Z pokolenia Kolumbów

Urodził się 8 lutego 1922 w ubogiej warszawskiej robotniczej rodzinie. Maturę zdał już podczas wojny w 1941 roku, a następnie rozpoczął studia polonistyczne na tajnych kompletach na Uniwersytecie Warszawskim. To właśnie podczas studiów poznał Zdzisława Stroińskiego, poetę, wówczas studenta prawa, który wprowadził go do konspiracji.

– Był to chłopak wyjątkowego uroku – wspominała Tadeusza Gajcego jego przyjaciółka Zofia Orszulska. – Niezbyt wysoki, świetnie zbudowany, bardzo ruchliwy i nawet wbrew tej swojej twórczości, która sięgała do katastrofizmu, tryskał humorem, wdziękiem.

Podczas II wojny światowej był współtwórcą (a od listopada 1943 roku ostatnim redaktorem) wydawanego w podziemiu miesięcznika literackiego "Sztuka i Naród". Publikował pod pseudonimami Karol Topornicki, Roman Oścień.

Poezja w cieniu wojny

W 1943 roku w podziemiu na powielaczach wydano tom wierszy Gajcego pt. "Widma". Nakład był stosunkowo duży, jak na możliwości poligraficzne w czasie wojny – 250 sztuk.

– W tym momencie, kiedy ten tom się ukazał, nastąpiło wydarzenie, które bardzo wpłynęło na postawę i życie Gajcego – podkreślał Lesław Bartelski. – Mianowicie 25 maja, z samego rana, trzech młodych poetów: Zdzisław Stroiński, Wacław Bojarski i właśnie Tadeusz Gajcy poszli złożyć wieniec pod pomnikiem Kopernika.

Taki czyn nie mógł obejść się bez konsekwencji. Stroińskiego i Bojarskiego aresztowano. Okoliczności tych wydarzeń Gajcy relacjonował Zofii Orszulskiej. – Zdzich robił zdjęcia i w tym momencie pokazał się nasz granatowy policjant i zaczął go stamtąd ściągać – opowiadała. – Tadek usłyszał: "Strzelaj!" i strzelił. Wtedy wysypali się żandarmi i chłopcy zaczęli uciekać.

Gajcemu udało się zbiec. Bojarski został postrzelony w wątrobę i zmarł po kilku dniach. Stroiński trafił na kilka miesięcy na Pawiak, wypuszczony po usilnych staraniach rodziny i przyjaciół.

Krzysztof Kamil Baczyński. Zobacz serwis specjalny

Nie mogli się bronić

16 sierpnia 1944 roku dom, który zajmowali Gajcy ze Stroińskim, przy ul. Przejazd nr 1/3 (dziś ul. gen. Andersa), wyleciał w powietrze. Niemcy podeszli piwnicami i użyli nowego gazu (zwanego tajfunem), który działał jak dynamit.

– Tadeusz Gajcy został wyrzucony na gruzy, matka znalazła go dopiero, jak wróciła do Warszawy w 1945 roku i pochowała na Cmentarzu Wojskowym – mówił Lesław Bartelski. – Stroińskiego odkopano dopiero w styczniu 1947 roku.

W 2009 roku został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta.

mb

Ekspozycja w Muzeum Literatury prezentuje działalność tego konspiracyjnego pisma i przybliża losy publikujących w nim pisarzy. Wśród prezentowanych eksponatów uwagę zwracają pamiątki i dokumenty związane z życiem i twórczością dwóch przyjaciół poetów – Tadeusza Gajcego i Zdzisława Stroińskiego.

Ten drugi mawiał: "jeśli moje życie ma jakikolwiek sens, to jedynie w opiece nad Tadeuszem". Obaj najprawdopodobniej zginęli razem w szesnastym dniu Powstania w wysadzonej przez Niemców kamienicy przy ulicy Przejazd.  – Zdzisław Stroiński był wysoki, jasnowłosy, powściągliwy, bardzo delikatny – opowiadała w "Notatniku Dwójki" Maria Dorota Pieńkowska. – Tadeusz Gajcy natomiast - niskiego wzrostu, krępy, a w zachowaniu rozhukany i wesoły – powiedziała.

Gajcy był jednak słabego zdrowia. Dlatego Zdzisław Stroiński uznał, że jego opieka jest konieczna. – Był wielbicielem jego poezji. Dla jej ocalenia mógł zrobić wszystko – mówiła autorka wystawy w Muzeum Literatury. – Nie chodziło zresztą tylko o poezję. Tadeusz Gajcy był dla Stroińskiego więcej niż bratem. Był prawdziwym przyjacielem. Do dziś od tej przyjaźni bije ogromny blask – dodała.

W audycji o przyjaźni poetów opowiadała także Hanna Zofia Etemadi, dokumentalistka, autorka filmów poświęconych Stroińskiemu i Gajcemu, a także innemu poecie - "Sztuki i Narodu" - Andrzejowi Trzebińskiemu. Ponadto z nagrań archiwalnych Polskiego Radia przypomnieliśmy wspomnienia przyjaciół i znajomych obu poetów: Zofii Orszulskiej, Lesława Bartelskiego i Witolda Zalewskiego.

Audycję prowadziła Dorota Gacek.

mc/mm

Polskie flaczki

Na gorąco swoje utwory pisał m.in. 22-letni Tadeusz Gajcy (pseudonim "Topór"), jeden z najsłynniejszych poetów-żołnierzy, poległy w 16 sierpnia 1944 roku. Ostatni wiersz artysta zapisał na papierowej torbie. Odniósł się do tragedii, która wydarzyła się zaledwie trzy dni wcześniej. 13 sierpnia ponad 300 osób zabiła eksplozja niemieckiego transportera min zdobytego przez powstańców. Fragmenty rozerwanych na strzępy ciał leżały wszędzie, zwisały z budynków i przykleiły się do ścian. Makabryczny absurd tego zdarzenia oddał Gajcy za pomocą groteski:

"Święty kucharz od Hipciego
Wszyscy święci, hej, do stołu!
W niebie uczta: polskie flaczki
wprost z rynsztoków
Kilińskiego!
Salcesonów misa pełna,
Świeże, chrupkie
Pachną trupkiem:
To z Przedmurza!
Do godów, święci, do godów,
Przegryźcie Chrystusem
Narodów!".

