167 lat temu, 26 listopada 1855 roku, zmarł Adam Mickiewicz. Przyczyna śmierci wieszcza nie jest znana do dzisiaj - różne wersje jako przyczynę podają udar mózgu, zarażenie się cholerą, a nawet otrucie arszenikiem.

Dzieciństwo

Adam Mickiewicz przyszedł na świat 24 grudnia 1798 roku na Nowogródczyźnie.

- Tak naprawdę miejsce narodzin narodowego wieszcza jest nieznane. Nikt z rodziny nigdy nie podawał konkretnej miejscowości. Historia jego narodzin stylizowana jest na legendę. Wiadomo na pewno, że przyszedł na świat w Wigilię Bożego Narodzenia – mówił Krzysztof Lipka w audycji "Adam Mickiewicz" z 1992 roku.

Jaka legenda związana jest z narodzinami poety? Posłuchaj audycji "Adam Mickiewicz".

Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w rodzinnym dworku. Dzięki służbie, która rekrutowała się z okolicznego chłopstwa, poznał liczne ludowe baśnie, podania i legendy, które potem wykorzystywał w swojej twórczości. Wychowywał się w atmosferze wielkiej miłości do przyrody i zwierząt.

Pierwszy etap edukacji odbył w szkole dominikańskiej w Nowogródku. Był prymusem w swoim roczniku. Co ciekawe, najbardziej interesowały go nauki matematyczno-przyrodnicze. W szkole otrzymał klasyczne, oświeceniowe wykształcenie. Poznał grekę, łacinę i język francuski. Jeszcze jako uczeń zaczął dokonywać przekładów z Woltera oraz dzieł starożytnych.

W 1812 roku nastąpiły dwa ważne wydarzenia w życiu przyszłego wieszcza: najpierw po ciężkiej chorobie zmarł jego ojciec. Potem Mickiewicz był świadkiem przemarszu wojsk napoleońskich przez Nowogródczyznę, a po nieudanej ofensywie na Moskwę, także ponownego zajęcia jego rodzinnych stron przez Rosjan.

Studia

W 1815 roku Mickiewicz rozpoczął studia na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim. Początkowo pobierał nauki na Wydziale Matematyczno-Fizycznym, by później przenieść się na Wydział Literatury i Sztuk Wyzwolonych.

- Mickiewicz zdecydował się na seminarium nauczycielskie. Wybrał tę drogę niejako z przymusu. Po śmierci ojca był w trudnej sytuacji materialnej, a studiując w seminarium, otrzymywał stypendium w wysokości 150 rubli – mówił Piotr Dmitrowicz w audycji "Mieć 19 lat".

Mickiewicz odznaczał się wszechstronnymi zainteresowaniami. Wspomnienia mówią, że młody wieszcz był wybuchowy, miał poczucie humoru, był szarmancki, ale odznaczał się też specyficzną cechą: nie bał się krytyki oraz nie miał lęku przed narażeniem się na śmieszność.

Filomaci i Filareci

Podczas studiów Mickiewicz wraz ze znajomymi, m.in. Tomaszem Zanem i Józefem Jeżowskim założyli Towarzystwo Filomatów oraz Zgromadzenie Filaretów. Pierwsze z nich miało na celu samokształcenie, szkolenie się w sztuce pisania oraz doskonalenie moralne. Początkowo studenci chcieli zwrócić na siebie uwagę uczelni osiągnięciami naukowymi, by w przyszłości zapewnić sobie posady nauczycielskie. Jednak z czasem działalność Towarzystwa przekształciła się w kierunku działalności patriotycznej.

Podobnie rzecz miała się ze Zgromadzeniem Filaretów. W szczytowym okresie rozwoju obydwie organizacje liczyły po kilkuset członków. Kres ich działalności przerwało śledztwo w sprawie tajnych stowarzyszeń studenckich prowadzone przez carskiego kuratora oświaty Nikołaja Nowosilcowa, sportretowane później jako okrutnego rusyfikatora w "Dziadach".

Po ukończeniu studiów Mickiewicz przez pewien czas pracował jako nauczyciel w Kownie, ale nie lubił tego zajęcia. W 1819 roku poznał swoją pierwszą wielką miłość – Marylę Wereszczakównę, która niestety nie znalazła szczęśliwego zakończenia. W tym samym roku Mickiewicz zaczął pisać pierwsze zbiory poezji oraz "Dziady".

Zsyłka w głąb Rosji

W 1823 roku został aresztowany za organizowanie tajnych stowarzyszeń studenckich i wraz z przyjaciółmi osadzony w klasztorze bazylianów w Wilnie. Więzienne przeżycia znalazły potem swe odbicie w "Dziadach, cz. III". Po półrocznym pobyciu w więzieniu został skazany na zesłanie w głąb w Rosji z prawem do wykonywania zawodu i wyboru miejsca zamieszkania.

Mickiewicz mieszkał kolejno w Petersburgu, Moskwie, Odessie i na Krymie. Oczarowanie przyrodą zaowocowało powstaniem cyklu "Sonetów krymskich". W Rosji utrzymywał kontakty z rosyjskimi poetami, m.in. Aleksandrem Puszkinem, Wasilijem Żukowskim oraz dekabrystami. To właśnie wtedy napisał "Konrada Wallenroda".

W 1829 roku Mickiewicz opuścił Rosję i udał się w podróż po Europie. Odwiedził m.in. Niemcy, Włochy i Szwajcarię. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego postanowił wrócić do Polski. Dotarł jednak tylko do Wielkopolski i z nieznanych do dziś przyczyn, nie przekroczył granicy.

Wielka Emigracja

Po upadku powstania listopadowego Mickiewicz dołączył do emigrującej do Paryża polskiej inteligencji. W stolicy Francji poznał swoją żonę - Celinę Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci.

Mickiewicz był aktywnym działaczem emigracyjnym: uczęszczał na spotkania, pisał liczne artykuły, przez pewien czas był nawet dyrektorem Biblioteki Polskiej w Paryżu. To właśnie wtedy napisał "Pana Tadeusza" będącego wyrazem tęsknoty za utraconą Ojczyzną. W latach 1839-1840 wykładał literaturę łacińską na Uniwersytecie w Lozannie, zaś od 1840 roku literaturę słowiańską w College de France. Ponadto żywo rozszerzał swoje zainteresowania przyrodnicze.

