Marian Rejewski, matematyk i kryptolog, razem z Henrykiem Zygalskim i Jerzym Różyckim złamał kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma.

Niemożliwe stało się możliwe

W 1932 roku na młodego asystenta na wydziale matematyki Uniwersytetu Poznańskiego zwróciło uwagę Biuro Szyfrów Wojska Polskiego. Wkrótce potem zdolny naukowiec rozpoczął pracę, której celem było odczytywanie zaszyfrowanej przez Enigmę niemieckiej korespondencji wojskowej.

Maszyna ta, używana już wcześniej w cywilnej wersji do korespondencji handlowej, mogła wytworzyć niewyobrażalną, wręcz kosmiczną liczbę kombinacji literowych, niemożliwych w ówczesnych czasach do złamania.

- Liczba kombinacji szyfrowych Enigmy, uwzględniając same tylko połączenia wtyczkowe, wynosiła 100391791500. Uwzględniając tak zwane walce odwracające - 7905875085625. Uwzględniając możliwości wirników szyfrujących około 4 septylionów – pisał w książce "W kręgu Enigmy" Władysław Kozaczuk.

Nie dziwi zatem pewność i poczucie bezpieczeństwa hitlerowskich szyfrantów, którzy uważali swój system za nierozwiązalny. Marian Rejewski, niezrażony tą reputacją, zaatakował Enigmę niestosowaną dotąd w kryptologii metodą matematycznej kombinatoryki. Przy wsparciu francuskiego wywiadu, który dostarczył materiały uzyskane od kupionego agenta niemieckiego, Marian Rejewski, Henryk Zygalski i Jerzy Różycki zrekonstruowali system wewnętrznych połączeń Enigmy.

Ośrodek w Pyrach

W 1938 roku polscy kryptolodzy jako jedyni na świecie odczytywali już większość przechwytywanych depesz niemieckich. W zakonspirowanym w Lasach Kabackim ośrodku w Pyrach Polacy skonstruowali szereg pomysłowych urządzeń do szybkiego odczytywania depesz niemieckich oraz skonstruowali repliki Enigmy.

- Rola polskich kryptologów w pokonaniu Enigmy była decydująca - mówił pisarz Dermot Turing w rozmowie z portalem PolskieRadio.pl. Zobacz i posłuchaj:

Wyścig z czasem

W przededniu wybuchu II wojny światowej bezcenne materiały przekazano francuskim i brytyjskim sojusznikom. Sami matematycy zostali zaś ewakuowani przez Rumunię do Francji. Tam pracowali kolejno w komórce kryptologiczno-wojskowej pod Paryżem i w ośrodku radio-wywiadowczym koło Marsylii.

Po klęsce Francji w 1940 roku ośrodek został zlikwidowany, a Rejewski po dramatycznych przejściach dotarł do Anglii. Tak wspominał swój pobyt na Wyspach w wydanych po latach pamiętnikach: "W takich to zmienionych warunkach podjęliśmy znów naszą pracę tak nagle przerwaną we Francji. Trzeba było szybko uporać się z najnowszym systemem kodów i szyfrów SS, gdyż wyścig z czasem stawał się sprawą najistotniejszą. Wojna wkraczała w rozstrzygającą fazę, a każdy odczytany rozkaz mógł oszczędzić strat armiom sojuszników".

Niewielka polska placówka do końca wojny rozszyfrowała tysiące depesz o ogromnym często znaczeniu dla brytyjskiego wywiadu i antyhitlerowskiego ruchu oporu w Europie.

Po zakończeniu wojny Marian Rejewski wrócił do rodzinnej Bydgoszczy. W 1967 roku ujawnił swój udział w złamaniu szyfru Enigmy. Zmarł 13 lutego 1980 roku.

mjm/im

15 lipca 1908 roku urodził się Henryk Zygalski, matematyk i kryptolog, współautor złamania kodu niemieckiej maszyny szyfrującej "Enigma". Wynalazca koncepcji tzw. płacht Zygalskiego, dzięki którym w zespole z Marianem Rejewskim i Jerzym Różyckim złamał ściśle chronioną tajemnicę niemieckiego kodu.

