Skazana na tyrana

Maria Kalergis urodziła się 7 sierpnia 1822 roku w Petersburgu. Była córką generała hrabiego Fryderyka Karola Nesselrode – niemieckiego szlachcica w służbie rosyjskiej – i polskiej szlachcianki Tekli z Górskich. Rodzice Kalergis rozstali się rok po jej narodzinach, więc dziewczyna wychowywała się w Petersburgu w domu swojego stryja – Karola Nesselrode.

- Piękna, inteligentna i utalentowana, lecz nieposażna Maria (zwana w młodości Marią Polką) jako młoda 17-letnia dziewczyna została wydana za mąż za Greka w służbie rosyjskiej Jana Kalergisa. Człowieka szpetnego zewnętrznie, jak i mającego charakter spaczony demonem zazdrości – opowiadał historyk prof. Andrzej Notkowski na antenie Polskiego Radia.

Związek nie był udany - już pół roku po ceremonii małżonkowie nie utrzymywali ze sobą kontaktu i mieszkali osobno. Winę za rozpad ich pożycia małżeńskiego ponosi Jan, który słynął ze swojego trudnego charakteru.

- Kalergis był znany ze swojej ogromnej zazdrości. Już w podróży poślubnej robił kobiecie wręcz dantejskie sceny i awanturował się w miejscach publicznych. W obronie Polki stawali nawet przygodni towarzysze ich podróży – mówiła historyczka dr Agnieszka Janiak-Jasińska w audycji z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Po rozstaniu z mężem szlachcianka zamieszkała w Warszawie. Nie uzyskawszy jeszcze rozwodu wdała się w romans z hrabią Aleksandrem Demidowem.

- Demidow był zakochany w Marii Kalergis i ze dwa lata chodził za nią, prosząc ją o ślub. Gdy okazało się, że rozwodu nie zaaprobuje ani jej ojciec, ani rodzina w Petersburgu, to kobieta zakończyła ten związek – opowiadała dr Agnieszka Janiak-Jasińska na antenie Polskiego Radia.

Kalergis jako kobieta fatalna

- Latem roku 1842 rozpoczął się jej długoletni burzliwy romans z Adamem Potockim. Jednocześnie poznał ją Cyprian Kamil Norwid, który nieszczęśliwie się w niej zakochał – mówił prof. Andrzej Notkowski w audycji "Maria Kalergis – dama europejskich salonów".

Związek Kalergis z Norwidem trwał bardzo krótko, jednak odcisnął wielkie piętno na życiu i twórczości poety. Artysta nigdy się nie ożenił, a w swoich dziełach zawierał krytyczne sądy o kobietach. Polka prawdopodobnie jest pierwowzorem postaci hrabiny Marii Harrys z tragedii Norwida "Pierścień wielkiej damy".

Pod koniec lat 40. Kalergis wyjechała do Paryża.

- Była mile widziana na dworze cesarza Francji Napoleona III. Przyjmowała na swoich salonach ludzi wielkich tamtej epoki: arystokratów, polityków, luminarzy literatury i sztuki – opowiadał prof. Andrzej Notkowski na antenie Polskiego Radia.

Kalergis – zgodnie z ówczesnym prawem – otrzymała od męża spory majątek, który umożliwił jej prowadzenie wystawnego życia, częste podróże i finansowanie wielu dziewiętnastowiecznych muzyków.

- Z jej mecenatu korzystał cały zastęp artystów: między innymi Ryszard Wagner. Właśnie dzięki niej doszło do wystawienia w Paryżu "Tannhäusera". Żeby mu pomóc, podobno sprzedała część swojej biżuterii. Nas interesuje głównie Stanisław Moniuszko. Przecież dzięki interwencji Kalergis u jej małżonka doszło do historycznej premiery "Halki" – mówił muzykolog i krytyk muzyczny Janusz Ekiert w audycji "Dwie Marie i Delfina". - Mało tego, pani Kalergis zorganizowała specjalny koncert na rzecz Moniuszki, który cieszył się niezmiernym powodzeniem i przyniósł 15 tysięcy rubli dochodu. Ta suma pozwoliła kompozytorowi spłacić długi i wybrać się do Paryża – dodał.

Przyjaciółka wielkich kompozytorów

Kalergis przyczyniła się do otwarcia Instytutu Muzycznego w Warszawie (obecnie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina) oraz Towarzystwa Muzycznego – protoplasty dzisiejszej Filharmonii Warszawskiej. Sama była zresztą uzdolniona muzycznie - potrafiła świetnie grać na fortepianie, co pokazywała na swoich licznych koncertach.

- Jej gra ceniona była nie tylko przez Chopina, lecz także Liszta i Rubinsteina – opowiadała na antenie Polskiego Radia dr Agnieszka Janiak Jasińska.