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjlanego:

Powstanie Warszawskie śledzono także z oddali. Za oceanem Kazimierz Wierzyński i Jan Lechoń oddawali w swoich wierszach hołd bohaterskim żołnierzom, tymczasem w Paryżu Andrzej Bobkowski był zdecydowanie mniej entuzjastyczny w ocenie. W "Szkicach piórkiem" pisał z goryczą:

Bobkowski.polskieradio.pl. Zobacz serwis specjalny

"Tam w Warszawie, ci biedni chłopcy i te dziewczęta na pewno myślą, że cały świat spogląda na nich i wydaje im się, że umierają na oczach całego świata. (...) Boję się wymówić słowo »bezsens«, ale samo podsuwa się na każdym kroku, gdy o tym myślę. Tym bardziej, że od czterech dni Rosjanie nie posunęli się ani o metr. Drugie słowo, którego się boję, a które też ciągle brzęczy w głowie to »prowokacja«. Na czyj rozkaz i po co Warszawa zerwała się do walki? Największe bohaterstwo, gdy jest bezcelowe, budzi gorzkie politowanie i nic więcej".

Powieść spisana na trumnie

"W rozwalonym domu", opisana przez Jana Dobraczyńskiego historia religijności i walk harcerzy w sierpniu 1944 roku, to jedna z pierwszych powieści o Powstaniu Warszawskim. Wraz z inną książką o tematyce okupacyjnej - "Najeźdźcami" - dzieło przyczyniło się do wielkiej popularności katolickiego autora w powojennej Polsce.

Jako powstaniec został Dobraczyński po kapitulacji osadzony w obozie jenieckim w Bergen-Belsen. Tam właśnie zaczął pracę nad książką. Największym problemem był brak papieru do pisania, jednak w obozowej rzeczywistości wszystko dało się załatwić. Za amerykańskie papierosy pisarz kupił więc od niemieckiego wachmana polową trumnę, czyli spory worek z mocnego papieru. Papierowa trumna mogła pomieścić na sobie całą powieść. W 1945 roku z rękopisem "W rozwalonym domu" w plecaku wrócił do Polski. Książka ukazała się rok później.

Powstanie (nie)mile widziane

Kazimierz Brandys - chory na Polskę

Lata powojenne to z jednej strony czas wysypu literatury powstańczej, określanego jako pierwsza fala utworów o tej tematyce, z drugiej zaś okres konsekwentnego zaciskania stalinowskiej pętli na polskiej kulturze. Wraz ze zmieniającą się wykładnią polityki historycznej i rosnącą dominacją socrealizmu obraz Powstania Warszawskiego przechodził znaczące metamorfozy.

Jeszcze w 1946 roku Kazimierz Brandys w "Mieście niepokonanym" opisywał heroizm mieszkańców okupowanej Warszawy. Pięć lat później w powieści "Człowiek nie umiera" przedstawia karykaturalne portrety dowódców zrywu. W 1948 roku Bohdan Czeszko w "Pokoleniu" opisuje Powstanie Warszawskie jako "ogólny bezład" i cyniczną grę polityków w Londynie, którzy dla osiągnięcia celu chętnie skazali ludność Warszawy na śmierć.

Portrety, dzienniki, gawędy. Posłuchaj książek o Powstaniu

Poza strefą komunistycznych nacisków znajdował się Czesław Miłosz, gdy w początkach emigracji, równocześnie ze słynnym "Zniewolonym umysłem", wydał swoją pierwszą powieść "Zdobycie władzy" (najpierw w 1953 roku po francusku jako "La prise du pouvoir", następnie w 1955 po polsku). Nie znaczy to jednak, że Powstanie Warszawskie przedstawiono w książce w sposób nie budzący niczyich zastrzeżeń. Niektóre obrazy wywołały wiele kontrowersji, a środowiska akowskie głośno wyrażały swoje oburzenie na scenę, w której powstańcy strzelają do ludności cywilnej, która ma tak dość walk, że chce przejść na stronę Niemców.

Miłosz nie krył krytycznego stosunku do warszawskiego zrywu także w innych swoich tekstach. Znajdziemy w nich jednak także świadectwo dręczących poetę wyrzutów sumienia z powodu nieuczestniczenia w walce. W "Traktacie poetyckim" czytamy:

"Polami wtedy żywi uciekali
Od samych siebie, wiedząc, że wiek minie
Zanim powrócą.

(…)
Każdy z nich dźwigał do końca dni swoich
Pamięć tchórzostwa, bo umrzeć bez celu
Nie chciał, a zwątpił, bo nie chciał umierać".

Historie o ludziach, którzy zniknęli

Od "Zakazanych piosenek" przez "Kanał" po "Miasto 44". Powstanie Warszawskie w filmie

Po odwilży 1956 roku nadeszła druga fala literatury o Powstaniu Warszawskim. Kilka głośnych opowiadań opublikował wówczas m.in. Jerzy Stefan Stawiński. Jedno z nich - "Kanał" - zostało zekranizowane przez Andrzeja Wajdę w 1957 roku i weszło do kanonu XX-wiecznej kultury polskiej.

W tym samym roku książkę o Powstaniu wydał także Aleksander Kamiński, autor słynnych "Kamieni na szaniec" (1943). "Zośka i Parasol" to oparta na faktach opowieść o dwóch batalionach Armii Krajowej, z których jeden zaczerpnął nazwę od wojennego pseudonimu Tadeusza Zawadzkiego, czyli "Zośki", jednego z bohaterów "Kamieni na szaniec".