Materiały zdobywane przez polski wywiad wojskowy okazywały się bezwartościowe, ponieważ Niemcy już od lat dwudziestych szyfrowali depesze za pomocą maszyn "Enigma". Biuro Szyfrów zwróciło się o pomoc do Wydziału Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego. Spośród kilkunastu chętnych wybrano trzech najlepszych studentów: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego. Mieli za zadanie rozwiązać niemiecki szyfr.

Płachta Zygalskiego Fot. Wikimedia Commons/dp

Młodzi matematycy szukali klucza, który ułatwiłby stałe odczytywanie szyfrów. Dzięki swojej wiedzy i wytrwałości w końcu grudnia 1932 roku, udało im się rozwiązać szyfr maszyny. Do deszyfrowania niemieckich depesz zaczęli wykorzystywać tzw. "płachty Zygalskiego", pracochłonne w wykonaniu perforowane papierowe arkusze, które dawały pierwszy klucz do codziennego nastawienia maszyny. Później były to urządzenia mechaniczno-elektryczne, które określały klucz szyfrowy na dany dzień. Dzięki temu wprowadzane przez Niemców częste zmiany szyfrów były na bieżąco rozwiązywane.

Dopiero w 1939 roku, na skutek zaostrzających się stosunków polsko-niemieckich, kierownictwo Biura Szyfrów zdecydowało się ujawnić sojusznikom efekty pracy polskich kryptologów. Wiosną 1939 roku zorganizowano spotkanie polskich, angielskich i francuskich służb wywiadowczych. Oprócz egzemplarza polskiej "Enigmy" otrzymali też matematyczne założenia metod jej obsługi.

Henryk Zygalski pozostał po wojnie na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie uczył matematyki w prowincjonalnej szkole. Pochowany został w Londynie.

mko

U-110 był jednym z setek niemieckich okrętów podwodnych, które polowały na alianckie jednostki handlowe na Atlantyku. Jego wykrycie i zatopienie przez trzy okręty brytyjskiej Royal Navy prawdopodobnie nie zasługiwałoby na odnotowanie w annałach historii. Tymczasem wydarzenie stało się prawdopodobnie najważniejszym pojedynczym epizodem bitwy o Atlantyk.

Osaczony bombami głębinowymi okręt zmuszony został do wynurzenia. Załoga, przekonana o tym, że U-Boot wkrótce zatonie, pośpiesznie opuściła pokład. Większość niemieckich marynarzy została uratowana przez Brytyjczyków. Gdy kapitan Fritz-Julius Lemp zorientował się, że jego jednostka nie tonie, podjął desperacką próbę powrotu na U-110 i zatopienia okrętu. Widząc to, Brytyjczycy zastrzelili oficera. Jego desperacka próba zniszczenia okrętu zaciekawiła aliantów. W trakcie przeszukania okrętu okazało się, że na jego pokładzie znajduje się bezcenny przedmiot – maszyna szyfrująca Enigma i aktualna księga szyfrów. Alianci, by ukryć przed Niemcami fakt przejęcia maszyny, zostawili po prostu pusty okręt nieprzyjaciela na morzu. U-110 zatonął dzień później.

Incydent na Oceanie Atlantyckim był kolejnym krokiem w batalii z niemiecką maszyną szyfrującą. Batalii, która rozpoczęła się jeszcze przed wojną.

Polska Marynarka Wojenna w II wojnie światowej - zobacz serwis specjalny

Najcenniejszy dar od Polaków

Tuż przed wojną, 25 lipca 1939 roku, przedstawiciele polskiego i brytyjskiego wywiadu spotkali się w Pyrach. Kameralne spotkanie miało odmienić losy wojny jeszcze przed jej rozpoczęciem. Polacy byli bowiem w posiadaniu sekretu, który dał późniejszym aliantom wgląd w najpilniej strzeżone rozkazy operacyjne wroga. Siedem lat wcześniej trzech matematyków – Marian Rejewski, Henryk Zygalski i Jerzy Różycki - rozwiązało zagadkę Enigmy, niemieckiej maszyny szyfrującej, której konstruktorzy zarzekali się, że jej kodu nie da się złamać.

