Kilka dni temu zmarł Helmut Kohl, kanclerz Niemiec w latach 1982-1998. Dla wielu osób był symbolem polityka pragnącego uczynić z naszego zachodniego sąsiada kraj lubiany. To on zjednoczył Niemcy i odnowił zawiłe po II wojnie światowej relacje z Polską. 

Piotr Cywiński przypomina w Trójce, jak ogromną rolę odegrał Kohl w kraju, który nie wierzył w możliwość ponownego zjednoczenia. - Dowodem tego było przyjęcie przez Helmuta Kohla głowy państwa NRD-owskiego Ericha Honeckera ze wszelkimi należnymi honorami, takimi jak odśpiewanie hymnu, kompanie honorowe itp. - wspomina wieloletni korespondent w Niemczech.

Zdaniem obserwatorów wydarzeń w RFN i NRD po obaleniu muru berlińskiego podzielone Niemcy niekoniecznie musiały wybrać drogę zjednoczenia. O tym, czy inny polityk mógłby zastąpić Helmuta Kohla i co pozostało z jego dziedzictwa, mówimy w nagraniu audycji.

Audycja powstała we współpracy z Filmoteką Narodową – Instytutem Audiowizualnym.

***

Tytuł audycji: Klub Trójki
Prowadzi: Piotr Semka
Goście: Piotr Cywiński (wieloletni korespondent "Wprost" w Niemczech, felietonista, dziennikarz, pisarz), Kazimierz Wóycicki (publicysta, dziennikarz, historyk), Wojciech Pięciak (dziennikarz, publicysta)
Data emisji: 23.06.2017
Godzina emisji: 21.08

sm/iwo

Nieudana misja Kiszczaka

Po wyborach 4 czerwca 1989 misję tworzenia rządu podjął gen. Czesław Kiszczak. Zadanie to zlecił mu gen. Wojciech Jaruzelski, wybrany 19 lipca 1989 roku przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta PRL.

Wybór Kiszczaka, ministra spraw wewnętrznych kierującego znienawidzoną bezpieką, osoby współodpowiedzialnej za wprowadzenie stanu wojennego, było z wizerunkowego punktu widzenia katastrofą. Jego kandydatura nie była dobrze widziana ani przez opozycję, ani przez liberalne skrzydło Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Z tego powodu misja Kiszczaka nie powiodła się – nie zdołał sformować gabinetu.

W tej sytuacji Obywatelski Klub Parlamentarny, w skład którego wchodzili posłowie Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność", znalazł się przed wyborem: albo współtworzyć rząd z liberalnym skrzydłem PZPR, albo zawrzeć koalicję z dotychczasowymi satelitami partii komunistycznej – Stronnictwem Demokratycznym i Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym.

24 sierpnia 1989 roku Tadeusz Mazowiecki został desygnowany na premiera. Wybór odbył się pięć dni wcześniej. 378 posłów głosowało za tą decyzją, czterech było przeciw, a 41 wstrzymało się od głosu.

Jak zauważa prof. Antoni Dudek w książce "Reglamentowana Rewolucja", zwolennikami drugiej opcji byli bracia Lech i Jarosław Kaczyńscy, którzy w tym czasie zaczęli odgrywać ważną rolę w środowisku Lecha Wałęsy. "W ich ocenie uzyskanie realnego wpływu na rząd przy równoczesnym utrzymaniu popularności społecznej, wymagało podjęcia takich działań, które opinia publiczna mogłaby odczytać jako wymierzone w monopol PZPR. Bez wątpienia takim właśnie krokiem byłoby stworzenie koalicji OKP-ZSL-SD" – oceniał historyk.

Kandydat Wałęsy

17 sierpnia Wałęsa spotkał się z Romanem Malinowskim, prezesem ZSL, i Jerzym Jóźwiakiem – szefem SD. Podczas spotkania przedstawił trzy kandydatury – Jacka Kuronia, Bronisława Geremka i Tadeusza Mazowieckiego.