Fantastyka naukowa

Mickiewicz został zapamiętany przede wszystkim jako twórca romantyczny. Niewielu pamięta o tym, że narodowy wieszcz zajmował się także tym, co dzisiaj zaliczane jest do gatunku fantastyki naukowej. Mickiewicz napisał utwór pt. "Historia przyszłości", który był racjonalistyczną wizją przyszłości. Wizje przyszłości literat oparł na... filozofii oświecenia.

- Utwór może być traktowany jako prekursor fantastyki naukowej. Z owego dzieła zachowało się do dziś tylko kilka kart. Szczegóły treści wieszcz zdradził również w korespondencji z przyjaciółmi - wyjaśnił prof. Andrzej Niewiadomski w audycji "Mickiewicz - pisarz fantastyki".

Autor za namową przyjaciół sam niszczył rękopisy tego dzieła. Dlaczego? Posłuchaj audycji "Mickiewicz-pisarz fantastyki".

Według wizji Mickiewicza człowiek przyszłości miał pokonać czas i przestrzeń, a nawet nawiązać komunikację międzyplanetarną. Ziemia miała zostać pokrytą siecią dróg żelaznych i statków, dzięki którym można było łatwo przemieszczać się po całym globie. Po torach miały także poruszać się… domy i sklepy zbudowane z żelaza, do których miały zostać przymocowane kółka. Mickiewicz zaprojektował także przyrządy akustyczne, dzięki którym, siedząc w domu, można byłoby słuchać koncertu w mieście i rozmów na ulicy.

- Traktat Mickiewicza wyprzedza o wiele lat chociażby Juliusza Verne’a. W przeciwieństwie do niego przewidział, że wraz z postępem technicznym zmieni się mentalność ludzi - dodał prof. Andrzej Niewiadomski.

Co jeszcze przewidział Mickiewicz? Jak zmieniłby się człowiek wraz z postępem techniki? Posłuchaj audycji "Mickiewicz-pisarz fantastyki".

Towianizm

W 1841 roku poeta związał się z sektą moralno-religijną Koło Sprawy Bożej prowadzonej przez charyzmatycznego przywódcę Andrzeja Towiańskiego. Członkowie sekty głosili rychłe nadejście Królestwa Bożego, radykalną zmianę stosunków społecznych oraz poczytne miejsce Polski w tym procesie przemian. Krytykowali także instytucję Kościoła Katolickiego, twierdząc, że współczesna im nauka Kościoła nie pokrywa się z zasadami chrześcijaństwa. W 1844 roku, za propagowanie bonapartyzmu i towianizmu, Mickiewicz został zwolniony z uczelni.

Ostatnie lata życia

W 1848 roku Mickiewicz stworzył Legion Polski, który miał wziąć udział we włoskiej Wiośnie Ludów. Jego członkowie głosili hasła panslawizmu, uwłaszczenia chłopów, równości oraz równouprawnienia kobiet. Legion wziął udział w kilku walkach we Włoszech i Grecji, jednak został rozbity.

W 1855 roku, na wieść o wybuchu wojny krymskiej, Mickiewicz postanowił udać się do Konstantynopola, by właśnie tam utworzyć Legion Polski oraz Legion Żydowski, które miały walczyć przeciwko carskiej Rosji. Po przybyciu na miejsce zmarł nagle, 26 listopada 1855 roku. Przyczyna śmierci wieszcza nie jest znana do dzisiaj - różne wersje jako przyczynę podają udar mózgu, zarażenie się cholerą, a nawet otrucie arszenikiem.

seb/im

4 września 1809 roku urodził się Juliusz Słowacki.

Narodowe Czytanie 2020 w Polskim Radiu

Czterdzieści piramid Słowackiego

W 1806 roku Józef Czech, dyrektor Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu, przyjął na posadę nauczyciela wymowy i poezji 33-letniego Euzebiusza Słowackiego, który wcześniej zasłużył się jako guwerner rodziny Poniatowskich w Tuhańczy. W chwilach wolnych od pracy młody pedagog poświęcał uwagę nastoletniej Salomei, córce Teodora Januszewskiego, zarządcy szkoły.

W 1808 Euzebiusz Słowacki i Salomea Januszewska wzięli ślub. Nowożeńcy wybudowali w Krzemieńcu dom, w którym zamieszkali rok później - wspólnie z maleńkim Juliuszem, który przyszedł na świat 4 września 1809 roku. Jego matka miała wtedy 17 lat, a ojciec 36. Euzebiusz Słowacki pożył jeszcze 5 lat i zmarł na gruźlicę. W spadku przekazał synowi nie tylko śmiertelną chorobę, lecz także pokaźny majątek. Przez resztę życia Juliusz Słowacki podupadał na zdrowiu, ale prawie wcale nie musiał zarabiać. Krótki czas, jaki mu pozostał, mógł poświęcić na pisanie. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku, nie dożywszy 40. urodzin.

Kiedy żył, tylko nieliczni rozumieli wielkość jego talentu. Słowacki tworzył przecież w cieniu wielkiego Adama Mickiewicza, którego uważano za niedościgłego herosa literatury. Nie doceniano młodszego poety tym bardziej, że ośmielił się z Mickiewiczem nie zgadzać i forsować konkurencyjne poglądy. Na pogrzeb Słowackiego przyszła garstka przyjaciół, ale żaden z nich "nie uczcił choćby słowem jednym pamięci największego mistrza rymów polskich", jak pisał Zygmunt Krasiński.

Również Cyprian Kamil Norwid złożył poecie pośmiertny hołd: "odszedł już od nas ten arcymistrz słowa, ten najpotężniejszy rzeźbiarz posągów duchów, który czterdzieści poematów jak czterdzieści piramid na pustyni świata po sobie zostawił".

