Historia

Elekcja 1575 roku. Stefan Batory i Anna Jagiellonka zasiadają na polskim tronie

Ostatnia aktualizacja: 15.12.2023 05:40
15 grudnia 1575 roku szlachta okrzyknęła Annę Jagiellonkę królem Polski, przeznaczając na jej męża Stefana Batorego. Droga siedmiogrodzkiego księcia ku polskiej koronie nie była jednak usłana różami. Przyszły władca musiał bowiem pokonać wielu innych pretendentów do tronu, w tym m.in. cara Rosji Iwana IV Groźnego. Ostatecznie o jego elekcji przesądziła arogancja jego głównego rywala - cesarza Maksymiliana II Habsburga.  
Stefan Batory na XVII wiecznym obrazie nieznanego autora i Anna Jagiellonka na obrazie Martina Kobera
Stefan Batory na XVII wiecznym obrazie nieznanego autora i Anna Jagiellonka na obrazie Martina Kobera Foto: Wikimedia commons/Domena publiczna

Półtoraroczna anarchia

Pod koniec czerwca 1574 roku po Polsce rozniosła się informacja o ucieczce króla Henryka Walezego z kraju. Mimo nalegań szlachty, władca nie zgodził się na powrót Rzeczpospolitej, a po kilku miesiącach od wyjazdu nakazał, aby odesłano mu z Krakowa do Paryża rzeczy osobiste i meble. Chociaż już prawie nikt wówczas nie wierzył w szczęśliwe rozwiązanie sprawy, pod koniec roku specjalnie w tym celu zwołany sejm wyznaczył królowi ostateczny termin powrotu na 12 maja 1575 roku. Zgodnie z przewidywaniami Walezy nie stawił się już więcej w Rzeczpospolitej.

Zobacz także: 

Tymczasem przedłużający się bezwład wynikający z bezkrólewia stawał się dla Polski coraz bardziej niebezpieczny. Mimo że państwem kierował interrex (regent) prymas Jakub Uchański, nie miał on sił wykonawczych do egzekucji prawa, a jego autorytet – chociaż dość duży – nie zawsze był w stanie powstrzymać niektórych przed nadużyciami. I tak na przykład starosta bełski Jan Zamoyski najechał obiecane mu przez Walezego starostwo knyszyńskie (część obecnego województwa podlaskiego) trzymane przez Stefana Bielawskiego. Słynny awanturnik Olbracht Łaski natomiast zajął położoną w Małopolsce twierdzę w Lanckoronie. Na domiar złego, we wrześniu 1575 roku Ruś Czerwoną i Podole napadli Tatarzy.

Jeden tron, kilku pretendentów

W takiej atmosferze 3 października 1575 roku odbył się sejm konwokacyjny, który wyznaczył termin sejmu elekcyjnego na 7 listopada.

Szlachta zebrała się tego listopadowego dnia na polu koło wsi Wola (obecnie jest to jedna z dzielnic Warszawy). Obrady rozpoczęły się od wysłuchania przedstawicieli pretendentów do polskiej korony. Zdecydowana większość Senatu popierała wówczas cesarza Maksymiliana II. Szlachta natomiast optowała za wyborem "Piasta", czyli Polaka. Popularnością cieszyła się również kandydatura cara rosyjskiego Iwana IV Groźnego, po którym spodziewano się przede wszystkim, że zakończy spór polsko-rosyjski o Inflanty i wspomoże Rzeczpospolitą w walce z Imperium Osmańskim. Pojawiały się także głosy namawiające do poparcia króla Szwecji Jana III oraz księcia Ferrary i Modeny Alfonsa II d’Este.

- Alfons d’Este miał nawet w pewnym okresie spore szanse. Był to człowiek bogaty, a szlachta słusznie przewidywała, że będzie można wyciągnąć od niego trochę pieniędzy na poczet Rzeczpospolitej – mówił na antenie Polskiego Radia historyk prof. Antoni Podraza.

Posłuchaj
27:54 stefan batory (2)___f 36773_tr_0-0_11689323602b6bb7[00].mp3 Historycy prof. Janusz Tazbir i prof. Antoni Podraza mówią o panowaniu Stefana Batorego: jego elekcji, konflikcie z Samuelem Zborowskim i wpływie Jana Zamoyskiego na władcę. Audycja Elizy Bojarskiej "z cyklu "Królowie i książęta polscy". (PR, 13.07.1986)

Sporym poparciem mógł się też pochwalić Stefan Batory. Jak wspominał historyk prof. Michał Janicki, kandydatura księcia Siedmiogrodu była wymierzona w stronnictwo habsburskie. Dynastia wciąż była bowiem postrzegana przez pryzmat ostrej polityki kontrreformacyjnej, którą prowadził ojciec Maksymiliana II, Ferdynand I. Szlachcie polskiej zależało natomiast na władcy tolerancyjnym, który przestrzegałby prawa do swobody wyznania, ustanowionego dwa lata wcześniej na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (akt konfederacji warszawskiej). Zdaniem wielu takim królem miał być właśnie Stefan Batory. 

Stefan Batory pod Pskowem Jan Matejko1200.jpg
Stefan Batory. Król legenda

– Jego postać była zresztą od dawna bardzo dobrze znana Polakom. Batory od najmłodszych lat był związany najpierw z dworem króla Węgier Jana Zápolyi, a później jego żony Izabelli Jagiellonki, córki Zygmunta I i Bony Sforzy - dodał. 