Polacy zdecydowali się przekazać sojusznikom wiedzę na temat metody rozszyfrowania kodu Enigmy.

- Ponieważ Brytyjczycy zaczęli rekrutować swoich matematyków w 1939 roku, sądzę, że prawdopodobnie też w końcu złamaliby szyfr. Dzięki temu, że Polacy przekazali swoją wiedzę Brytyjczykom, zanim jeszcze wybuchła wojna, byli oni w chwili rozpoczęcia konfliktu o krok bliżej zwycięstwa. Nie musieli zaczynać od samego początku, gdzie znajdowali się w pierwszej połowie 1939 roku, kto wie, ile zajęłoby im złamanie kodu i jakie miałoby to konsekwencje dla dalszych losów II wojny światowej – wyjaśniał w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Dermot Turing, bratanek Alana Turinga, który był czołową postacią brytyjskiego programu kryptologicznego.

Dermot Turing o złamaniu szyfru Enigmy przez Polaków

Dzięki informacjom uzyskanym przez Polaków, brytyjscy matematycy i inżynierowie zgromadzeni w ośrodku Bletchley Park mogli skupić się już tylko na udoskonalaniu metody i przyspieszeniu łamania kodu. Efektem było skonstruowanie "Bomby Turinga" – maszyny, która zautomatyzowała rozszyfrowywanie niemieckich kodów i stała się… protoplastą współczesnych komputerów.

Nad przechwyceniem Enigmy głowił sie nawet autor Bonda

Problem polegał na tym, że Brytyjczycy nie byli w stanie dostosować polskiej metody do maszyny używanej przez Kriegsmarine. Polacy rozpracowali działanie modelu Enigmy, której używały wojska lądowe Wehrmachtu i Luftwaffe. Ta, której używało Kriegsmarine, posiadała o jeden rotor szyfrujący więcej. Ponadto, w 1940 roku Niemcy zmienili księgę kodów, co również utrudniało łamanie szyfru.

Brytyjski wywiad opracowywał plany przejęcia maszyny szyfrującej. Jeden z takich planów opracował Ian Flemming - późniejszy autor przygód Jamesa Bonda, w czasie II wojny jeden z oficerów wywiadu. Jego plan zakładał przebranie grupy komandosów za Niemców i wsadzenie ich na pokład zdobycznego niemieckiego samolotu. Żołnierze mieli dokonać kontrolowanego rozbicia się na wodzie, nadać sygnał SOS i czekać, aż jakiś niemiecki okręt podowodny przypłynie ich uratować. Wtedy komandosi mieli obezwładnić załogę i przejąć maszynę. Ryzykowny plan nigdy nie wyszedł w życie. 

Dlaczego Brytyjczycy tak głowili się nad złamaniem szyfru Kriegsmarine? Zdobycie maszyny i księgi kodów w połowie 1941 roku miało niebagatelne znaczenie dla toczącej się bitwy o Atlantyk. Pokonawszy Francję w połowie 1940 roku, Niemcy zyskali znakomite bazy wypadowe dla swoich okrętów podwodnych u wybrzeży Atlantyku. Tymczasem powodzenie dalszego prowadzenia wojny z Hitlerem w coraz większym stopniu zależało od utrzymania życiodajnych konwojów, które najpierw do Wielkiej Brytanii, a następnie do ZSRR dostarczały setki tysięcy ton żywności, paliwa i sprzętu. Bezpieczeństwo tych szlaków byłoby znacznie bardziej zagrożone, gdyby nie metody opracowane przez polskich kryptologów i maszyna pozyskana na U-110. 

Bartłomiej Makowski 

Konferencja w Pyrach. Jak Polacy przekazali aliantom tajemnicę Enigmy

Muzeum dla każdego

Poznański magistrat przekazał w komunikacie dla mediów, że w znajdującym się u zbiegu ul. Kościuszki i Św. Marcina Centrum Szyfrów Enigma trwają prace wykończeniowe przed oficjalnym rozpoczęciem działalności placówki, które zaplanowano na ostatni weekend września.

