romanowów i ich świty na dworzec w Jekaterynburgu więźniów rozdzielono. Część służby została zwolniona. Przy carskiej rodzinie zostało zaledwie kilka osób.

W obawie przed ucieczką internowanych dom, w którym byli przetrzymywani, otoczono podwójnym parkanem i podwójnym pierścieniem wartowników. Mieszkali razem ze służbą w trzech pokojach. W pozbawionym mebli domu brakowało nawet zastawy stołowej. Podczas posiłków musiano dzielić się sztućcami, jedzono z jednej miski, a do stołu nieraz przysiadali się strażnicy.

Wyrok i egzekucja

W sztabie Lenina dyskutowano co zrobić z więźniami. Obawiano się reakcji świata na zamordowanie Mikołaja II. Decyzja o pozbawieniu życia wszystkich członków rodziny ostatniego cara Rosji zapadła 12 lipca 1918. Wyrok wykonano pięć dni później. Wszyscy zginęli od strzałów z rewolweru.

Kilka dni później na murach miasta pojawiły się obwieszczenia:

"Mając pewne dane, iż bandy czechosłowackie zagrażają czerwonej stolicy Uralu, Jekaterynburgowi i że ukoronowany kat mógłby uciec przed sądem ludowym (odkryto spisek białogwardzistów, mający na celu wywiezienie rodziny Romanowów), prezydium komitetu obwodowego, wykonując wolę ludu, zdecydowało, że były car Mikołaj Romanow zostanie za swe niezliczone krwawe zbrodnie rozstrzelany. Niniejsze postanowienie wykonano w nocy z dnia 16 na 17 lipca. Resztę rodziny Romanowów wywieziono z Jekaterynburga i przewieziono w bezpieczne miejsce".

Ikona Mikołaja II

- I Cromwell ściął swojego króla, i rewolucjoniści we Francji zgilotynowali Ludwika XVI – komentował prof. Paweł Wieczorkiewicz. - Ale tam były procesy, działo się to publicznie. Sposób, w jaki dokonano zabójstwa cara i jego rodziny, chyłkiem, ukradkiem, bestialsko i w gruncie rzeczy bez silnej potrzeby wykonania tego wyroku, sprawił, że Mikołaj II został uznany za męczennika cerkwi prawosławnej.

Uroczysty pogrzeb rodziny Romanowów odbył się w 80. rocznicę tragicznych wydarzeń, 17 lipca 1998 roku.

bs