Z największym polskim pianistą Kalergis była zresztą bardzo zaprzyjaźniona. Podobno to właśnie on nauczył ją grać na fortepianie.

Pod koniec lat 50. arystokratka zamieszkała w Warszawie. Była obserwatorką ówczesnych wydarzeń politycznych, w tym powstania styczniowego. Oficjalnie Kalergis nie angażowała się w nie, chociaż chodziły pogłoski mówiące o tym, że Polka pracowała jako rosyjski szpieg. Z powodu braku źródeł na ten temat prawdziwe zdarzenia prawdopodobnie na zawsze pozostaną tajemnicą. 

Po śmierci swojego pierwszego męża Kalergis wyszła za Siergieja Muchanowa – dyrektora rządowych teatrów warszawskich. Zmarła w 1874 roku i została pochowana na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim.

jb

"Przecież to znowu Piłsudski strzela!"

W 1927 roku polska radiofonia dopiero powstawała, a radioodbiorniki nie były ogólnie dostępne. Jerzy Waldorff i jego rodzina byli więc jednymi z nielicznych słuchaczy I Konkursu Chopinowskiego. Pozostali zainteresowani śledzili kolejne etapy turnieju dzięki prasie. 

- Wszyscy słuchaliśmy po kolei i w końcu przyszedł ten dostojny moment, gdy babka zechciała posłuchać, jakże ten Chopin w Warszawie brzmi – wspominał Jerzy Waldorff. - Więc usiadła do aparatu, a my założyliśmy jej słuchawki. Nie usłyszała jednak muzyki, tylko jakiś bełkot i trzaski. Purpurowa ze złości zdjęła więc słuchawki i powiedziała: "Co wy mi tu wygadujecie, że tam jakieś nokturny grają, przecież to znowu Piłsudski strzela" – dodał ze śmiechem.

Informacja o rozstrzygnięciu I Konkursu Chopinowskiego opublikowana w trzydziestym numerze "Kurjera Porannego" z 1927 roku. Źródło: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego/Domena publiczna

Dwuletnie przygotowania

I choć inicjatorem konkursu był pianista i pedagog profesor Jerzy Żurawlew, do podjęcia działania zainspirował go jego nauczyciel, znakomity chopinista Aleksander Michałowski, który od wielu lat organizował dla swoich studentów spotkania muzyczne poświęcone XIX-wiecznemu kompozytorowi. 

Próby pozyskania środków na organizację konkursu zajęły Żurawlewowi blisko dwa lata. Pieniądze udało mu się zdobyć dopiero po zmianie władzy w państwie, gdy patronat nad wydarzeniem objął nowy prezydent Rzeczpospolitej Ignacy Mościcki. Przedsięwzięcie sfinansowało Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, czyli odpowiednik dzisiejszego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ostatecznie sprawami organizacyjnymi natomiast zajęło się Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. 

Legendarny krytyk muzyczny Jerzy Waldorff tłumaczył w audycji z cyklu "Kronika Konkursu Chopinowskiego", że problemy w uzyskaniu funduszy związane były głównie z kryzysem, w którym znalazła się polska kultura i sztuka po I wojnie światowej. Ludzie woleli bowiem grać w brydża i uczestniczyć w wydarzeniach sportowych, niż słuchać koncertów muzyki klasycznej.

Zobacz także:

• Jerzy Żurawlew wielkim twórcą Konkursu Chopinowskiego
• Inicjator Konkursu Chopinowskiego: gdy startowaliśmy, nie byliśmy przygotowani

Z informacji podanych na oficjalnej stronie Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego imienia Fryderyka Chopina wynika, że pierwsza edycja wydarzenia pierwotnie miała się rozpocząć 15 października 1926 roku, czyli w dniu odsłonięcia w Łazienkach Królewskich w Warszawie pomnika wybitnego pianisty. Ostatecznie - z powodu opóźnień budowniczych - jego otwarcie przesunięto. 

Dwudziestu sześciu pianistów walczy o trofeum 

Pierwszy konkurs chopinowski odbył się w dniach 23-30 stycznia 1927 roku w Sali Koncertowej Filharmonii Warszawskiej. Wydarzenie miało charakter międzynarodowy - wzięli w nim udział przedstawiciele nie tylko Rzeczpospolitej, lecz także ZSRR, Łotwy, Holandii, Szwajcarii, Węgier, Belgii i Austrii. Co ciekawe - jak wspominał Jerzy Waldorff na antenie Polskiego Radia - początkowo turniej miał mieć charakter drużynowy, jednak pomysł ten nie został zrealizowany. 

