Najwcześniejsze dowody pisma, które wykorzystuje system liter do reprezentowania dźwięków, czyli alfabetu, znaleziono w Egipcie. Datuje się je na czasy XII dynastii (około 1981 p.n.e. do 1802 p.n.e.), ale pismo alfabetyczne rozprzestrzeniło się na dobre od około 1300 p.n.e na terenie Lewantu – wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. System alfabetyczny został później przejęty przez Greków, a następnie Rzymian.  

- Niedawno odkryta inskrypcja, datowana na około 1450 r. p.n.e., może być nazywana "brakującym ogniwem", ponieważ wypełnia lukę pomiędzy wczesnymi przykładami pisma alfabetycznego z Egiptu a późniejszymi przykładami znalezionymi w Lewancie – czytamy w artykule odkrywców znaleziska – badaczy pod kierownictwem doktora Feliksa Höflmayera – opublikowanym w czasopiśmie "Antiquity".

Alfabet zaadaptowany przez najeźdźców

Teorię o „brakującym ogniwie” opiera się na fakcie, że autor inskrypcji używał symboli hieroglificznych do reprezentowania niektórych liter - na przykład litera „ajin” była przedstawiona przez niego jako symbol hieroglificzny, który wygląda jak oko.

Zdaniem zespołu Höflmayera, pismo alfabetyczne mogło przedostać się na tereny Lewantu za pośrednictwem Hyksosów. Ta niejednolita etnicznie grupa ludów pochodzenia małoazjatyckiego zawładnęła północnym Egiptem na przełomie XVII i XVI w.p.n.e. Hyksosi kontrolowali również terytorium Lewantu. Najeźdźcy mogli przejąć wynalazek alfabetu i przenieść go na tereny Azji Mniejszej. 

Brutalna śmierć faraona. Zagadka rozwiązana po 3500 latach

Co zawiera najstarsza inskrypcja Lewantu?

Poza literą "ajin" na inskrypcji widnieją też litery "taw", "nun" i "pe", używane powszechnie w alfabetach semickich (m.in. w alfabecie hebrajskim). Litery w pierwszym słowie inskrypcji układają się w słowo "niewolnik", jednak badacze zaznaczają, że taki układ liter występował również w innych słowach oraz że ze względu na to, że zachowały się tylko fragmenty inskrypcji, nie można z całą pewnością stwierdzić, że chodziło o to słowo.

Skorupa, na której widnieje napis, została odnaleziona w Lakisz w 2018 roku. Jej wiek oszacowano na podstawie datowania radiowęglowego znajdujących się przy niej ziaren pszenicy, które były najprawdopodobniej przechowywane w naczyniu.

Antiquity/Livescience.com/bm

Tall el-Hammam znajdowało się na północny wschód od Morza Martwego. Stanowiło w epoce brązu prawdopodobnie ważny ośrodek na terenie Kanaanu, o czym świadczą zachowane do dziś pozostałości pałacu, pokaźnych murów miejskich i monumentalnej bramy.

Upadek miasta nastąpił ok. roku 1650 p.n.e. – świadczą o tym badania interdyscyplinarnego zespołu naukowców prowadzone na terenie Tall el-Hammam od 2005 roku. Świadczy o tym datowana na ten czas, mierząca 1,5 metra, warstwa popiołu i węgla. Odkryto tutaj zeszklony kwarc, stopioną ceramikę i cegły błotne, węgiel diamentopodobny, sadzę, pozostałości stopionego tynku oraz szczątków ludzkich i stopione minerały, w tym platynę, iryd, nikiel, złoto, srebro, cyrkon i chromit.

- Wszystkie te dowody świadczą o spaleniu w wysokiej temperaturze i występowaniu wysokiego ciśnienia na całym obszarze badań - powiedział prof. Sid Mitra, geolog i kierownik badań. - Ludzie nie byli w stanie wzniecać pożarów o tak wysokiej temperaturze w epoce brązu.

Hiroszima x1000

Zdaniem naukowców prawdopodobnie doszło tu do uderzenia meteorytu lub wybuchu meteoru w atmosferze. Podobne zdarzenie było najprawdopodobniej przyczyną tzw. katastrofy tunguskiej w 1908 roku. Wówczas to nad syberyjską tajgą eksplodował meteor o średnicy 50 metrów, generując 1000 razy więcej energii niż bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę. W ciągu godziny eksplozja i pożary lasu pochłonęły obszar odpowiadający trzem powierzchniom Warszawy.

Katastrofa tunguska - zderzenie z planetoidą czy kometą?

W warstwie zniszczeń występuje również wysoka koncentracja soli, która mogła zrujnować rolnictwo na tym obszarze. To z kolei doprowadziło najpewniej do opuszczenia ponad tuzina miast i miasteczek w dolnej części Doliny Jordanu w kolejnych stuleciach. Duże nagromadzenie soli dało najpewniej początek starotestamentowej historii o żonie Lota zamienionej w słup soli.

Naukowcy rozważali i odrzucili inne potencjalne procesy, które mogłyby wyjaśnić zniszczenia, takie jak aktywność wulkaniczna, trzęsienia ziemi, pożary, działania wojenne i gwałtowne burze. Żadne z nich nie mogło spowodować tak rozległych zniszczeń, jak te, które odkryto na obszarze Tall el-Hammam.

Biblijne echa

"Niezwykła katastrofa, taka jak zniszczenie Tall el-Hammam przez obiekt kosmiczny, mogła wygenerować tradycję ustną, która po przekazaniu przez wiele pokoleń, stała się źródłem spisanej historii biblijnej Sodomy w Księdze Rodzaju" konkludują autorzy badań w artykule "A Tunguska sized airburst destroyed Tall el-Hammam a Middle Bronze Age city in the Jordan Valley near the Dead Sea" na łamach czasopisma "Nature". 