"W rzeczywistości - jak wynika z relacji Jarosława Kaczyńskiego - wyboru dokonał wcześniej sam Wałęsa, a podanie kandydatur Geremka i Kuronia było z jego strony jedynie krokiem grzecznościowym oraz formą asekuracji wobec ewentualnych zarzutów w OKP i "Solidarności", które istotnie miały później miejsce m.in. ze strony optujących zdecydowanie za Geremkiem Władysława Frasyniuka i Zbigniewa Bujaka" – podkreślał prof. Antoni Dudek.

Jak wyjaśnia historyk, Kuroń wydawał się w tamtym czasie zbyt radykalnym kandydatem, z kolei Geremek, który został szefem OKP, był przez samego Wałęsę postrzegany jako zagrożenie.

Bilans rządów i "gruba kreska"

Mazowiecki został zaprzysiężony 24 sierpnia 1989 roku. W wystąpieniu wygłoszonym w Sejmie Mazowiecki podkreślał, że pragnie być premierem rządu wszystkich Polaków, niezależnie od ich poglądów i przekonań. Wyraził też zaniepokojenie stanem gospodarki.

Najbardziej pamiętną częścią wystąpienia stały się słowa: "Przeszłość odkreślamy grubą linią. Odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy, by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania". Przeciwnicy Mazowieckiego podkreślają, że "gruba kreska" stała się zapowiedzią abolicji dla komunistów, którzy dopuścili się łamania prawa w czasie swoich rządów.

W rządzie Mazowieckiego zasiadło 24 ministrów. Większość stanowili ludzie "Solidarności", kluczowe resorty siłowe utrzymali w swoich rękach ludzie z PZPR.

Rząd Mazowieckiego rozpoczął drogę transformacji ustrojowej w Polsce. Najważniejszą było uzdrowienie gospodarki. Zadania tego podjął się minister finansów Leszek Balcerowicz. Udało mu się zahamować inflację, jednak ceną było znaczne pogorszenie stopy życiowej Polaków, z których wielu straciło pracę, i wzbudzająca do dziś kontrowersje gwałtowna prywatyzacja państwowych przedsiębiorstw.

Gabinet Mazowieckiego, jak podkreśla prof. Wojciech Roszkowski, był pierwszym, który mógł reprezentować od 1945 roku polską rację stanu w stosunkach zagranicznych. Zadanie to przypadło w udziale ministrowi Krzysztofowi Skubiszewskiemu. Jego działania rozpoczęły budowanie pozycji Polski w Europie, co miało na celu wprowadzenie kraju w przyszłości w struktury NATO.

Upadek ekipy Mazowieckiego związany był z narastającym konfliktem ze środowiskiem Lecha Wałęsy. Punktem kulminacyjnym tego sporu było wystąpienie, jako urzędującego premiera, Mazowieckiego w roli kontrkandydata Wałęsy w wyborach prezydenckich. Tadeusz Mazowiecki poniósł druzgoczącą porażkę, nie wchodząc nawet do drugiej tury wyborów. 25 listopada 1990 roku Mazowiecki podał swój rząd do dymisji.

PAP/bm

Ida Siekmann - pierwsza ofiara muru

Pierwszą ofiarą muru berlińskiego była 59-letnia pielęgniarka Ida Siekmann. Jej kamienica na Bernauer Strasse znajdowała się na granicy powstającego właśnie muru. Dla tej owdowiałej kobiety najbliższą rodziną była siostra, która mieszkała w zachodniej części Berlina. Postanowiła ją odwiedzić 22 sierpnia 1961 roku i postanowiła dostać na drugą stronę miasta – podobnie jak ówcześnie wielu berlińczyków mieszkających przy granicy – wyskakując z wychodzącego na zachodnią stronę okna swojego mieszkania.

Lokal Idy Siekmann znajdował się na trzecim piętrze. Przed skokiem wyrzuciła na chodnik wszystkie przedmioty, które mogłyby zamortyzować upadek. Nie udało się jej bezpiecznie wylądować i odniosła rozległe obrażenia, które doprowadziły do śmierci w trakcie transportu do szpitala. Śmierć Idy Siekmann wywołała protest zachodnioniemieckiej opinii publicznej. W jej pogrzebie wzięły udział tłumy berlińczyków, a w miejscu skoku powstał symboliczny pomnik upamiętniający pierwszą ofiarę śmiertelną muru.