- Żurawlew myślał w ten sposób, że jeśli były do tej pory jakieś "zapasy muzyczne", jakieś wyścigi do nagród, najwyżej były to tak zwane turnieje wielkich mistrzów. Wpadł więc na pomysł, żeby zrobić coś w rodzaju drużyn młodzieży, wieloosobowych, z wielu krajów, które będą grały i będzie jury, które będzie wyznaczało nagrody - tłumaczył Jerzy Waldorff w audycji z cyklu "Kronika Konkursu Chopinowskiego".

W wydarzeniu wzięło udział dwudziestu sześciu pianistów z ośmiu krajów. Pierwszą nagrodę uzyskał przedstawiciel Związku Radzieckiego Lev Oborin, drugą natomiast Polak Stanisław Szpinalski. Trzeci i czwarte miejsce przyznano kolejno Róży Etkin i Grigorijowi Ginzburgowi. 

Lew Oborin. Źródło: NAC/Domena publiczna

- Za najlepsze wykonanie mazurów tradycyjnie nagrody wyznaczało Polskie Radio i tak jest zresztą do dziś. W tej kategorii zwyciężył Henryk Sztompka – dodał Jerzy Waldorff.

Jury konkursu składało się wyłącznie z przedstawicieli polskiego środowiska muzycznego. Czternastoosobową komisję tworzyli wówczas między innymi kompozytor Witold Maliszewski, dyrygent Piotr Maszyński oraz pianiści Zygmunt Butkiewicz, Zbigniew Drzewiecki i Zofia Rabcewicz. Wydarzenie okazało się wielkim sukcesem, a krytycy podkreślali wysokie poziom uczestników. Organizatorom wytykano jednak pewne niedociągnięcia – przede wszystkim to, że przyjezdnym pianistom nie udostępniono sal do ćwiczeń.

Współczesne edycje wydarzenia niczym nie przypominają tych sprzed stu lat. Obecnie w konkursie głównym bierze udział trzydziestu uczestników, z kilkudziesięciu zakwalifikowanych do etapów eliminacyjnych. Pianiści pochodzą z całego świata - nie tylko z krajów europejskich, lecz także z Azji oraz Ameryki Północnej i Południowej. Turniej jest także transmitowany w telewizji, radiu i internecie.

jb

Podczas pracy korzystałam z wiadomości dotyczących I Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego opublikowanych na oficjalnej stronie internetowej wydarzenia.

Sejm ogłosił rok 2022 Rokiem Romantyzmu Polskiego

Działalność krytycznoliteracka Maurycego Mochnackiego, urodzonego 220 lat temu, w 1803 roku, przypada przede wszystkim na lata 20. XIX w. Był on wówczas - mimo młodego wieku - już uznanym i opiniotwórczym publicystą. Współredagował m.in. "Dziennik Warszawski" i, nieco później, "Gazetę Polską". Nic więc dziwnego, że gdy wybuchł "spór o nową epokę", Mochnacki musiał zająć stanowisko.

"Niemoc partaczów". Spór romantyków z klasykami

Pierwsze dekady dziewiętnastego stulecia w polskiej literaturze to czas gwałtownego sporu. Stronami owej batalii o nowe rozumienie nie tylko poezji, ale szerzej: kultury, człowieka i narodu byli przedstawiciele odchodzącej, jak miało okazać, epoki: "klasycy" oraz młodzi spod znaku "romantyczności".

Znaną i obrazową ilustracją tego sporu jest ballada Adama Mickiewicza "Romantyczność", w której oświeceniowe "szkiełko i oko" zostaje przeciwstawione widzeniu nowemu, "czuciu i wierze". Świat, zdają się mówić entuzjaści "romantyczności", jest wielowymiarowy i zmienny, otwarty na pogardzane dotąd źródła (jak choćby te ludowe) czy sposoby uprawiania literatury.

Maurycy Mochnacki stanął po stronie "romantyków", a przeciw choćby takim publicystom "dawnego porządku", jak Kajetan Koźmian i przede wszystkim Jan Śniadecki. Do tego ostatniego adresowany jest artykuł Mochnackiego "Niektóre uwagi nad poezją romantyczną z powodu rozprawy Jana Śniadeckiego O pismach klasycznych i romantycznych" (1825).

Młody krytyk zarzucał wileńskiemu matematykowi, że ten, krytykując "romantyczność", uprościł i sprymityzował ten nowy nurt. Co więcej, współczesny "klasycyzm" w ocenie Mochnackiego nijak się ma do tego "autentycznego", związanego ze starożytną Grecją. XVIII-wieczny klasycyzm, pisał Mochnacki, jest już tylko "bractwem wierszopisarzów, którzy przywłaszczając sobie chlubne klasyków nazwisko, sądzą, że do poezji niczego więcej nie potrzeba oprócz gładkiego rytmu (…), że dość jest być kompilatorem pożyczonych obrazów". Współcześni klasycy, wytykał bezlitośnie Mochnacki, opierają się na "szczudłach umysłowej niemocy partaczów".