Od Byrona do Słowackiego

"Balladyna". Gdy Słowacki był Szekspirem

Słowacki debiutował w 1830 roku poematem w stylu bajronowskim "Hugo". W pierwszym okresie twórczości często zarzucano poecie naśladownictwo - nie tylko Byrona, lecz także Szekspira i Mickiewicza. Młodzieniec nie poddawał się jednak, na zarzuty odpowiadając kolejnymi utworami. Napisał m.in. dramaty "Kordian" (1834), "Horsztyński" (1835), "Balladyna" (1839), "Mazepa" i "Lilla Weneda" (1840), "Ksiądz Marek" (1843) i "Sen srebrny Salomei" (1844), a także liczne powieści poetyckie, z "Beniowskim" i "Królem-Duchem" na czele.

Pisał dużo, zdając sobie sprawę, że ma coraz mniej czasu. Dzięki intensywnej pracy niebawem doszedł do własnego stylu, ugruntowując nie tylko oryginalny język literacki, lecz także zespół poglądów estetycznych, filozoficznych i politycznych. Wiele z nich szło pod prąd zapatrywaniom środowisk artystycznych, które nadawały wówczas ton polskiej dyskusji w kraju i na emigracji.

Największym przeciwnikiem był dla Słowackiego oczywiście Mickiewicz. Do legendy literackiej przeszedł tzw. pojedynek wieszczów, który odbył się 25 grudnia 1840 roku w Paryżu. Podczas przyjęcia Słowacki rzucił Mickiewiczowi wyzwanie, improwizując wiersz. Odpowiedź starszego kolegi była tak poruszająca, że wszyscy obecni popłakali się. Do dziś jednak trwają spory, kto wygrał pojedynek, tym bardziej że świadkowie wspominają, że po wszystkim dwaj rywale objęli się serdecznie i porozmawiali szczerze o swych dawnych zatargach.

Podróże ciała i ducha

Juliusz Słowacki przez całe życie podróżował, zarówno po najważniejszych miejscach w Europie, jak i po krajach Bliskiego Wschodu. Jako dziecko żył pomiędzy Krzemieńcem a Wilnem, potem w 1829 roku wyjechał do Warszawy. Był między innymi w Paryżu, Rzymie, Florencji, Neapolu, Genewie, Dreźnie, Londynie, zwiedził Anglię, Niemcy, Szwajcarię i Grecję, potem Egipt, Syrię i Palestynę.

Wojtyła, pistolet i rysunki z Nilu. Sekrety "Balladyny" i Słowackiego

Wiele z tych podróży pozostawiło trwały ślad w jego twórczości. Rzeczy, które oglądał, i rozmowy z ludźmi, których spotykał, przetwarzał Słowacki w zgodzie z wizją rzeczywistości, którą kształtował przez lata i która najpełniejszy wyraz znalazła w filozofii genezyjskiej. Jej podstawę wziął poeta w Paryżu od Andrzeja Towiańskiego, jednak rozwinął ją w innym kierunku. Jednym z wątków filozofii genezyjskiej także jest wędrówka - to nieustanna praca ducha, który doskonali się poprzez przechodzenie w kolejne formy materialne. Dla człowieka uwięzionego w umierającym ciele była to zapewne także próba odnalezienia sensu w niezasłużonym cierpieniu.

W 1848 roku, mimo bardzo złego stanu zdrowia, Słowacki przyjechał do Poznania z zamiarem wzięcia udziału w powstaniu wielkopolskim. Pruska policja zawróciła go do Paryża, gdzie spędził ostatnie miesiące życia i gdzie zmarł. Ale nie był to koniec jego podróży.

W 1927 roku otwarto grób Słowackiego na paryskim cmentarzu Montmartre, by sprowadzić szczątki pisarza od ojczyzny. We Francji żegnał go prezydent republiki, w Polsce witał Józef Piłsudski. Trumna przybyła drogą morską, następnie popłynęła w górę Wisły do Krakowa, by spocząć na Wawelu. Statek, który przewiózł prochy Słowackiego przez Polskę, nazywał się "Mickiewicz". Jeśli więc słowa o "zwycięstwie za grobem" mogą dziś brzmieć nieco na wyrost, to chyba możemy mówić o remisie.

mc

Piękno na to jest, by zachwycało – do pracy. Praca, by się zmartwychwstało

(C.K. Norwid, "Promethidion")

Podróże młodego artysty

Cyprian Kamil Norwid interesował się sztuką plastyczną przez całe swoje życie, począwszy od lat szkolnych. W latach 30. XIX w. w Warszawie kształcił się najpierw u Aleksandra Kokulara (współzałożyciela warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych), później u popularnego malarza Jana Klemensa Minasowicza.

Powodem, dla którego Norwid wyjechał z Polski na początku lat 40., były studia rzeźbiarskie we Florencji. Po drodze do Włoch, w Dreźnie, podziwiał malarstwo Rafaela i Holbeina, w Norymberdze zaś oglądał dzieła Wita Stwosza i Adama Krafta.

Gdy dotarł do toskańskiej stolicy, wstąpił na Akademię Sztuk Pięknych, choć ostatecznie studiów tych nie ukończył.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o życiu i twórczości Cypriana Kamila Norwida:

Od rysunku po rzeźbę

Brak akademickiego wykształcenia plastycznego nie przeszkodził Norwidowi w realizowaniu swojej drugiej – obok literatury – pasji. A robił to przede wszystkim, rysując ("wyrażał się nie tyle w barwie, ile w linii", mówiła w Polskim Radiu historyk sztuki dr Edyta Chlebowska), tworząc grafiki i akwarele.

W mniejszym stopniu był Norwid malarzem, choć zachowało się kilka jego ciekawych obrazów olejnych, m.in. "Przy palenisku", "Zrujnowana kapliczka", "W więzieniu" czy "Scena alegoryczna z Piekła Dantego". Ponoć w latach 40. pracował w Rzymie nad jakimś wielkim płótnem, które miało przedstawiać wizję związaną z męczeństwem pierwszych chrześcijan na tle Koloseum. Dzieło jednak nie zostało zrealizowane.

Prac rzeźbiarskich Norwida ocalało znacząco mniej – z pewnością można tu jednak przywołać medalion portretowy Zygmunta Krasińskiego. Według biografów, w połowie lat 40. XIX w. Norwid chciał zaprojektować posąg Jana Kochanowskiego na Wawelu (realizacja nie doszła do skutku). W latach 50. natomiast, i późnej, projektował płaskorzeźby na nagrobki pochowanych w Paryżu Polaków. Nie zachwalały się niestety żadne ślady tych prac.