Rudolf Urban – mógł zginąć jako pierwszy

Jeszcze wcześniej zginąć mógł Rudolf Urban. Podobnie jak Ida Siekmann mieszkał na Berliner Strasse. 18 sierpnia 1961 roku zauważył, że w jego kamienicy drzwi wychodzące w stronę zachodniego Berlina zostały zabite deskami. Wraz z żoną postanowił, że to odpowiedni oraz ostatni moment na ucieczkę.

Berliner Strasse oraz znajdujące się przy niej budynki były patrolowane przez wschodnioniemieckie służby bezpieczeństwa. Państwo Urban postanowili wymknąć się przez okno po linie. Podczas opuszczania się na dół odnieśli obrażenia, które wymagały hospitalizacji, ale udało im się uciec z komunistycznych Niemiec. W trakcie pobytu w szpitalu Rudolf Urban zachorował na zapalenie płuc, które doprowadziło do jego śmierci 17 września 1961 roku.

Chris Gueffroy i Winfried Freudenberg – ostatnie ofiary muru berlińskiego

21-letni Gueffroy był ostatnim uciekinierem zastrzelonym przez wschodnioniemiecką straż graniczną. Próbował sforsować mur, ponieważ nie chciał trafić do wojska, do którego otrzymał wezwanie. W nocy z 5 na 6 lutego 1989 roku wraz ze swoim przyjacielem, Christianem Gaudianem, próbował przedostać się przez zasieki do Berlina Zachodniego. Żołnierze Nationale Volksarmee NRD otworzyli do nich ogień. Chris Gueffroy poniósł śmierć na jego miejscu, zaś jego towarzysz przeżył i został skazany na trzy lata więzienia, z którego wyszedł we wrześniu 1989 roku.

Śmierć Chrisa Gueffroya wywołała międzynarodowe protesty, które zmusiły I Sekretarza Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec, Ericha Honeckera, do odwołania rozkazu strzelania do uciekinierów.

Jeszcze później, 8 marca 1989 roku, zginął Winfried Freudenberg. Wraz z żoną próbował uciec do RFN wykonanym chałupniczo balonem. Postanowili wyruszyć w drogę przy sprzyjających warunkach atmosferycznych 7 marca 1989 roku.

Niestety przypadkowy świadek zaalarmował policję, która dotarła na miejsce przed odlotem małżeństwa. Balon nie był dostatecznie napełniony gazem, aby unieść parę, dlatego w niebezpieczną podróż wyruszył jedynie Winfired. Policjanci go nie ostrzelali z obawy o wybuch gazu w balonie, który dodatkowo wzbijając się w powietrze zerwał znajdujące się w pobliżu linie elektryczne. Winfried Freudenberg po kilku godzinach dotarł do Berlina zachodniego, ale podczas próby lądowania uległ śmiertelnemu w skutkach wypadkowi.

Olga Segler i Holger H. – najstarsza i najmłodsza ofiara muru berlińskiego

80-letnia Olga Segler znalazła się w podobnej sytuacji co Ida Siekmann. Także była mieszkanką Bernauer Strasse, która znalazła się w strefie przygranicznej w 1961. W końcu września władze NRD rozpoczęły wysiedlanie mieszkańcy ulicy, w której miejscu miał stanąć mur.

25 września 1961 roku Olga Segler – podobnie jak wielu jej sąsiadów – postanowiła wyskoczyć z okna mieszkania na zachodnią stronę Berlina. Udało jej się wylądować na płachcie ratowniczej rozłożonej przez strażaków, ale niestety przy lądowaniu uszkodziła rdzeń kręgowy. Trafiła do szpitala, w który zmarła na atak serca w wyniku stresu.