Łączniczką drugiego z oddziałów była Krystyna, córka Melchiora Wańkowicza, która zginęła w Powstaniu i którą pisarz uwiecznił w autobiograficznym "Zielu na kraterze" z 1957 roku (na emigracji książka ukazała się sześć lat wcześniej). Polską edycję dzieła czytelnicy w plebiscycie "Życia Warszawy" uznali za najlepszą książkę poruszającą historię walczącej stolicy.

Jedną z najważniejszych w tamtym czasie publikacji o Powstaniu Warszawskim są bez wątpienia "Kolumbowie. Rocznik 20" Romana Bratnego (1957). Książka stała się szalenie popularna, do 1989 roku miała 23 wydania, znalazła się na liście lektur szkolnych, a Janusz Morgenstern w 1970 roku nakręcił na jej podstawie serial telewizyjny.

Posłuchaj

Druga fala przyniosła także mniej oczywiste utwory na temat Powstania. W "Kwaterze Bożych Pomyleńców" Władysława Zambrzyckiego (1959) nie ma martyrologii ani patosu bohaterskiej walki. Bohaterami powieści jest czterech starszych panów, którzy w swoistym akcie protestu wobec powstańczego chaosu tworzą kółko dyskusyjne, chcąc tym samym oddzielić się od wszystkiego, co dzieje się w Warszawie. Fatum jednak także ich musi dosięgnąć... Ta niebohaterska wizja Powstania była zapowiedzią kolejnej fali powstańczej literatury.

"Gadania przez dwadzieścia lat" o Powstaniu

Warszawskie ścieżki Mirona Białoszewskiego

W 1970 roku ukazał się "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego, dziś chyba najszerzej znana książka podejmująca temat zrywu w stolicy w sierpniu 1944 roku. W odróżnieniu jednak od większości literatury powstańczej "Pamiętnik..." opowiada o losach tych, którzy w walce w ogóle nie uczestniczyli - cywili, każdego dnia drżących o swoje życie, starających się przetrwać w ekstremalnych warunkach.

Autobiograficzne dzieło Białoszewskiego spotkało się początkowo z lekceważeniem właśnie z powodu wyboru bohaterów (którzy zdaniem wielu wcale bohaterami nie byli). Szybko jednak zdano sobie sprawę, że utwór to prawdziwy przełom w opowiadaniu o Powstaniu Warszawskim, nie tylko ze względu na indywidualną perspektywę i mikroskalę zdarzeń, lecz także z uwagi na język, którym autor doskonale oddał raz nudę ukrywania się w schronach, raz gorączkę wojennego przemieszczania się, a także opisał życie w zagrożeniu jako ciągłe przenikanie się społecznych rytuałów, kultury i religii z powszednią fizjologią, niekończącym się strachem i banalnością wszechobecnej śmierci.

Tekst "Pamiętnika..." powstał w oryginalny sposób. Pisarz najpierw nagrał swoją opowieść na magnetofon, następnie zaś dopiero spisał to, co powiedział. Ten proces miał swoje uzasadnienie:

"Przez dwadzieścia lat nie mogłem o tym pisać. Chociaż tak chciałem. I gadałem. O powstaniu. Tylu ludziom. Różnym. Po ileś razy. (…) A nie wiedziałem przecież, że właśnie te gadania przez dwadzieścia lat - bo gadam o tym przez dwadzieścia lat - bo to jest największe przeżycie mojego życia, takie zamknięte - że właśnie te gadania, ten to sposób nadaje się jako jedyny do opisania powstania".

Powstańcy oskarżają

Z "Pamiętnikiem z powstania warszawskiego" zestawiana jest często poetycka książka Anny Świrszczyńskiej z 1974 roku. Tom "Budowałam barykadę" oparty jest na wojennych doświadczeniach poetki, która była sanitariuszką Armii Krajowej. Z pozycji byłej żołnierki, zawiedzionej dowództwem Powstania, Anna Świrszczyńska krytykuje w swoich wierszach decyzje i bezrefleksyjną postawę generałów posyłających ludzi na bezsensowną śmierć. Oskarża dowódców o fałszywą ocenę sytuacji. Jej zdaniem Powstanie Warszawski w ogóle nie powinno wybuchnąć:

"Ci co wydali pierwszy rozkaz do walki
niech policzą teraz nasze trupy.

Niech pójdą przez ulice
których nie ma
przez miasto
którego nie ma
niech liczą przez tygodnie przez miesiące
niech liczą aż do śmierci
nasze trupy".

Gorzkie tony obecne są także w "Pierścionku z końskiego włosia" Aleksandra Ścibora-Rylskiego, który jako nastolatek służył w Szarych Szeregach oraz Armii Krajowej, a w Powstaniu Warszawskim był łącznikiem dowódcy w Zgrupowaniu ''Żniwiarz''. Walkom w sierpniu 1944 roku poświęcona jest pierwsza część powieści, kolejne dotyczą losów akowców już po 1945 roku. Z tego względu napisana już w latach 60. powieść nie mogła zostać wydana w PRL. Ukazała się dopiero w 1991 roku. Na podstawie drugiej części książki Andrzej Wajda nakręcił w 1992 roku "Pierścionek z orłem w koronie", obraz będący swoistym pożegnaniem reżysera z polską szkołą filmową.

Legenda o masakrze

Na przekór goryczy uczestników walk Jarosław Marek Rymkiewicz postanowił użyć swego pióra w służbie powstańczego mitu. W eseju historycznym "Kinderszenen" (2008) autor powraca pamięcią do dzieciństwa naznaczonego wojną, jednak przede wszystkim analizuje wybrane tragiczne zdarzenia Powstania Warszawskiego, usiłując nadać im sens. Wielokrotnie odwołuje się m.in. do wspomnianej wcześniej masakry z 13 sierpnia 1944 roku, ironicznie opisanej przez Tadeusza Gajcego jako "uczta z polskich flaczków". Widzi jednak tę zbiorową śmierć zupełnie inaczej.