C.K. Norwid, "Solo" (albo: "Melancholia"), litografia piórkiem na papierze,1861 r. Fot. Polona/domena publiczna. To wieloznaczne interpretacyjnie dzieło zostało zatrzymane przez carską cenzurę (poeta wysłał egzemplarze do Warszawy), która dopatrzyła się tu jakichś idei nieprawomyślnych.

Twarz człowieka, twarz Boga

Choć rozpiętość tematyczna dzieł plastycznych Norwida jest bardzo duża, można wskazać kilka istotnych dla niego spraw. – Interesował go głównie człowiek – podkreślała w radiowej audycji dr Edyta Chlebowska. Jak mówiła, nie spotkamy u Norwida paryskich pejzaży, niewiele jest też scen "czystej przyrody". Owszem, artysta stworzył choćby sceny rodzajowe oparte na polskich realiach czy - w szkicownikach z podróży po Europie - ciekawe świadectwa swych peregrynacji, ale głównym przedmiotem swojego artystycznego zainteresowania uczynił właśnie człowieka.

Stąd tak wiele w plastyczniej spuściźnie Norwida studiów ludzkiej postaci, stąd przedstawianie – czasami karykaturalne, czasami w sposób niedookreślony – typów ludzkich, stąd portrety i autoportrety.

Norwid, dla którego chrześcijaństwo było tradycją najważniejszą, chętnie też sięgał po motywy biblijne, zwłaszcza nowotestamentalne. Szczególną uwagę zwracał na postać Boga-człowieka. W tym kontekście intrygujące są próby odwzorowania przez Norwida – na kartach albumu "Orbis II" - "prawdziwej twarzy" Chrystusa. Artysta przedstawia tam kilka ujęć profilowych Zbawiciela, nawiązujących do ikonografii pierwszych wieków chrześcijaństwa, w tym do źródeł legendarnych i apokryficznych.

Wizerunek Chrystusa z albumu CK. Norwida „Orbis II”, litografia, 1850 r. Fot. Polona/domena publiczna. Łaciński napis głosi: "Prawdziwy wizerunek naszego Zbawiciela na wzór obrazu szmaragdowego wykonanego na zlecenie cezara Tyberiusza. Ten szmaragd został później ofiarowany papieżowi Innocentemu VIII przez władcę tureckiego ze skarbca w Konstantynopolu

"Komiks" o Łapigroszach

Wspominając Norwida-artystę, nie sposób pominąć praktyczniej strony tych jego całożyciowych zajęć. – Będąc często w trudnej sytuacji finansowej, w twórczości plastycznej widział szansę na godziwe życie – opowiadała dr Edyta Chlebowska. – Rozsyłał więc swoim znajomym czy możniejszym mocodawcom oferty na usługi rytownicze i określał tam, że może przedstawić dowolny temat. Podkreślał przy tym jednak, że cudzych wzorów nie chce się podejmować.

W celach zarobkowych Norwid zrealizował pod koniec lat 50. m.in. duży cykl litografii serii rysunków satyrycznych ("rodzaj komiksu ilustrowanego") o tytule "Łapigrosz" autorstwa Artura Bartelsa. Gdy przebywał zaś w Ameryce, był zatrudniony w pracowni graficznej Karola Emila Döplera, która przygotowywała duży album poświęcony odbywające się wówczas w Nowym Jorku wystawie światowej.

Plansza litograficzna "Małżonki Łapigroszów" z albumu "Łapigrosz. Szkice obyczajowe". Fot. Polona/domena publiczna. Jest to jedna z kilku plansz albumu sygnowanych przez Norwida.

***
Cyprian Kamil Norwid, rysując czy malując, pozostawał wciąż poetą. Stąd też w jego wielorodzajowej twórczości plastycznej można dostrzec charakterystyczne dla Norwida-literata idee i motywy. Z drugiej strony: biografię i kolejne etapy twórczości poety można zilustrować jego pracami plastycznymi (powiązanymi tematycznie czy czasowo).

Jak fascynujące może to być połączenie, dowodzi serwis norwid.polskieradio.pl, powstały z okazji 200. rocznicy urodzin autora "Vade-mecum". 

jp

Na podstawie:

Edyta Chlebowska, Szmaragd cesarza Tyberiusza – "prawdziwe" wizerunki Chrystusa w twórczości Norwida, "Studia Norwidiana", 36, 2018 r.

Księga czasu, czyli Norwidowskie albumy

Cyprian Kamil Norwid jest autorem trzytomowego dzieła "Album Orbis", które w swoim założeniu może kojarzyć się ze współczesnymi multimedialnymi zbiorami na tak zwanej "osi czasu". "Album Orbis" jest gatunkową hybrydą: składa się z notatek, szkiców, wycinków z książek i czasopism, druków, własnych prac plastycznych.

Co istotne, nie jest to przypadkowy zestaw materiałów, artystyczny brudnopis czy tylko magazyn inspiracji i źródeł. Trzy tomy "Albumu Orbis" – powstałe najpewniej na pocz. lat 70. XIX w. - układają się bowiem w zamierzony (choć nieprzeznaczony do edycji) projekt twórczy. Są swoistą, rozpisaną na wiele ikonograficznych elementów, ilustracją kulturowego porządku. Pierwszy tom poświęcony jest cywilizacji starożytnej, drugi – chrześcijańskiej, trzeci zaś obejmuje swoją tematyką czasy od wczesnego średniowiecza po wydarzenia Norwidowi współczesne.

Zobacz serwis: norwid.polskieradio.pl

Obrońcy papieża, czyli w ramię w ramię z Krasińskim

Gdy w 1848 roku wybuchła Wiosna Ludów, w Europie nie było prawie nikogo, kto interesował się sprawami politycznymi i jednocześnie nie podjął żadnych działań. Adam Mickiewicz utworzył swój słynny Legion Polski i stworzył dlań program zawarty w "Składzie zasad". W szeregach Legionu znalazł się Cyprian Kamil Norwid, ale nie na długo. Tym, co zraziło go do oddziału Mickiewicza, były hasła zawarte w "Składzie zasad" oraz przenikający Legion duch towianizmu, który dla Norwida był po prostu chrześcijańską herezją. Ku zgrozie innych emigrantów podczas zebrania publicznie zaatakował poglądy Mickiewicza i wystąpił z jednostki.