Najmłodsza ofiara muru berlińskiego żyła zaledwie ponad rok. Był to chłopczyk Holger H. Jego rodzice próbowali przekroczyć granicę 22 stycznia 1973 roku ukryci wraz z dzieckiem w przyczepie ciężarówki. Kontrola przeciągała się, gdy tymczasem malutki Holger zaczął płakać. Matka próbowała go uciszyć i zatkała jego usta. Niestety nie zdawała sobie sprawy, że wskutek zapalenia płuc oraz infekcji ucha i dróg oddechowych nie mógł oddychać przez nos.

Uciekinierzy przedostali się niezauważeni do Berlina zachodniego. Radość z dotarcia do wolnej części ojczyzny szybko ustąpiła rozpaczy. Matka Holgera spostrzegła, że jej syn nie oddycha. Próba reanimacji nie powiodła się.

Franciszek Piesik oraz Czesław Kukuczka – Polacy, którzy zginęli podczas próby ucieczki

Wśród ofiar muru berlińskiego znajduje się dwóch Polaków. Jednym z nich jest Franciszek Piesik, który w październiku 1967 roku postanowił uciec na zachód przez NRD 17 października dotarł do Berlina. Próbował przekroczyć granicę przez jezioro Nieder Neuendorfer. Okoliczności śmierci nie są dostatecznie wyjaśnione. Najprawdopodobniej został ostrzelany przez pograniczników kiedy przepływał jezioro i aby uniknąć kul zanurkował pod taflą wody. Niestety był na tyle wyczerpany ucieczką, że utonął z braku sił.

29 marca 1974 w budynku polskiej ambasady w Berlinie wschodnim pojawił się Czesław Kukuczka i zażądał wydania dokumentów uprawniających do przekroczenia granicy z RFN. W razie odmowy zagroził detonacją bomby ukrytej w teczce. Utrzymywał, że ma wspólników w obu częściach miasta, którzy pomogą mu w zamachu na polskie placówki w Berlinie Wschodnim i poinformują o tym zagraniczne media.

Czesław Kukuczka dostał niezbędne dokumenty i został przekazany funkcjonariuszom Stasi, którzy przewieźli go do przejścia granicznego na dworcu kolejowym Friedrichstrasse. W ślad za samochodem niemieckiej bezpieki podążali polscy agenci wywiadu. Kukuczka został wypuszczony i udał się stronę granicy z RFN. Podczas próby przejścia przez kontrolę został zamordowany przez funkcjonariusza Stasi. Czesław Kukuczka został postrzelony w plecy i zmarł po kilku godzinach w szpitalu.

sa

Zburzenie muru berlińskiego było wydarzeniem, które otworzyło drogę do zjednoczenia Niemiec i było kolejnym etapem upadku systemu komunistycznego w środkowej Europie po częściowo wolnych wyborach w Polsce.

Symbol podziału Europy

Przez 28 lat, dwa miesiące i 27 dni Berlin podzielony był murem, który stał się symbolem podziału Europy i świata na dwa wrogie systemy. Koniec muru berlińskiego nadszedł wraz z załamaniem się systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym w dawnej NRD, jednak dość nieoczekiwanie.

9 listopada 1989 roku po omyłkowej wypowiedzi sekretarza Komitetu Centralnego SED Guenthera Schabowskiego, że obywatele NRD będą mogli bez przeszkód podróżować za granicę i regulacja ta wchodzi w życie "natychmiast", tysiące mieszkańców wschodniej części miasta pospieszyły na punkty graniczne. - Nagle ludzie ruszyli na mur, żołnierze podnieśli szlabany i się zaczęło - wspominał jeden ze świadków tego wydarzenia.

- Decyzja o otwarciu punktów granicznych, podjęta została bez konsultacji ze Związkiem Radzieckim, bez konsultacji z rządem RFN i Senatem Berlina Zachodniego - mówił prof. Zbigniew Leszczyński w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po najnowszej historii Niemiec", nadanej w 1998 roku. - Do dziś ta decyzja, ogłoszona podczas transmitowanego przez telewizję spotkania manifestantów z Günterem Schabowskim, budzi wiele kontrowersji - stwierdził. W audycji historyk zarysował tło zmian, które swój początek miały w roku 1989 i doprowadziły do zjednoczenia Niemiec.