Według Rymkiewicza polityczna i militarna klęska warszawskiego zrywu to fundament polskiej tożsamości. Zamordowanie setek tysięcy Polaków jest w "Kinderszenen" czymś, co ma nieustannie przypominać potomnym o ich polskości. Tak rozumiane Powstanie Warszawskie to wielkie zwycięstwo ducha i taki jest właśnie głęboki sens tego, co innym jawi się jako absurd i niepotrzebna hekatomba.

Uprawiana przez Rymkiewicza historiozofia skutkuje mitologizacją Powstania - choć przegrane, to w długiej perspektywie przyniosło Polsce niepodległość. Autor pisze: "to właśnie ono ze wszystkimi swoimi legendami zadecyduje o przyszłości Polaków". Na tę tezę krytycy zareagowali różnie, a linia dzieląca poparcie od sprzeciwu przebiegała zwykle zgodnie z granicą współczesnych politycznych sporów. Przeciwnicy zarzucali Rymkiewiczowi m.in. niezdrową fascynację śmiercią i masakrą, zwolennicy cieszyli się z jednoznacznego wskazania na niemiecką winę.

Zobacz serwis specjalny poświęcony życiu i twórczości Jarosława Marka Rymkiewicza

Setki książek na 76. rocznicę

Przedstawiony tutaj przegląd literatury pięknej poruszającej tematykę Powstania Warszawskiego nie wyczerpuje oczywiście tematu, bowiem lista książek jest niezwykle długa. W 1994 roku Magdalena Rakowska sprawdziła, ile takich pozycji powstało w ciągu pół wieku od Powstania. Znalazła 23 tomiki wierszy, 83 powieści i zbiorów opowiadań i 184 książki wspomnieniowe, zastrzegając, że to na pewno nie są pełne statystyki.

Po upływie kolejnych 26 lat zbiór ten na pewno się powiększył - obejmuje on przecież nie tylko tomy prozy i poezji, lecz także wiele utworów rozproszonych w prasie i w Internecie, a ponadto komiksy, teksty piosenek i recytacji hip-hopowych, dramaty i scenariusze przedstawień organizowanych przez rozmaite instytucje. Nic nie wskazuje, aby miało się to zmienić. Literatury o Powstaniu Warszawskim będzie wciąż przybywać, a jego mit, zgodnie z życzeniem Jarosława Marka Rymkiewicza, będzie się umacniał.

Michał Czyżewski

5 sierpnia 1921 roku urodził się Roman Bratny. Był prozaikiem, poetą, publicystą i scenarzystą filmowym, autorem, który swoją najsłynniejszą powieścią wprowadził do polskiej kultury i historii literatury pojęcie pokolenia Kolumbów. Tak określił generację urodzonych około 1920 roku twórców, którzy w dorosłość wchodzili podczas koszmaru II wojny światowej.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Pokolenie, które odkryło koszmar

"Kolumbowie. Rocznik 20" ukazali się w 1957 roku. Książka o Armii Krajowej i jej młodych żołnierzach, oparta na opowieściach najbliższych przyjaciół pisarza, natychmiast przyniosła mu ogromną popularność. Tylko do 1989 roku miała 23 wydania. Wprowadzono ją na listę lektur szkolnych, a w 1970 roku na podstawie części książki Janusz Morgenstern wyreżyserował serial "Kolumbowie" według scenariusza Romana Bratnego. Powieść przetłumaczono na kilkanaście języków, trafiła nawet do Republiki Południowej Afryki.

W 1971 roku Roman Bratny opowiadał w Polskim Radiu o masie listów, które dostał od czytelników "Kolumbów". – Często były to listy od ludzi, którzy właśnie kończyli lekturę. Pisali, że przez dwa dni nie wychodzili z domu. Zgłaszali pretensje, że skrzywdziłem jakiegoś bohatera, że nie w ten sposób powinny się zakończyć jego losy i przedstawiali swoje wersje. Były też listy osób utożsamiających się z jakąś postacią – wspominał.

Prawdziwy "Kolumb". Dezerter, bohater Powstania, kobieciarz

Tytuł powieści zaczerpnął autor od wojennego pseudonimu Krzysztofa Sobieszczańskiego "Kolumba", który z kolei bazował na nazwisku Krzysztofa Kolumba, włoskiego żeglarza i odkrywcy. Za tym znaczeniem kryje się jednak także rozbudowana metafora dotycząca losu młodzieży sportretowanej w książce. Pokolenie Kolumbów jest zdaniem Romana Bratnego pokoleniem odkrywców.

– Tej generacji świat odkrył całe swoje okrucieństwo, bezmiar grozy, którą niosła ze sobą ostatnia wojna – mówił pisarz w 1970 roku w rozmowie z Jerzym Pytlakowskim. – Z drugiej strony ta generacja została skonfrontowana nagle z nowym światem pojęć, idei i wartości, które dotarły do nas wraz z socjalizmem. To podwójne odkrycie, podwójne zaskoczenie, podwójna konieczność wchodzenia w świat pełen tajemnic, niedoświadczony przez poprzednie generacje – stwierdził.

Andrzej Mularczyk: bez piłki nie byłbym pisarzem

Akowiec i wiersze z podziemi

Naprawdę nazywał się Roman Mularczyk. Był bratem pisarza i scenarzysty Andrzeja Mularczyka (ur. 1930). Dzieciństwo spędził w Konstancinie i Garwolinie, gdzie jego ojciec był oficerem kawalerii. Maturę zdawał w Grudziądzu (po przeniesieniu ojca na stanowisko szefa szkoły podchorążych kawalerii w Centrum Wyszkolenia Kawalerii).

W 1942 roku ukończył konspiracyjną szkołę podchorążych Armii Krajowej. Wydawał podziemne pisma literacko-społeczne - "Kuźnia" i "Dźwigary". Do literatury wszedł poprzez konspirację - w 1944 roku podziemnie wydał tom wierszy "Pogarda", którego recenzentami byli Tadeusz Gajcy i Karol Irzykowski. Tego samego roku walczył w Powstaniu Warszawskim, po jego upadku znalazł się w oflagu, po powrocie do kraju tworzył pismo "Pokolenie".