Posłuchaj
20:03 2019_03_15 19_06_53_PR1_EUREKA.mp3 Historyk prof. Marek Janicki mówił o wyborze Stefana Batorego na króla Polski i o jego panowaniu. Audycja Katarzyny Kobyleckiej "Eureka". (PR, 15.03.2019)

Stefan Batory kontra Maksymilian II

Elekcja nie przebiegła spokojnie. Zażarte dyskusje trwały ponad miesiąc i nie zakończyły się żadnym konsensusem. Ostatecznie stronnictwo habsburskie zdecydowało się opuścić pole. 12 grudnia w bazylice warszawskiej ich przywódca prymas Jakub Uchański obwołał cesarza Maksymiliana II królem Polski.

- Trzy dni później gros szlachty z Mikołajem Siennickim i Janem Zamoyskim na czele na tron powołało Annę Jagiellonkę, siostrę ostatniego władcy, równocześnie wskazując na jej męża Stefana Batorego – mówił w 1986 roku prof. Janusz Tazbir na antenie Polskiego Radia.

Zwolennicy siedmiogrodzkiego księcia na tym jednak nie poprzestali. Niedługo potem otrzymali od Anny Jagiellonki pieniądze na zaciąg wojsk i rozpoczęli przygotowania do wywołania pospolitego ruszenia. W styczniu 1576 roku uzbrojona szlachta stawiła się w Jędrzejowie (leżącym w granicach obecnego województwa świętokrzyskiego), zawiązała konfederację generalną i ruszyła do Krakowa. 8 lutego natomiast Stefan Batory podpisał pacta conventa (prywatne zobowiązania kolejnych władców elekcyjnych wobec szlachty) i zaczął przygotowywać wyprawę do Polski. 

W porównaniu do księcia Siedmiogrodu Maksymilian II działał wyjątkowo ospale. Święcie przekonany o własnym sukcesie cesarz nie dostrzegał zbliżającego się zagrożenia. Własne pacta conventa (zresztą po wielu dyskusjach i licznych poprawkach) podpisał dopiero pod koniec marca. Tymczasem orszak Batorego zbliżył się do granicy Rzeczpospolitej i w połowie kwietnia jako pierwszy wjechał do Krakowa, kończąc w ten sposób wyścig o polską koronę.

Pierwsza wolna elekcja12.jpg
Artykuły henrykowskie - szlachecka prekonstytucja

W dniach 24-29 kwietnia odbył się sejm koronacyjny, zakończony podpisaniem przez nowego władcę artykułów henrykowskich. 2 maja natomiast biskup kujawski Stanisław Karnkowski najpierw udzielił Stefanowi Batoremu i Annie Jagiellonce ślubu, a następnie koronował młodą parę. Warto podkreślić, że to właśnie Anna - na wzór Jadwigi Andegaweńskiej - została królem Polski. Był to skutek dążeń wspomnianego już Jana Zamoyskiego i związanej z nim szlachty do elekcji "Piasta", a nie zagranicznego kandydata. I chociaż formalnie Jagiellonka miała równorzędny udział we władzy, szybko została odsunięta przez męża od biegu spraw państwa.

jb

Podczas pracy korzystałam z książki "Stefan Batory" Jerzego Besala (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992 rok) i "Król niemalowany" Danuty Wójcik-Góralskiej (Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983). 

Czytaj także

Zygmunt II August. Ostatni Jagiellon na polskim tronie

Ostatnia aktualizacja: 20.02.2024 05:45
– Wiek XVI, złoty wiek Polski przysłonił niewątpliwie błędy, które Zygmunt August na tronie popełnił – zaznaczała prof. Maria Bogucka.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Batory pod Pskowem, czyli gra o Inflanty

Ostatnia aktualizacja: 06.02.2024 05:40
- Od władania nad Inflantami zależał układ sił politycznych w basenie Morza Bałtyckiego – mówił prof. Antoni Podraza na antenie Polskiego Radia. Wiedział o tym król Stefan Batory, którego politykę wschodnią zdominowała kwestia odzyskania tych utraconych na rzecz Moskwy ziem.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Anna Jagiellonka - ostatni król z dynastii Jagiellonów

Ostatnia aktualizacja: 09.09.2023 05:35
Pewien skandynawski kronikarz nazwał Annę Jagiellonkę "Katarzyną Medycejską Wschodu". To wielka pochwała, jeśli pamięta się o tym, że żona i matka królów Francji przez wiele lat z powodzeniem kierowała polityką swojego kraju. Jaka naprawdę była Anna Jagiellonka?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Henryk Walezy i Anna Jagiellonka - król rekordzista i ostatnia z Jagiellonów

Ostatnia aktualizacja: 02.03.2021 07:00
On jest nazywany królem rekordzistą na tronie Polski, władcą malowanym. Ona to ostatni król z dynastii Jagiellonów. Bohaterami audycji "Historia żywa" są Henryk Walezy i Anna Jagiellonka. Dlaczego losy młodego francuskiego księcia splotły się z losami starszej od niego o 30 lat królewskiej córki i jak to wpłynęło na dzieje Polski?
rozwiń zwiń
Czytaj także

Król Stefan Batory i kanclerz Jan Zamoyski - zgrany polityczny duet

Ostatnia aktualizacja: 09.03.2021 06:40
Bohaterami audycji "Historia żywa" byli: książę Siedmiogrodu, a od 1576 do 1586 roku władca Polski, Stefan Batory oraz kanclerz i hetman Jan Zamoyski.
rozwiń zwiń
Czytaj także

Elżbieta Batory - kobieta, z której zrobiono seryjną morderczynię

Ostatnia aktualizacja: 21.08.2023 05:40
21 sierpnia 1614 roku zmarła Elżbieta Batory, siostrzenica polskiego króla Stefana Batorego. Według legend Elżbieta - nazywana również "krwawą hrabiną" - uwielbiała kąpać się we krwi młodych kobiet, ponieważ uważała, że w ten sposób zachowa wieczną młodość. 
rozwiń zwiń