W piątek 24 września zainauguruje je wieczorne widowisko multimedialne z użyciem technik 3D i koncert. Ekspozycja Centrum Szyfrów Enigma zostanie otwarta dla publiczności w sobotę 25 września o godz. 10. Na ten dzień zaplanowano także m.in. grę terenową poświęconą kryptografii i nocne zwiedzanie budynku CSE. Z kolei w niedzielę 26 września ma zostać wystawiony spektakl "Czy świat potrwa jeszcze trzy kwadranse?..." dedykowany Henrykowi Zygalskiemu i jego partnerce Bercie Blofield. Występ będzie transmitowany w internecie.

Eksponaty muzealne zaprezentowane podczas konferencji prasowej w Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

Od września na ekspozycji CSE będzie prezentowana oryginalna niemiecka maszyna szyfrująca o sygnaturze K 574 wypożyczona ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu. Modele Enigmy tego typu były używane m.in. przez wojsko i służby dyplomatyczne Szwajcarii. Dyrektor Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu Aleksander Ostasz wskazał, że egzemplarz Enigmy trafił do zbiorów placówki w latach 80-tych XX w. "Została kupiona przez naszego pracownika. Jest to egzemplarz czterowirnikowy, cywilny, wyprodukowany w latach 30-tych XX w." – powiedział.

Henryk Zygalski. Matematyk w służbie wywiadu

Poznański magistrat wskazał, że ekspozycja CSE będzie złożona z trzech części. W pierwszej zwiedzający poznają metody szyfrowania informacji od starożytności do czasów współczesnych. Kolejne części poświęcone zostaną historycznym wydarzeniom związanym ze złamaniem kodu Enigmy oraz ich następstwom, w tym rewolucji informatycznej. Dla najmłodszych gości CSE przygotowano Strefę Szyfrów, czyli specjalne miejsce dla rodzin, które ma inspirować do samodzielnego zdobywania wiedzy. Przestrzeń centrum została przystosowana do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, rodzin z dziećmi oraz osób starszych. W budynku znajduje się także specjalny pokój wyciszenia oraz miejsca odpoczynku.

Dyrektor kołobrzeskiego Muzeum Oręża Polskiego Aleksander Ostasz i zastępca prezydenta Poznania Mariusz Wiśniewski prezentują Enigmę ze zbiorów Muzeum podczas konferencji prasowej w Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

Jak podkreślono w komunikacie magistratu, CSE ma budować świadomość, że historia złamania kodu Enigmy zaczęła się w Poznaniu, a działaniom centrum przyświeca hasło "Prawdziwa historia. Wyzwanie dla umysłu". Zastępca prezydenta Poznania Mariusz Wiśniewski podkreślił, że do tej pory brakowało miejsca opowiadającego o roli Polaków w złamaniu kodu Enigmy. "Co istotne, Centrum nie będzie tylko placówką upamiętniającą pogromców Enigmy. Przybliży ono również historię kryptografii od starożytności po współczesność. Nowa atrakcja turystyczna Poznania opowie także o związku prac prowadzonych przez naszych kryptologów z trwającą rewolucją cyfrową" – zaznaczył.

Kryptolog. Jak Marian Rejewski złamał kod Enigmy

Na projekt i budowę Centrum Szyfrów Enigma Poznań wraz z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza, partnerem inwestycji, przeznaczył około 30 mln zł. Projekt jest realizowany przy wsparciu z funduszy Unii Europejskiej. Operatorem CSE jest miejska instytucja kultury Poznańskie Centrum Dziedzictwa.

Eksponat muzealny zaprezentowany podczas konferencji prasowej w Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

Polacy przeciwko Enigmie

To właśnie Polacy jako pierwsi, dziesięć lat przed Brytyjczykami, wpadli na pomysł wykorzystania matematyków w pracy nad złamaniem szyfrów. W 1929 roku Biuro Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego zaprosiło na kurs kryptologiczny wyróżniających się studentów Uniwersytetu Poznańskiego. Wśród nich znajdowało się trzech matematyków, którzy wzięli udział w późniejszej pracy nad rozszyfrowaniem Enigmy. Byli to wspomniani wyżej Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.