Po 9 listopada 1989 roku rozpoczęła się żywiołowa rozbiórka muru berlińskiego. - Wszyscy wówczas byli zdania, że mur musi zniknąć. Dla wielu ludzi, szczególnie ofiar reżimu, stanowił on cierń w sercu. Patrząc z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że należało zachować więcej fragmentów w charakterze pomników  - mówił na konferencji prasowej z okazji 20. rocznicy obalenia muru burmistrz Berlina Klaus Wowereit.

W stolicy zjednoczonych Niemiec do dziś pozostały nieliczne fragmenty muru, stanowiąc miejsca pamięci o ofiarach reżimu, a także atrakcję turystyczną, jak Galeria East Side w okolicy berlińskiego Dworca Wschodniego (Ostbahnhof). Ponadkilometrowy odcinek muru wzdłuż brzegu Szprewy pokrywa 106 symbolizujących wolność malowideł, wykonanych przez artystów z całego świata, w tym słynny "braterski pocałunek" (Bruderkuss) przywódców ZSRR i NRD, Leonida Breżniewa i Ericha Honeckera, autorstwa Rosjanina Dmitrija Wrubla.

Większość zburzonego muru przerobiono na 310 tysięcy ton żwiru dla budowy dróg. Jednak kilkanaście wielkich fragmentów sprzedano albo podarowano, a dochód przeznaczono na cele charytatywne.

Antyfaszystowska bariera

Propaganda wschodnioniemiecka nazywała mur "barierą antyfaszystowską", niezbędną, by chronić obywateli pokojowej NRD przed siłami NATO. W rzeczywistości był on porażką komunistycznego systemu, desperacką próbą powstrzymania fali ucieczek na zachód do RFN. Według oficjalnych szacunków od powstania dwóch państw niemieckich w 1949 roku do 1961 roku z socjalistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej przez Berlin Zachodni, stanowiący swoistą enklawę w środku NRD, uciekło do Republiki Federalnej Niemiec około 1,6 mln ludzi. Było to nie tylko ciosem dla prestiżu wschodnioniemieckiego reżimu, ale też dla gospodarki tego kraju, który opuszczali młodzi, wykwalifikowani pracownicy, inżynierowie czy lekarze.

Komunistyczne kłamstwa

W 1961 roku coraz liczniejsze stawały się pogłoski, że władze NRD zamierzają ukrócić tę niekorzystną tendencję poprzez blokadę Berlina Zachodniego. Przypuszczenia wzmogła nieostrożna wypowiedź ówczesnego przywódcy państwa, I sekretarza Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED) Waltera Ulbrichta. Pytany o wspomniane pogłoski na konferencji prasowej 15 czerwca 1961 roku Ulbricht rzekł: "Nikt nie ma zamiaru zbudować muru". Po raz pierwszy padło wtedy publicznie słowo "mur".

Niespełna dwa miesiące po tej konferencji przygotowania do zamknięcia granicy z Berlinem Zachodnim szły pełną parą. Ulbricht uzyskał zgodę przywódcy ZSRR Nikity Chruszczowa, który początkowo nie był przekonany do tego planu.

Zobacz serwis specjalny kennedy.polskieradio.pl o wizycie prezydenta USA w Berlinie Zachodnim w czerwcu 1963 roku.

Operacja "Róża"

W nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku - z soboty na niedzielę - enerdowskie formacje zbrojne rozpoczęły operację "Róża". Zablokowały otwartą dotąd granicę z Berlinem Zachodnim, a na całej jej ponad 150-kilometrowej długości rozpoczęto budowę umocnień, początkowo z drutu kolczastego, potem z cegieł, betonowych płyt i pustaków. W czerwcu 1962 roku gotowy był także biegnący równolegle drugi mur.