Na tym nie poprzestał, chwilę później uczynił bowiem coś, co w kontekście Wiosny Ludów stawiało go po przeciwnej stronie barykady. Wraz z serdecznym przyjacielem Zygmuntem Krasińskim oraz powstańcem listopadowym Ludwikiem Orpiszewskim powołał do życia trzyosobowy oddział zbrojny, którego celem była ochrona papieża przed gniewem rewolucyjnego tłumu. Po zmroku mężczyźni patrolowali ulice, gotowi w razie potrzeby użyć siły. Krasiński tak pisał o tym w liście do Stanisława Małachowskiego: "czuwaliśmy po nocach z N. i Orpiszewskim, otoczeni dubeltówkami i pistoletami".

Cyprian Kamil Norwid - zobacz serwis specjalny

Wielokropki i słowotwórstwo, czyli pisać jak Norwid

Wśród cech języka poetyckiego Cypriana Kamila Norwida wyróżnić można zarówno tendencję do tworzenia neologizmów (np. "wżywotowzięcie", "bez-tęsknota"), szukania osobliwej etymologii ("piękno" składa się z "pieśni" i "jęku"), jak i do stosowania oryginalnej interpunkcji (liczne pauzy i wielokropki). Jeśli zaś o zapis tekstów chodzi, Norwid z upodobaniem używał również podkreśleń i wyróżnień graficznych. Co więcej, znajdziemy u niego teorie, które usprawiedliwiałby tę jego "suwerenność ortograficzną".

Wszystkie te językowe cechy często nie ułatwiają odbioru poezji Norwida, stanowią wyzwanie dla czytelników. Ale warto na nie spojrzeć z punktu widzenia nadrzędnego Norwidowskiego celu: "odpowiednie dać rzeczy słowo!". Eksperymentowanie poety z językiem służyło właśnie temu – uczynić to narzędzie jak najbardziej adekwatnym, znaleźć (stworzyć) słowa, które zbliżą do sensu, prawdy, do istoty rzeczy.

Od Marii do Marii, czyli wielkie zawody miłosne

Miłością życia Cypriana Kamila Norwida była Maria Kalergis, pianistka i słynna na całą Europę piękność, którą wszędzie otaczał rój wielbicieli. Norwid wstąpił w szeregi absztyfikantów w czasie pobytu we Włoszech w 1845 roku. Nieszczęśliwa miłość do Kalergis trwała przez lata, to ona m.in. była powodem wyjazdu poety do Nowego Jorku, gdzie powstał wiersz "Trzy strofki", w którym czytamy:

"Nie bluźń, żem zranił Cię lub jeszcze ranię,
Bom Ci ustąpił na mil sześć tysięcy;
I pochowałem łzy me, w Oceanie".

Maria Kalergis podróżowała po Europie w towarzystwie przyjaciółki Marii Trębickiej. Ona z kolei na wiele lat stała się serdeczną przyjaciółką Norwida, powierniczką jego smutków i swego rodzaju pośredniczką między niedostępną Kalergis a cierpiącym poetą. Przyjaźń urwała się w 1856 roku, gdy artysta, źle zrozumiawszy słowa Trębickiej w jednym z listów, oświadczył jej się korespondencyjnie i otrzymał odpowiedź odmowną. Trębicka w tym czasie była już zakochana w swoim przyszłym mężu Felicjanie Faleńskim (co ciekawe, kolegą Norwida z warszawskiego gimnazjum).

Jak daleko Norwidowi do Chin?

Znana jest fascynacja romantyków Bliskim Wschodem, Norwid jednak poszedł z swoich zainteresowaniach jeszcze dalej. Dzięki swojemu kuzynowi Michałowi Kleczkowskiemu – chyba pierwszemu Polakowi profesjonalnie zajmującemu się językiem chińskim i wieloletniemu pracownikowi ambasady francuskiej w Pekinie – Norwid mógł poznać kulturę chińską nieco bliżej. Ponadto temat Chin stał się w połowie XIX w. popularny we Francji - wpływ na to miały takie wydarzenia, jak wojny opiumowe, bitwy Taipingów czy ekspedycje francusko-angielskie zakończone zajęciem Pekinu.

Co więcej, pod koniec lat 50. XIX w. Norwid się do Chin wybierał.

Wśród norwidologów trwa jednak spór o to, w jakim stopniu Norwid poznał chińską kulturę i czy chińska filozofia albo poetyka chińskich wierszy mogły znacząco wpłynąć na polskiego autora. Sam poeta w liście do Józefa Ignacego Kraszewskiego pisał, że "język chiński nie był mu obcy".

Co się stało w rodzinnym domu Norwida?

Majątek w Głuchach koło Wyszkowa, gdzie w 1821 roku urodził się Cyprian Norwid, należał pierwotnie do rodziny jego matki Ludwiki z domu Zdzieborskiej. Chłopiec spędził w dworku tylko pierwsze cztery lata życia. Po przedwczesnej śmierci matki w 1825 roku wraz z rodzeństwem przeniósł się do majątku swojej prababki w nieodległej Strachówce.

Posiadłość w Głuchach była własnością rodziny Norwidów do 1848 roku, gdy została zakupiona przez Jana Suskiego, męża Pauliny z domu Norwid, siostry Cypriana. Przez kolejne dziesiątki lat dworek przechodził z rąk do rąk, aż w końcu w 1967 roku  majątek zakupili reżyser Andrzej Wajda i aktorka Beata Tyszkiewicz. Dziś mieszka tutaj ich córka Karolina Wajda.

W 1999 roku o dworku w Głuchach zrobiło się głośno za sprawą tajemniczej śmierci operatora filmowego Bartłomieja Frykowskiego. Choć wszystko wskazywało na samobójstwo, pewne niewyjaśnione okoliczności incydentu wzbudziły żywe zainteresowanie opinii publicznej. Dziś o "śmierci w domu Karoliny Wajdy" co pewien czas przypominają portale plotkarskie.

jp/mc

II część "Dziadów" Adama Mickiewicza [POSŁUCHAJ]

Słuchowisko "Dziady" część I zrealizował Teatr Polski im. Arnolda Szyfmana w Warszawie we współpracy z Teatrem Polskiego Radia. 