Ekspozycja zaprezentowana podczas konferencji prasowej w Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

– Podczas I wojny światowej używano ksiąg szyfrów, w których dany kod odpowiadał danemu wyrażeniu. To było coś, w czym lingwiści byliby dobrzy. Jednak Enigma to zupełnie coś innego. Każda litera jest zastąpiona przez coś zupełnie przypadkowego. To był zupełny bełkot, w którym nie było żadnego wzoru. Zaangażowanie lingwistów nic by tutaj nie dało. Ta losowość doprowadziła do tego, że sztabowcy zrozumieli, że potrzebują matematyków – mówił w rozmowie z portalem PolskieRadio24.pl Dermot Turing, bratanek kryptologa Alana Turinga oraz autor książki poświęconej pracy wywiadu nad rozszyfrowaniem maszyny – "X, Y, Z. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy". Jej polskie wydanie ukazało się w 2018 roku.

Enigma wyciągnięta z oceanu. Dlaczego alianci potrzebowali urządzenia Kriegsmarine?

Polscy kryptolodzy pracowali początkowo w Poznaniu, ale w 1932 roku zostali przeniesieni do warszawskiego Biura Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego. To tam, w grudniu 1932 roku, Marian Rejewski po raz pierwszy złamał kod Enigmy. Następnie siedzibę Referatu Niemieckiego Biura Szyfrów przeniesiono do podwarszawskiej miejscowości Pyry. Stworzono tam kompleks, w którym można było prowadzić prace w jak najlepszych warunkach oraz w ukryciu przed zakusami niemieckiego wywiadu.

Maszyna szyfrująca Enigma ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu zaprezentowana podczas konferencji prasowej w Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

Złamanie szyfru Enigmy wymagało działania wielu osób i współpracy z wywiadem francuskim. – Wywiad francuski zdobył od niemieckiego agenta kilka dokumentów, które dawały odpowiedź na jedną niewiadomą. Ponadto dostarczył on także instrukcję posługiwania się Enigmą, z czterema rysunkami. Wreszcie zakupiono jedną z Enigm handlowych na wolnym rynku. Została ona przez wojsko bardzo skomplikowana, jednak pozostały duże podobieństwa. Te wszystkie elementy pozwoliły na skopiowanie maszyny i wyprodukowanie jej w Warszawie. Metody odtwarzania kluczy, na podstawie których nastawiano i szyfrowano Enigmę, wymagały skomplikowanych wzorów permutacyjnych, z którymi dali sobie radę nasi kryptolodzy. Faktem jest, że pod koniec 1932 roku potrafili odczytać pierwszy tajny telegram niemieckiej armii – opowiadał płk. Tadeusz Lisicki, wojskowy i historyk zajmujący się sprawą złamania szyfru Enigmy, w audycji Redakcji Polskiej BBC z 1977 roku.

Jerzy Różycki - kryptolog, który pomógł złamać kod Enigmy

Kopia Enigmy powstała w warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA. Aby efektywnie z niej korzystać, kryptolodzy z Pyr musieli nieustannie łamać niemieckie klucze szyfrujące, które były ciągle zmieniane.

Ich rolę w tym procesie ocenił Dermot Turing. W wywiadzie udzielonym portalowi PolskieRadio24.pl stwierdził: – Dzięki temu, że Polacy przekazali swoją wiedzę Brytyjczykom, zanim jeszcze wybuchła wojna, byli oni w chwili rozpoczęcia konfliktu o krok bliżej zwycięstwa. Nie musieli zaczynać od samego początku, gdzie znajdowali się w pierwszej połowie 1939 roku, kto wie, ile zajęłoby im złamanie kodu i jakie miałoby to konsekwencje dla dalszych losów II wojny światowej. To, co zrobili Polacy, było niesamowite, a jeszcze bardziej niesamowite jest to, że zdecydowali się podzielić swoją wiedzą z Brytyjczykami.

Budynek Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu. Fot. PAP/Jakub Kaczmarczyk

PAP/sa/bm/mc