Portrety, dzienniki, gawędy. Posłuchaj książek o Powstaniu

Pupil Polski Ludowej

Roman Bratny, dla współczesnych czytelników po prostu autor kultowej książki o Powstaniu Warszawskim, był w okresie PRL postacią niejednoznaczną i często bardzo kontrowersyjną. Pomimo swego pochodzenia i patriotycznej biografii wojennej w 1949 roku wstąpił do PZPR. Zrezygnował z losu żołnierza wyklętego, wybierając życie pod opieką komunistycznego państwa. Aby mu się odwdzięczyć, dopuścił się kilku haniebnych wystąpień literackich.

Wprawdzie nie pisał pochwalnych tekstów o partii czy konkretnych politykach, lecz z pasją zwalczał opozycję demokratyczną. Już od lat 70. krytykował ludzi kultury za "próby doraźnych interwencji w życie bieżące". W 1980 roku w "Dzieciach Świętej" karykaturalnie przedstawił Komitet Obrony Robotników. W 1983 roku, u schyłku stanu wojennego, zaatakował represjonowaną Solidarność paszkwilem "Rok w trumnie".

Papier, trumna, magnetofon. Pisarze o Powstaniu Warszawskim

I to także zostało zapomniane przez dzisiejszą publiczność - podobnie jak książki "Szczęśliwi torturowani", "Śniegi płyną", "Brulion", "Na bezdomne psy" czy "Nagi maj". Zostali tylko "Kolumbowie. Rocznik 20". Być może tym dziełem autor odkupił wszystkie grzechy, nawet te popełnione dziesiątki lat po ukazaniu się powieści.

Ostatnią książkę - autobiograficznego "Anioła w butach z ostrogami" - Roman Bratny wydał w 1995 roku. Potem wycofał się z życia publicznego i na 22 lata zaszył się na Mazurach. Zmarł 5 listopada 2017 roku w wieku 96 lat.

mc

W multimedialnym serwisie www.baczynski.polskieradio24.pl mówimy o historii uczuć Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, dla którego przez większość życia najważniejszymi osobami byli rodzice Stefania i Stanisław Baczyńscy. Aż do zimy 1941 roku, gdy poznał Barbarę, swoją przyszłą żonę. Ich miłość, dzięki poezji Baczyńskiego, przeszła do historii literatury.

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o historii miłości Krzysztofa i Basi:

Baczyński to nie tylko jeden z najwybitniejszych poetów pokolenia Kolumbów, lecz także prozaik i rysownik. Podczas wojny był konspiratorem, harcmistrzem Szarych Szeregów, podchorążym Armii Krajowej, wreszcie - powstańcem warszawskim poległym w walce. Prywatnie był natomiast ukochanym synem i kuzynem, kochającym mężem i zięciem, przyjacielem i kolegą.

Ale jaki człowiek kryje się za tą legendą?

Te najróżniejsze oblicza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pokazujemy w serwisie www.baczynski.polskieradio24.pl, przygotowanym z okazji setnej rocznicy urodzin twórcy. Stworzona przez zespół portalu PolskieRadio24.pl strona składa się z unikatowych nagrań archiwalnych Polskiego Radia – opowieści członków rodziny, przyjaciół i znajomych, żołnierzy i kolegów z konspiracji, a także wypowiedzi biografów oraz znawców literatury.

Ale jaki człowiek kryje się za tą legendą? Baczyński to przecież nie tylko jeden z najwybitniejszych poetów pokolenia Kolumbów, lecz także prozaik i rysownik. Podczas wojny był konspiratorem, harcmistrzem Szarych Szeregów, podchorążym Armii Krajowej, wreszcie - powstańcem warszawskim poległym w walce. Prywatnie był natomiast ukochanym synem i kuzynem, kochającym mężem i zięciem, przyjacielem i kolegą.

Te najróżniejsze oblicza Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pokazujemy w serwisie www.baczynski.polskieradio24.pl, przygotowanym z okazji setnej rocznicy urodzin twórcy. Stworzona przez zespół portalu PolskieRadio24.pl strona składa się z unikatowych nagrań archiwalnych Polskiego Radia – opowieści członków rodziny, przyjaciół i znajomych, żołnierzy i kolegów z konspiracji, a także wypowiedzi biografów oraz znawców literatury.

Jakie były lata szkolne Krzysztofa Kamila Baczyńskiego? Jak wyglądały jego relacje z rówieśnikami? W końcu: jak funkcjonował w środowisku poetyckim, wśród starszych kolegów po piórze? To był czas "gołębiej młodości", podróży, poznawania świata i siebie, czas planów i marzeń. To był świat z nadciągającą apokalipsą, ale wciąż jeszcze niespełnioną.

Uczniem gimnazjum oraz liceum im. Stefana Batorego był Krzysztof Kamil Baczyński w tym samym czasie, w którym uczyli się tu trzej późniejsi bohaterowie książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec" - Tadeusz Zawadzki "Zośka", Jan Bytnar "Rudy" i Maciej Aleksy Dawidowski "Alek". 

Kliknij w obrazek i dowiedz się więcej o środowisku, z którego wyrosło pokolenie Kolumbów:

22 stycznia 1921 roku urodził się w Warszawie jeden z najwybitniejszych poetów pokolenia Kolumbów Krzysztof Kamil Baczyński. Jego twórczość spleciona z tragicznym życiorysem dała początek jednej z najbardziej poruszających legend polskiej kultury. 

Dzięki zapobiegliwości dwóch kobiet - matki poety Stefanii Baczyńskiej i jego teściowej Feliksy Drapczyńskiej - udało się ocalić cały dorobek twórczy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Rodzina miała znaczący udział w powojennych edycjach wyborów wierszy nieżyjącego twórcy.

W serwisie www.baczynski.polskieradio24.pl, przygotowanym z okazji setnej rocznicy urodzin twórcy, prezentujemy m.in. unikatowe nagrania z archiwum Polskiego Radia – opowieści członków rodziny, przyjaciół i znajomych, żołnierzy i kolegów z konspiracji, a także wypowiedzi biografów oraz znawców literatury.