Towarzystwo Filomatów. Mickiewicz debiutuje jako poeta i biurokrata

Nowe źródła poezji

Temat oświeceniowych twórców Maurycy Mochnacki poruszył również w jednym ze swoich najważniejszych tekstów - "O duchu i źródłach poezji w Polszcze" (1825) - będącym próbą stworzenia programu polskiego romantyzmu.

22-letni krytyk podkreślał w swoim artykule, że "poezja powinna być oryginalną i narodową własnością". Ujawniła się tu charakterystyczna dla Mochnackiego-krytyka cecha: sprawy literackie wiązały się dla niego niepodzielnie ze sprawami narodowymi. Literatura była dla niego najważniejszą emanacją "narodowego ducha".

We wspomnianym artykule Mochnacki próbował również wskazać nowe źródła kulturowe, z których powinna czerpać poezja romantyczna ("starożytność słowiańska, mitologia północy i duch średnich wieków"), a także poddał namiętnej krytyce twórców oświecenia. Owszem, z jednej strony przyznawał, że "literatura od czasów Stanisława Augusta uczyniła znaczny postęp", znajdował w niej "kilka poważnych nazwisk", z drugiej jednak uważał, że twórczość ta nie miała "cechy narodowej", że zeszła na "nędzne rymopisarstwo" i naśladowanie "obcych ułomnych wzorów".

"Dziady" po raz pierwszy, czyli Wyspiański tnie arcydzieło

Kiedyś nowości, dzisiaj kanon

Maurycy Mochnacki przez kolejne lata uważnie śledził i przenikliwie analizował literackie nowości. Przykładem na tę jego działalność może być artykuł "O sonetach Adama Mickiewicza" (1827), w którym nazywa poetę "polskim Petrarką", a o samym cyklu twierdzi: "Adam Mickiewicz odmalował w tych sonetach siebie, tęschnotę do ziemi rodzinnej i okolice Krymu".

- On pisał entuzjastycznie o Mickiewiczu, czego wieszcz nie docenił niestety - mówił o Maurycym Mochnackim gość audycji Kai Kamińskiej z cyklu "Wielcy polscy publicyści". - Poznał się też na "Marii" Antoniego Malczewskiego, co już było trudniejsze, bo długo nie było świadomość, że to znacznie lepsze dzieło niż choćby "Zamek Kaniowski" Seweryna Goszczyńskego.

Literatura i polska tożsamość

W swojej głównej rozprawie - "O literaturze polskiej w wieku XIX" (1830) - Maurycy Mochnacki powrócił do tematu opozycji między oświeceniem a romantyzmem ("literatura polska w drugiej połowie zeszłego wieku była kopią kopii, przeobrażeniem przeobrażenia"), omówił najważniejsze ówczesne dzieła (m.in. Mickiewiczowskie "Dziady", "Grażynę" i "Konrada Wallenroda", którego zresztą cenił najmniej), ale przede wszystkim: skupił się na sformułowaniu istoty i oryginalności rodzimej literatury. A przez nią: istoty polskości.

"Naród niemający własnej, oryginalnej literatury - pisał - jest tylko zbiorem ludzi zamieszkałych na przestrzeni, określonej pewnemi granicami. Nie dość na tem, że jesteśmy. Potrzeba to jeszcze wiedzieć. Im lepiej to wiemy, tym bardziej rozszerzamy się, umacniamy w jestestwie naszym".

By naród mógł się autoidentyfikować - głosił Mochnacki - potrzebuje znać swoją historię, czerpać z niej, potrzebuje artystycznych przeobrażeń swojej świadomości, czyli literatury. Według Mochnackiego literatura romantyczna stanowiła szczytowe osiągnięcie polskiego narodu: pokazała bogactwo tego, co "narodowe w treści". Pomogła Polakom "uznać się w jestestwie swoim".

***

Czytaj także:

• Polska na wygnaniu. Wielka Emigracja pozwoliła nam przetrwać
• Adam Mickiewicz. Życie romantyka

***

Jak podkreślano w audycji "Wielcy polscy publicyści", w czasach, kiedy działał Maurycy Mochnacki, kształtowała się nowoczesna świadomość Polaków. I ów młody krytyk był tego procesu ważnym wyrazicielem i współtwórcą.

jp

Na podstawie: 

A. Witkowska, R. Przybylski, "Romantyzm", Warszawa 1997; M. Janion, "Czas formy otwartej", Warszawa 1984; W. Kubacki, "Z Mickiewiczem na Krymie", Warszawa 1977; H. Markiewicz, "Dialogi z tradycją. Rozprawy i szkice historycznoliterackie", Kraków 2007; J. Szczerbiński, "Rewolucjonista przegrany (Maurycy Mochnacki)", "Kwartalnik Historii Prasy Polskiej"  30/3-4, 35-40, 1991.