Niedokończona, nigdy niewystawiana w całości, część I "Dziadów" to najbardziej tajemniczy fragment słynnego dramatu Adama Mickiewicza. Jego lektura to swego rodzaju studium pracy artysty nad dziełem, któremu z różnych przyczyn, nie dane było rozkwitnąć. Rozpoznajemy w utworze zaczątki motywów, które tak dobrze znamy z II, III czy IV części "Dziadów", widzimy bohaterów, którzy dopiero rodzą się w wyobraźni artysty...

Utwór powstawał prawdopodobnie na początku 1821 roku, a po raz pierwszy trafił do druku po śmierci Mickiewicza, w wydanym w Paryżu w 1860 roku podsumowaniu ważniejszych dzieł twórcy. Zawiera zbiór niepowiązanych ze sobą scen. Pierwsza część Dziadów może być traktowana jako początek lub zakończenie cyklu "Dziadów". 

Twórcy słuchowiska, pod przewodnictwem Andrzeja Seweryna, prowadzili słuchacza drogą przez labirynt myśli autora i ukazują piękno mickiewiczowskiego języka.

***

Słuchowiska w Programie 1

Adam Mickiewicz "Dziady cz. I"

Reżyseria: Andrzej Seweryn

Realizacja akustyczna: Andrzej Brzoska

Muzyka, śpiew oraz przygotowanie wokalne aktorów: Maniucha Bikont

Przy fortepianie: Adam Rossa

Komentarze: dr Tomasz Jędrzejewski

Współpraca artystyczna: Anna Skuratowicz

Obsada: Marta Alaborska, Maniucha Bikont, Dorota Bzdyla, Hanna Skarga, Tomasz Błasiak, Krzysztof Kwiatkowski, Paweł Krucz, Dominik Łoś, Krystian Modzelewski, Antoni Ostrouch, Jerzy Schejbal, Andrzej Seweryn, Przemysław Wyszyński.

Słuchowisko "Dziady cz. I" zostało wyemitowane na antenie Programu 1 w niedzielę (26.09) po godz. 21.00.

- Bezpośrednio po upadku powstania listopadowego kraj opuściło ok. 9 tys. osób, które odrzuciły carską amnestię lub były z niej wyłączone. Obok członków rządu narodowego, posłów i oficerów na emigrację udała się również część szeregowych żołnierzy. Trzy czwarte emigrantów była pochodzenia szlacheckiego - mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". 

Popowstaniowe represje "nocy paskiewiczowskiej" skłoniły do opuszczenia ojczyzny kolejne rzesze Polaków. Szacuje się, że do lat 60. XIX wieku kraj opuściło kolejne 20-40 tys. ludzi.

Od pielgrzymów do tułaczy

Większość emigrantów osiadła we Francji. Mniejsze skupiska znajdowały się w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Belgii. Z biegiem czasu nieznaczna część emigrantów osiedliła się w Turcji (gdzie powstała polska miejscowość Adampol), Włoch (na czele armii Piemontu stanął gen. Wojciech Chrzanowski, wojskowy gubernator stolicy w czasie powstania), niektórzy udali się za ocean (jak Cyprian Kamil Norwid).

Początkowo polscy emigranci byli witani z otwartymi rękami przez społeczeństwa Europy Zachodniej upojone legendą romantycznych straceńców, którzy rzucili wyzwanie wschodniemu tyranowi.

- Po pewnym czasie zostali uznani za gości kłopotliwych. Nieufnie traktował ich rząd francuski, który obwiał się powiązań polskich emigrantów z tajnymi organizacjami spiskowymi w Europie. Otoczono ich nadzorem policyjnym i rozmieszczono na prowincji w tzw. "zakładach". Emigranci otrzymywali niewielkie zasiłki związane z posiadanym stopniem wojskowym lub stanowiskiem - dodawał historyk.

Z czasem początkowy optymizm związany z przeświadczeniem o tymczasowości wygnania i rychłym wybuchu nowego konfliktu europejskiego, który wraz z powstaniem przyniesie niepodległość, zastępowała apatia spowodowana brakiem nadziei, wegetacją w prowincjonalnych zakładach i trudną sytuacją materialną. Nie bez powodu Adam Mickiewicz już w 1862 roku w swoich "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" podnosił rodaków na duchu i przestrzegał ich przed brakiem wiary w powodzenie sprawy narodowej; przestrzegał, by nie uznawali się za "tułaczy" bez celu, a za "pielgrzymów" dążących do wolnej ojczyzny". 

Od demiurgów po królów bez korony

- Sytuację zaostrzały naturalne po klęsce spory polityczne między emigrantami dotyczące przeszłości – poszukiwania przyczyn klęski powstania. Wielą emigrację poróżniła też dyskusja na temat przyszłości, metod walki o niepodległość i ustroju przyszłej niepodległej Polski – wskazywał prof. Jarosław Czubaty.

Różnice zdań okazały się zbyt wielkie, by utworzyć jedną organizację, skupiającą emigrantów. Co naturalne, pejzaż polityczny emigracji odzwierciedlał (z nowymi elementami) podział sił politycznych w sejmie Królestwa Polskiego z czasów powstania. Próbę konsolidacji lewicy i centrum emigracyjnego podjął na samym początku wychodźstwa Joachim Lelewel – lider Towarzystwa Patriotycznego w czasach powstania. Jednak jego Komitet Narodowy Polski rozpadł się po roku funkcjonowania. Wyodrębniło się z niego Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Partia głosiła odbudowę Polski w duchu republikańskim i demokratycznym.

- TDP okazała się najbardziej trwałym i najlepiej zorganizowanym stronnictwem. W akcie założycielskim stwierdzano, że przyczyną klęski był egoizm szlachty, która nie dopuściła do uwłaszczenia chłopów i tym samym zniechęciła ich do udziału w walce - wyjaśniał gość audycji. - Niepodległość odzyskać można tylko dzięki powstaniu z udziałem ludu, który pozyskać można nadając chłopom ziemię. Niepodległa Polska powinna być państwem, w którym panować będzie wolność i równość wszystkich obywateli. Działacze TDP starali się przede wszystkim utworzyć w kraju organizacje spiskowe przygotowujące wybuch powstania.