Kliknij w obrazek i posłuchaj wspomnień najbliższych oraz wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w mistrzowskich interpretacjach wybitnych aktorów:

Wspominając Baczyńskiego...

W uchwale Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej ustanawiającej rok 2021 Rokiem Krzysztofa Kamila Baczyńskiego czytamy: "Poeta w swoich wierszach mówi o sprawach ważnych i ponadczasowych, takich jak wierność, miłość, Ojczyzna, ale też pokazuje tragiczną stronę ludzkiego życia, związaną z koniecznością wyboru, poświęceniem i strachem przed śmiercią". 

Krzysztof Kamil Baczyński - serwis specjalny Polskiego Radia >>>

Czwartego sierpnia minęła 77. rocznica śmierci poety Polski Walczącej. Krzysztof Kamil Baczyński poległ na placu Teatralnym podczas walki w obronie swojego miasta - Warszawy, w której urodził się sto lat temu, którą kochał i o której pisał w swoich wierszach.

Jak przekonywał w "Rozmowach po zmroku" Wiesław Budzyński, ustalenie okoliczności śmierci Barczyńskiego było o tyle ważne, że w zależności od wersji różniły się jej daty: pałac Blanka - 4 sierpnia, wieża ratuszowa - 5 sierpnia.

Powstanie Warszawskie - serwis specjalny Polskiego Radia >>>

Posłuchaj specjalnego kanału - Radio Baczyński

- Przystąpiłem do badania tej sprawy w latach 80. Ratusz był budynkiem zapomnianym, rozebranym, mimo że ruiny nadawały się do odbudowy. Oddział, który w nim walczył pod dowództwem mjr. Kozakiewicza ps. Barry, był nie tyle przemilczany, co tępiony. Był to odział specjalny i Baczyński dołączył do nich zupełnie przypadkowo. Nie dotarł do niego rozkaz o wybuchu powstania. Przyszedł na ul. Focha, gdzie była wyznaczona zbiórka "Parasola" - oddziału, do którego należał Baczyński. W momencie strzelaniny oni dopiero się zorientowali, że wybuchło powstanie - tłumaczył biograf poety.

Wiesław Budzyński przybliżał w audycji także inne miejsca w stolicy związane z Baczyńskim, a o wizerunku rodzinnego miasta w poezji Baczyńskiego mówił Piotr Matywiecki.

Odwiedziliśmy też Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w którym znajduje się wiele rękopisów, dokumentów, fotografii i pamiątek po poecie. Opowiadała o nich kustosz Małgorzata Wichowska.

***

Tytuł audycji: Rozmowy po zmroku

Prowadziła: Dorota Gacek

Data emisji: 4.08.2021

Godzina emisji: 19.30

pg

Krzysztof Kamil Baczyński. Zobacz serwis specjalny

Pochłonie nas historia. Młodych, dwudziestoletnich chłopców. Nie będziemy Mochnackimi, Mickiewiczami, Norwidami swojej epoki. Mogliśmy być Rimbaudami. Ale odrzuciliśmy to, bo szliśmy gdzie indziej.

Andrzej Trzebiński, "Pamiętnik" (fragm.)

Zabawy w małego redaktora

Dzieciństwo miał szczęśliwie. Na świat przyszedł w 1922 roku w podłomżyńskiej Radgoszczy. Potem były przenosiny do kolejnych małych miejscowości: w okolice Łodzi, na Pomorze (ojciec Andrzeja, Stanisław Konstanty Trzebiński, pracował jako agronom).

- Byłam cztery lata od niego młodsza, wychowaliśmy się na wsi - wspominała swojego brata Zofia Trzebińska-Nagabczyńska. - W grupie kuzynów Andrzej zawsze przewodził. Urządzał zabawy, w tym takie, jak wydawanie pisma codziennego, z powieścią w odcinkach i zagadkami. Również wystawy, teatrzyki czy cyrk. Od najwcześniejszych lat wykazywał inicjatywę. Patrzyliśmy na niego jak na kogoś, kto się wyróżniał. Kto jest ponad nami.

Poza tym, jak opowiadała Zofia Trzebińska-Nagabczyńska, jej starszy brat był często "poważny i skupiony". I nie bardzo miał głowę do codziennych, życiowych sprawy ("Już od dziecka nigdy nie wiedział, gdzie są w domu filiżanki czy koszule. Nie zwracał uwagi na takie rzeczy").

W sercu "Sztuki i Narodu"

Gdy miał dziesięć lat, Andrzej Trzebiński przeniósł się wraz z rodzicami do Warszawy. Uczył się w gimnazjum i liceum im. Czackiego ("Był wybitnym uczniem", wspominała siostra, "nauczył się między innymi francuskiego na tyle, że w 1940 tłumaczył wiersze, które mu zresztą przepisywałam na maszynie").

Latem tegoż 1940 roku (liceum, już po wybuchu wojny, kończył na tajnych kompletach) zdał maturę i wraz ze swoim licealnym kolegą Tadeuszem Borowskim rozpoczął studia polonistyczne na podziemnym Uniwersytecie Warszawskim. Zamiłowanie do literatury, poetycki talent objawiał już w szkole, polonistyka zatem była naturalnym wyborem.

Potem nadszedł czas na większe zaangażowanie.

Na przełomie 1941 i 1942 roku Andrzej Trzebiński razem ze swoim serdecznym przyjacielem Wacławem Bojarskim oraz Bronisławem Onufrym Kopczyńskim założyli "Sztukę i Naród" - najważniejsze pismo literackie okupowanej Polski, które wkrótce współtworzyć również będą m.in. Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński.

Po tragicznych śmierciach pierwszych dwóch redaktorów naczelnych pisma - Kopczyńskiego i Bojarskiego - Trzebiński, w styczniu 1943 roku, objął tę funkcję. Jeszcze wtedy nie wiedział, że i jego za niecały rok będzie musiał ktoś zastąpić.