Choć autorzy badania zastrzegają, że taki ciąg myślowy pozostaje w sferze domysłów, to kosmiczny kataklizm mógł przypominać ten znany ze Starego Testamentu: "A wtedy Pan spuścił na Sodomę i Gomorę deszcz siarki i ognia od Pana zniszczył te miasta oraz całą okolicę wraz ze wszystkimi mieszkańcami miast, a także roślinność" (Księga Rodzaju 19, 24-25; za Biblią Tysiąclecia).

EurekaAlert!/"Nature"/bm

Odkrycia dokonali archeolodzy z Uniwersytetu w Göteborgu. Od 2010 roku w ramach The Söderberg Expedition przeprowadzili kilka rund wykopalisk na Cyprze. W 2018 roku archeolodzy odkryli dwa grobowce w formie podziemnych komór, z dużą liczbą ludzkich szkieletów. Z kośćmi trzeba było obchodzić się bardzo ostrożnie, ze względu na kruchość spowodowaną tym, że spędziły one 3000 lat w słonej glebie, dlatego badania trwały blisko cztery lata.

Odkryto grobowiec skarbnika Ramzesa II, jednego z najpotężniejszych faraonów

Grobowiec elit 

Oprócz szkieletów 155 osób, zespół znalazł również 500 artefaktów. Szkielety i rytualne przedmioty pogrzebowe leżały w warstwach jedna na drugiej, co pokazuje, że grobowce były używane przez kilka pokoleń.

- Znaleziska wskazują, że są to grobowce rodzinne dla elity rządzącej w mieście. Znaleźliśmy m.in. szkielet pięciolatki ze złotym naszyjnikiem, złotymi kolczykami i złotą tiarą. Prawdopodobnie było to dziecko potężnej i bogatej rodziny - mówi kierujący wykopaliskami prof. Peter Fischer.

Wśród znalezisk jest biżuteria i inne przedmioty wykonane ze złota, srebra, brązu, kości słoniowej i kamieni szlachetnych oraz bogato zdobione naczynia z wielu kultur.

- Znaleźliśmy również ceramicznego byka. Ciało tego wydrążonego byka ma dwa otwory: jeden na grzbiecie, aby napełnić go płynem, prawdopodobnie winem, i jeden przy nosie, aby się z niego napić. Najwyraźniej w komnacie urządzali uczty, by uczcić swoich zmarłych - wskazywał badacz. 

Złota tiara znaleziona w grobowcu. Fot.: Peter Fischer, Teresa Bürge/Uniwersytet w Göteborgu/EurekaAlert!/dp

Wiadomość sprzed tysiącleci

Jednym ze szczególnie ważnych znalezisk jest pieczęć w kształcie cylindra wykonana z hematytu, zapisaną pismem klinowym z Mezopotamii. Dzięki temu naukowcy byli w stanie ją odczytać. 

- Tekst składa się z trzech wierszy i wymienia trzy imiona. Jednym z nich jest Amurru, bóg czczony w Mezopotamii. Dwaj pozostali to historyczni królowie, ojciec i syn, których ostatnio udało nam się odnaleźć w innych tekstach na glinianych tabliczkach z tego samego okresu, czyli z XVIII w. p.n.e. Obecnie próbujemy ustalić, dlaczego pieczęć trafiła na Cypr ponad 1000 kilometrów od miejsca, w którym została wykonana - wskazuje prof. Peter Fisher. 

Ważny ośrodek handlowy

Wśród znalezisk znajduje się karneol, czerwony kamień szlachetny z Indii, niebieski kamień szlachetny, lapis lazuli, z Afganistanu oraz bursztyn z okolic Morza Bałtyckiego, co pokazuje, że miasto pełniło centralną rolę w handlu w epoce brązu. Złota biżuteria, wraz ze skarabeuszami (amulety w kształcie chrząszczy z hieroglifami) i szczątkami ryb przywiezionymi z doliny Nilu, wskazują na intensywny handel z Egiptem.

Porównując artefakty z podobnymi znaleziskami z Egiptu, archeolodzy byli również w stanie datować biżuterię.

Egipska biżuteria z motywem kwiatu lotosu. Fot.: Peter Fischer, Teresa Bürge/Uniwersytet w Göteborgu/EurekaAlert!/dp

- Badania porównawcze pokazują, że większość przedmiotów pochodzi z czasów Nefertiti i jej męża Echnatona około 1350 roku p.n.e.. Dowodzi tego m.in. znaleziony przez nas złoty wisiorek: kwiat lotosu z inkrustowanymi kamieniami szlachetnymi. Nefertiti nosiła podobną biżuterię - mówi kierownik badań. 

Ważne są również znaleziska ceramiczne.

- Sposób, w jaki ceramika zmieniała z czasem swój wygląd i jak zmieniał się materiał, z którego ją wykonywano, pozwala nam datować ją i badać związki, jakie ówcześni ludzie mieli z otaczającym ich światem. To co mnie najbardziej fascynuje to szeroko zakrojona sieć kontaktów, jaką mieli 3400 lat temu - dodaje badacz.

Odnalezione w grobowcu naczynie ceramiczne z motywem rydwanów. Fot.: Peter Fischer, Teresa Bürge/Uniwersytet w Göteborgu/EurekaAlert!/dp

Następnym krokiem będzie analiza DNA szkieletów.

- To ujawni, jak poszczególne osoby są ze sobą spokrewnione i czy byli wśród nich imigranci z innych kultur, co nie jest wykluczone, biorąc pod uwagę rozległe sieci handlowe - mówi Peter Fischer.

EurekaAlert!/bm