Strefa śmierci

Około 1965 roku mur gruntownie przebudowano. Jego główną linię tworzyły teraz wpasowane w stalowe filary płyty z nałożonymi na górną krawędź betonowymi rurami - by uciekinierzy nie mieli się czego chwycić. Wzdłuż granicy utworzono ufortyfikowany i zaminowany pas ziemi, zwany też strefą śmierci.

W połowie lat 70. zainstalowano nowe płyty o wysokości 3,6 metra, bardziej odporne na wpływy pogody. Właściwy mur liczył wówczas 106 kilometrów długości, wykonany był z 45 tysięcy płyt. Na terenach niezabudowanych zamiast muru stawiano płot z przeplatanej metalowej taśmy.

Wzdłuż granicy wzniesiono 302 wieże wartownicze, na których zainstalowano ruchome reflektory. Całość przedpola muru oświetlały regularnie rozmieszczone latarnie. Do połowy lat 80. mur patrolowały też psy, umocowane smyczami na biegnącym nad ziemią drucie.

Mój dom murem podzielony

Niedziela, 13 sierpnia 1961 roku, była dramatycznym dniem dla wielu mieszkańców Berlina, zwłaszcza jego wschodniej części. Faktycznie to oni zostali odcięci, nie zaś Berlin Zachodni. Zamknięto 95 ulic prowadzących przez granicę do zachodniej części miasta. Zachowano jedynie 13 przejść granicznych, które przekroczyć mogły tylko osoby z odpowiednim pozwoleniem.

By zapewnić pożądaną odległość między murem głównym a pozostałymi zaporami, wyburzono wiele budynków. Ofiarą tej akcji padł m.in. przylegający do zachodnioberlińskiej dzielnicy Wedding Kościół Pojednania (Versoehnungskirche), wysadzony w powietrze w roku 1985 - w zamian za udzielenie Kościołowi ewangelickiemu zgody na budowę świątyni w nowej wschodnioberlińskiej dzielnicy mieszkaniowej Marzahn.

Tuż po zamknięciu granicy setki ludzi podjęły próbę przedostania się na Zachód skacząc z okien położonych na granicy domów wzdłuż Bernauer Strasse na Weddingu, forsując barierę z drutu kolczastego samochodami albo płynąc przez kanały Szprewy.

Przez pierwsze tygodnie budowy umocnień ucieczka do Berlina Zachodniego udała się blisko 500 osobom, z których 85 to dezerterzy z NRD-owskich formacji wojskowych bądź paramilitarnych. Swoistą ikoną tamtych wydarzeń stała się fotografia wschodnioniemieckiego żołnierza Konrada Schumanna, który 15 sierpnia przeskoczył do Berlina Zachodniego przez zasieki. Zdjęcie skaczącego żołnierza z karabinem na ramieniu do dziś widnieje na pamiątkowych plakatach, kubkach czy koszulkach, sprzedawanych w Berlinie.

Ofiary

Za pierwszą ofiarę muru berlińskiego uważa się 59-letnią Idę Siekmann, która zginęła, wyskakując z okna swego domu przy Bernauer Strasse 22 sierpnia. Dwa dni później NRD-owscy wartownicy zastrzelili 24-letniego Guentera Liftina, który chciał uciec przepływając kanał Szprewy. Ostatnim zastrzelonym był Chris Gueffroy, który zginął 5 lutego 1989 roku, na dwa tygodnie przed cofnięciem przez NRD rozkazu otwierania ognia do uciekinierów.

Historycy poczdamskiego Centrum Badań nad Historią Współczesną udokumentowali 136 przypadków ofiar muru berlińskiego w latach 1961-1989. Większość (98) straciła życie przy próbie ucieczki z NRD do Berlina Zachodniego. Pozostali to osoby, które nie zamierzały przekraczać nielegalnie muru, np. zastrzeleni omyłkowo.

Po 1989 roku za strzały do uciekinierów przez granicę NRD sądy skazały około 120 strażników, a także członków Biura Politycznego SED. Szacuje się, że do chwili ponownego otwarcia granicy z Berlinem Zachodnim 9 listopada 1989 roku udało się zbiec około 5 tys. ludzi.

im