Kultura jako przejaw siły

- Jeśli miałbym przywołać jego postać, opowiedziałbym o młodym, wysokim chłopaku z ciekawymi oczyma z wichrzącą się czupryną - mówił w Polskim Radiu Zbigniew Laskowski, kolega Andrzeja Trzebińskiego. - Chłopaku ogarniętym pasją tworzenia nie tylko literatury, ale czegoś, co można nazwać rolą kultury w życiu narodu.

Ambicje młodego poety zapatrzonego w wielkich twórców polskiego romantyzmu, krytycznie oceniającego "tradycję skamandrycką", poety współredagującego pismo związane ze środowiskiem polityczno-wojskowej Konfederacji Narodu (wywodzącej się z przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego "Falanga") były bowiem wielkie.

- Trzebiński myślał o Ruchu Kulturowym, ponadpartyjnej płaszczyźnie pokolenia wojennego - mówił w radiowej Dwójce prof. Maciej Urbanowski. Ruch ów, jako apolityczna struktura konspiracyjna, powstał w połowie 1943 roku. Jego celem miało być przeformułowanie polskiej świadomości kulturowej, przygotowanie narodowej kultury (ale i "imperialnej", bo w grę wchodziła idea stworzenia swoistego imperium słowiańskiego) na czasy powojenne.

"Wytworzenie własnego stylu kultury jest kwestią siły", pisał Trzebiński.

"Groszku pachnącego przyniosłaś mi w dłoni"

Co pozostawił po sobie 21-letni Andrzej Trzebiński jako literacki twórca? - I przejmujący dziennik, i dramat "Aby podnieść różę", i niedokończoną powieść "Kwiaty z drzew zakazanych", i poruszającą, budzącą ciągłe spory, krytykę literacką, i poezję - wyliczał prof. Maciej Urbanowski.

Obok poezji (a wśród niej takich znanych do dziś fraz, jak "Groszku pachnącego przyniosłaś mi w dłoni / dałaś groszek - dłoni nie chciałaś już dać", "Takaś mała, a łzy takie ogromne / takie ciężkie, że aż głowa się chyli") czy dramatu (witkacowskiej z ducha groteski o rewolucji) warto się przede wszystkim przyjrzeć "Pamiętnikowi" Andrzeja Trzebińskiego.

Tekst ten (w istocie, jeśli chodzi o przynależność gatunkową, dziennik) pozostaje bowiem czymś oryginalnym na tle całego piśmiennictwa epoki - nikt z Kolumbów nie prowadził takich zapisków! Jest niezwykłym autoportretem dojrzewania młodego człowieka, ale i pośrednio świadectwem o całym tragicznym pokoleniu.

Bilanse finansowe, czytelnicze, miłosne

- Autor tej książki chodził niedożywiony, biednie ubrany, nie miał pieniędzy, ciągle musiał zmieniać mieszkania, ciężko pracował, walczył w codziennym życiu o przetrwanie - podkreślał Zbigniew Laskowski. Potwierdzenie tego znaleźć można na kartach "Pamiętnika".

"Mam w kieszeni 8 zł i kilkadziesiąt groszy. Naturalnie obiadu jeść już nie będę. Ostatnim luksusem dnia było gruntowne, mniej więcej kunsztowne i kosztowne śniadanie". Trzebiński wielokrotnie zdawał takie finansowo-rachunkowe relacje, ale robił to nie tyle, by się nad sobą uskarżać, ile by uświadamiać sobie własne położenie, wręcz dopingować do działania. "Skończyć z tym. Zreformować gruntownie całość finansów", upominał sam siebie. Choć za chwilę, po kolejnych obliczeniach, dodawał: "Już mam deficyt. Psiakrew! A długi?".

Samoświadomość. Samodyscyplina. Nieustanne rozliczanie się z tego, co się zrobiło, co powinno się zrobić. Praca nad sobą. Ten bardzo charakterystyczny rys osobowości Andrzeja Trzebińskiego uwidacznia się wielokrotnie w "Pamiętniku". A w tle tych zabiegów była fundamentalna kwestia: poczucie, że się należy do "straconego pokolenia", że ma się bardzo mało czasu. Że jest się dopiero na początku życiowej i artystycznej drogi, ale za chwilę, w każdym momencie, może ona zostać tragicznie przerwana.

Być może stąd ta gorączkowa zachłanność Trzebińskiego, by jak więcej jeszcze przeczytać, poznać, napisać (robił listy lektur, tematów, którymi powinien się zająć, nie dosypiał). By pracować nad sobą, bo przecież tyle jeszcze planów, ambitnych polityczno-społecznych zamierzeń.

***

Czytaj także:

• "Między koszmarem a idyllą". Życie i śmierć Gajcego
• Zdzisław Stroiński. Młody poeta Warszawy mierzy się z "krwawą legendą"

***

"Pamiętnik" Trzebińskiego - na innym planie - to intymne świadectwo miłości młodziutkiego poety: opowieści o dziewczynach (o których często nie miał najlepszego zdania), a przede wszystkim o "Annie nr 1" (poznanej w czytelni biblioteki przy Koszykowej), potem "Annie nr 2" (starszej od niego o dziesięć lat). Los chciał, że spotkanie z "Anną nr 2" stało się tematem ostatniego wpisu w "Pamiętniku". "Być może kocham ją i nie należy się tego wypierać - ale swoją drogą nie powinniśmy się widywać zbyt często. Pisarz, artysta musi mieć dużo samotności, aby tworzyć", notował na kilka tygodni przed śmiercią.