Jeszcze dalej szli przedstawiciele Gromad Ludu Polskiego, ze Stanisławem Worcellem na czele. Ci postulowali odrodzoną Polskę jako mistyczną komunę, w której wspólna praca i wspólna własność powstaną na fundamencie etyki ewangelicznej.

Na drugim biegunie znajdowało się konserwatywne ugrupowanie skupione wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, nazywanego niekoronowanym królem Polski. Jego zwolennicy uważali, że Polska powinna zostać odbudowana jako liberalna monarchia parlamentarna, w której nastąpi zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów.

- Czartoryski, w odróżnieniu od innych liderów emigracji, uważał, że niepodległość zostanie osiągnięta nie wyłącznie dzięki narodowemu powstaniu, a jako wynik wielkiego konfliktu między europejskimi mocarstwami, w którym państwa zaborcze poniosą klęskę. W związku z tym prowadził ożywioną działalność dyplomatyczną w Anglii i Francji. Nieustannie przypominał o istnieniu sprawy polskiej, ofiarował działania wywiadowcze przeciwko Rosji. Agenci Czartoryskiego wspierali antyrosyjskie ruchy polityczne na Bałkanach, w Turcji, a nawet na Kaukazie i w Afganistanie - wymieniał prof. Jarosław Czubaty.

Wielka kultura

Znaczenie Wielkiej Emigracji nie ograniczało się tylko do działalności politycznej. Wobec zaborczych represji, likwidacji polskiego szkolnictwa wyższego i rusyfikacji, to "na paryskim bruku" narodziła się współczesna polska kultura.

Tuż przed wybuchem powstania kraj na zawsze opuścił Fryderyk Chopin. Adam Mickiewicz i Zygmunt Krasiński znaleźli się na emigracji jeszcze przed wybuchem powstania (Krasiński, syn generała-lojalisty, został wysłany za granicę przez ojca właśnie po to, by nie wdać się w konspirację), Słowacki trafił na nią jako emisariusz powstańczego rządu. Młodszy od nich Norwid opuścił kraj już w dobie "nocy paskiewiczowskiej".

bm

"Historia przyszłości". Mickiewicz przewidział radio, telewizję i loty w kosmos

1 października 1817 roku w Wilnie powstało Towarzystwo Filomatów, tajny związek studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego. Pierwotnym celem grupy było samokształcenie i wzajemna pomoc w nauce. Później dołączono do tego idee upowszechniania wiedzy, filozofii liberalnej i kształtowania postaw obywatelskich, co zwróciło uwagę carskiej policji i zakończyło się procesem członków stowarzyszenia w latach 1823-1824.

O Towarzystwie Filomatów, a także związkach z niego powstałych, takich jak Zgromadzenie Filaretów, nie byłoby tak głośno, gdyby nie fakt, że jednym z założycieli tych grup był Adam Mickiewicz, a także gdyby nie to, że proces filomatów i filaretów został przez poetę uwieczniony (i od razu zamieniony w legendę) w jego trzeciej części "Dziadów".

Romantyzm konstruktywny

Na tym jednak powiązania Towarzystwa Filomatów z poezją romantyczną się nie kończą. Choć tylko część młodzieńców studiowała kierunki związane z literaturą, wiersze pisali wszyscy założyciele grupy - prócz Mickiewicza byli to Józef Jeżowski, Tomasz Zan, Onufry Pietraszkiewicz, Erazm Poluszyński i Brunon Suchecki - a także szeregowi członkowie stowarzyszenia (m.in. Aleksander Bohatkiewicz, Aleksander Chodźko, Ignacy Domeyko i Jan Czeczot). Nie wszyscy byli poetami z powołania – w tamtym czasie na Uniwersytecie Wileńskim układanie rymowanych strof było po prostu jednym z zadań na zajęciach z poetyki, które mieli wszyscy.

W gronie sześciu założycieli Towarzystwa Filomatów Adam Mickiewicz nie był osobą najważniejszą pod względem miejsca w hierarchii, jednak bez wątpienia górował nad innymi talentem poetyckim. W czasach działalności Towarzystwa intensywnie rozwijał swój warsztat literacki, drukując w prasie pierwszy wiersz w 1818 roku, a w 1922 roku publikując słynne "Ballady i romanse", książkę, której wydanie zostało uznane za symboliczny początek polskiego romantyzmu.

– Towarzystwo Filomatów istnieje w polskiej historii przede wszystkim dlatego, że funkcjonował w nim Mickiewicz, a założenia i pewna osnowa intelektualna towarzystwa stały się osnową poezji Mickiewicza, a zatem całej polskiej kultury i całego nowożytnego myślenia, które z tej poezji się wywodzi – ocenił dr Eligiusz Szymanis, który w 2002 roku był gościem Anny Borkowskiej.

Literaturoznawca zwrócił uwagę na to, jak charakter Towarzystwa Filomackiego wpłynął na szczególny kształt romantyzmu w wersji Mickiewiczowskiej, którą, w przeciwieństwie do romantyzmu zachodnioeuropejskiego, nazwać można "romantyzmem konstruktywnym".

– Oczywiście trzeba pamiętać, że u nas był inny układ polityczny – zaznaczył badacz. – Jednak porządek Mickiewicza, trochę biurokratyczny, trochę matematyczno-przyrodniczy powodował, że romantyzm generował wartości pozytywne, że był to nowy typ poznania. Poeta to ktoś, kto odkrywa prawdę oraz ją tłumaczy. Paradoksalnie największy polski romantyk, właśnie za sprawą idei filomackich, jest nieromantyczny – powiedział.

Za trzy miesiące koniec kadencji

Jan Śniadecki. Romantyzmowi przeciwstawiał "mędrca szkiełko i oko"

Owa nieromantyczność i biurokratyczność wiązała się ściśle z ideowym fundamentem ugrupowania filomackiego oraz formułą jego organizacji. Filomaci posiadali bardzo rozbudowaną hierarchię i strukturę, skomplikowaną dodatkowo powstałymi później związkami zależnymi: m.in. Zgromadzeniem Filaretów, Towarzystwem Przyjaciół Pożytecznej Zabawy (tzw. Promieniści), Związkiem Przyjaciół i Filadelfistami Błękitnymi. Filomaci mieli rząd i prezydenta, władze zaś zmieniały się co trzy miesiące podczas posiedzeń wyborczych. Ponieważ grupa działała tajnie, pełnię wiedzy o jej funkcjonowaniu posiadało grono kilku wtajemniczonych osób, w tym właśnie Adam Mickiewicz. Ze względu na te okoliczności, jak przyznaje Eligiusz Szymanis, działalność filomatów można określić "młodzieżową zabawą".