Są momenty, gdy ta książka - między relacjami z trudów codzienności, z pracy przy "Sztuce i Narodzie", z miłosnych rozterek - staje się, jak określił to sam autor, "modlitewnikiem". Na ten religijny wątek zwrócił uwagę choćby Czesław Miłosz (który zresztą z Trzebińskim toczył wielkie ideowe spory). "Pamiętnik Trzebińskiego jest dla mnie wstrząsający", pisał w 1960 roku dla paryskiej "Kultury" Miłosz. "O polskim katolicyzmie narodowym można nie być wysokiego mniemania, ale tutaj coś nastąpiło. Wiara religijna została dźwignięta na stopień wyższy, jest osobiście przeżyta (…). Być może w Trzebińskim Polska straciła to, czego jej brak: pisarza obierającego za temat życie wewnętrzne akcji i kontemplacji".

"Zdziwienie nie do wyrażenia"

Świadomość śmierci pojawiała się wielokrotnie na kartach "Pamiętnika" Andrzeja Trzebińskiego. Młody autor próbował ją niejako oswoić, patrząc na życie z perspektywy jego końca. Ale jednocześnie zanosił przejmujące modlitwy. "Myśl o mnie, Boże - nie daj mi śmierci, nie daj mi konieczności śmierci. Ty jeden wiesz, jak strasznie byłoby nie wykonać niczego z tych rzeczy, które zostały przez nas wspólnie zaczęte z Wacławem, Bronisławem (…)".

Zwyczajnie, po ludzku bał się, że - jak pisał w przejmującej notce po śmierci przyjaciela Wacława Bojarskiego - "pochłonie nas historia".

Koniec przyszedł jesienią 1943 roku (jesień była ukochaną porą roku poety). Na początku listopada, gdy w Warszawie trwały nasilone represje Niemców w stosunku do mieszkańców stolicy: liczne obławy, łapanki i egzekucje, Andrzej Trzebiński został zatrzymany za nielegalne przebywanie w przyfabrycznej stołówce przy ul. Filtrowej.

- Poszedł kiedyś do tej jadalni, zjadł sobie obiad, a z nieba jedzenie nie spadało. Więc raz mu się udało, więc pomyślał sobie: "drugi raz pójdę" - wspominał w Polskim Radiu ojciec Józef Warszawski, kapelan Konfederacji Narodu. - Niemcy już zauważyli, zabrali go. Jego siostra chodziła po wszystkich urzędach, miała pieniądze, chciała go wykupić za każdą cenę. Nic nie pomogło.

Był 12 listopada 1943 roku. Ulica Nowy Świat, okolice Wareckiej. - Andrzej został przywieziony wraz z grupą trzydziestu Polaków. Został rozstrzelany w egzekucji ulicznej, która miała wzbudzić zgrozę i zastraszenie, jako odwet za działania Polski podziemnej - opowiadał Stanisław Edward Bury, kolega Andrzeja Trzebińskiego.

- Ci przywiezieni na rozstrzelanie Polacy mieli na głowach papierowe kaptury. Potem ciała wrzucono na ciężarówki.

***

"Trochę się boję, że wbrew oswojeniu z myślą o śmierci mogę się nieco zblamować wtedy", pisał Andrzej Trzebiński, żegnając Wacława Bojarskiego. "Że nie umrę tak pewnie, tak bezwzględnie, tak mocno, jak dzisiaj obiecuję to sobie. Że przez serce w takiej chwili może przelecieć cień. Nieznane. Zdziwienie nie do wyrażenia, odczute tylko, bezgraniczne, bezdenne, takie tylko, jakie daje widzenie Prawdy".

jp

Źródła:

Andrzej Trzebiński, "Pamiętnik", opracowanie, wstęp i przypisy Paweł Rodak, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 200; Bronisław Mamoń, "Uczestnik polskiego chóru. O Pamiętniku Andrzeja Trzebińskiego, "Tygodnik Powszechny" 2002 nr 15.

Tadeusz Gajcy był jednym z najlepiej zapowiadających się polskich poetów pokolenia Kolumbów. Przed śmiercią w Powstaniu Warszawskim zdążył opublikować zaledwie dwa tomiki wierszy, które jednak zapewniły mu miejsce w historii literatury.

Debiutancki tomik Gajcego – "Widma" – ukazał się w podziemnym wydawnictwie Biblioteka SiN-u w maju 1943 roku. Jesienią tego samego roku poeta zrezygnował z pracy (był magazynierem w firmie konfekcyjnej) i poświęcił się pisaniu, zaniedbując nawet studia. W październiku ukończył poemat "Misterium niedzielne", w maju 1944 roku ukazał się drugi z kolei tom wierszy Gajcego "Grom powszedni". Nakład wynosił 500 egzemplarzy. Gajcy pisywał prócz wierszy opowiadania, piosenki partyzanckie. - Jakbyśmy spytali przeciętnego Polaka, jakie zna wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, to może wymieniłby "Elegię o chłopcu polskim". Natomiast Gajcy pozostaje nieznany. Przecież trzeba znać jego liryki jak "Miłość bez jutra" - podkreślił Krzysztof Masłoń.

Czytaj także:

• Sukces i klątwa. Roman Bratny w cieniu "Kolumbów"
• Krzysztof Kamil Baczyński upamiętniony na muralu w Warszawie. Gliński: przypominamy go Polsce

Jego zdaniem ranga tego poety jest ogromna. - Był jednym z najważniejszych twórców nie tylko swojej generacji, ale całej polskiej liryki XX wieku obok Miłosza, Herberta, Wierzyńskiego i niedawno zmarłego Rymkiewicza. Gajcy podążał tą samą drogą, był też poetą trudnym i wymagającym - pokreślił krytyk. 

Posłuchaj

Od 1 sierpnia 1944 roku Gajcy pod pseudonimem "Topór" walczył w Powstaniu Warszawskim na Starym Mieście. Poeta zginął 16 sierpnia w wysadzonej przez Niemców placówce przy ul. Przejazd 1/3. Ciało Gajcego zostało ekshumowane przez rodzinę wiosną roku 1946 i spoczęło na wojskowych Powązkach. 

Więcej w nagraniu.

***

Audycja: "Poczytnik"

Prowadzący: Krzysztof Masłoń, Tomasz Zapert

Data emisji: 6.02.2022

Godzina emisji: 22.05