– W końcu ci założyciele mają wówczas niewiele ponad 18 lat, w związku z czym to jest takie Towarzystwo, które dzisiaj zakładaliby uczniowie trzeciej klasy liceum, a przecież działania tychże, z całym szacunkiem dla nich, traktujemy z umiarkowaną powagą – zauważył.

"Zabawę" tę Mickiewicz traktował jednak bardzo poważnie, w istotny sposób przyczyniając się do tworzenia i utrwalania biurokratycznego systemu organizacji, i ten właśnie biurokratyzm do pewnego stopnia zdefiniował jego późniejsze prace literackie i polityczne. - Mickiewicz takim biurokratą po części pozostał aż do "Składu zasad" – stwierdził Eligiusz Szymanis.

Skąd to nieromantyczne zamiłowanie do porządku? Zdaniem literaturoznawcy to wynik faktu, że powstałe u progu romantyzmu Towarzystwo "niemalże w całości było produktem epoki poprzedniej", a "filomaci to była wielka fascynacja oświeceniem". Stąd właśnie filomackie uwielbienie dla światopoglądu naukowego ("filomaci" to po grecku po prostu "miłośnicy nauki") i dla filozofii libertynizmu, zupełnie inny typ religijności i przekonanie o możliwości podporządkowania sobie świata. Dlatego właśnie Mickiewicz-filomata był tak bardzo nieromantyczny. A przecież w pewnym sensie pozostał filomatą do końca życia.

"Adamie, ty nie jesteś sam"

Wspólna nauka i wspólne przeżywanie uniesień artystycznych, idee wzajemnego dążenia i wspierania się na drodze ku doskonałości moralnej, wreszcie: związanie tajemnicą konspiracyjnego działania oraz po prostu młodość, która "dodaje skrzydeł", jest pełna ambicji i projektów na przyszłość – to wszystko stało się źródłem braterstwa filomatów, dało im poczucie przynależności do grupy. Ich drogi miały niebawem się rozejść, ale wielka przyjaźń pozostała na długo.

"Adamie, ty nie jesteś sam; straty [twe] i gorycze cała nasza dzieli rodzina; nie upadaj na umyśle, pomnij sobie, coś rodzinie naszej winien" – napisał raz do Mickiewicza Onufry Pietraszkiewicz. W latach 1823-1824 młodzieńcy mogli sprawdzić, ile znaczą te słowa, wtedy bowiem ich przyjaźń została wystawiona na próbę.

Polska na wygnaniu. Wielka Emigracja pozwoliła nam przetrwać

W 1823 roku do Wilna przybył senator Nikołaj Nowosilcow, który, wyposażony przez wielkiego księcia Konstantego w olbrzymią władzę, rozpoczął śledztwo w sprawie wydarzeń, które władze uznały za antycarskie. Wszystko zaczęło się 15 maja tego samego roku (3 maja według starej rachuby czasu), gdy uczniowie gimnazjum wileńskiego napisali na tablicy "Vivat Konstytucja 3 Maja". W kolejnych tygodniach podobnych napisów pojawiło się więcej w różnych częściach miasta.

Nowosilcow, zwolennik rusyfikacji i nieprzejednany wróg polskiego patriotyzmu, z inkwizytorskim zapałem zabrał się do pracy. Śledztwo bardzo szybko dało rezultaty - senator odkrył istnienie filomatów i filaretów, którym następnie wytoczono proces o działalność przeciw caratowi. Oskarżeni z początku nie mogli tego zrozumieć. Przecież ich stowarzyszenia służyły krzewieniu nauki i uprawianiu literatury. Hasła polityczne filomatów nie były wymierzone w cara. Gdyby nie proces, zapewne chętnie pozostaliby rosyjskimi poddanymi.

– Kazimierz Wyka bardzo pięknie napisał w książce o pokoleniach literackich, że jeżeli filomaci sami nie zdawali sobie sprawy z politycznego charakteru własnej działalności, to przekonał ich o tym senator Nowosilcow. W państwie totalitarnym każda forma wolnego przejawu myśli staje się działalnością polityczną – powiedział dr Eligiusz Szymanis.

Filomaci spędzili najpierw kilka miesięcy w areszcie. Adam Mickiewicz spędził czas od jesieni 1823 do marca 1824 roku zamknięty w klasztorze bazylianów w Wilnie, a po wyroku sądu, podobnie jak dziewięciu jego przyjaciół, został skazany na zesłanie w głąb Rosji na czas nieokreślony. Tomasz Zan, który w czasie procesu wziął na siebie wyłączną odpowiedzialność za powołanie i kierowanie związkami filomatów i filaretów, spędził rok w twierdzy.

Wprawdzie wyroki dla filomatów na tle carskiego terroru tamtego czasu i tragicznych losów wielu innych Polaków nie należały do najsroższych, jednak proces odbił się echem w środowiskach patriotycznych jako dowód antypolskiej zaciekłości Rosjan. Kary dla tych bardzo młodych ludzi były przecież zupełnie nieadekwatne. Ale nie tylko dlatego pamiętamy o tym do dzisiaj.

Adam Mickiewicz, pisząc w 1832 roku w Dreźnie arcydzieło polskiego dramatu romantycznego, czyli "Dziadów część trzecią", powrócił do czasu represji Nowosilcowa. Czerpiąc z faktów i portretując autentyczne osoby, tym właśnie utworem poeta dał polskiej kulturze legendę filomatów i filaretów. Dlatego dziś o tej w gruncie rzeczy lokalnej sprawie z zamierzchłej przeszłości, jaką była działalność grupki studentów na jednej z wielu uczelni ówczesnego imperium rosyjskiego, dowiaduje się każdy uczeń polskiej szkoły.

mc