Kolonialne plany zaczęto snuć na poważnie już w 1919 roku, a więc zaledwie rok po odzyskaniu niepodległości. Podczas obrad konferencji pokojowej w Wersalu, prezes Polskiego Komitetu Centralnego w Brazylii Kazimierz Warchałowski wystąpił z propozycją przyznania Polsce 10% byłych kolonii niemieckich. Swój pomysł argumentował tym, że Polacy mieszkający w zaborze pruskim dokładali się do rozbudowy potęgi kolonijnej Niemiec, więc teraz mają prawo domagać się praw do dawnych kolonii. Prośba Polski jednak nie została uwzględniona.

Kierunki polskiej polityki kolonialnej

Polskie plany kolonialne na dobre zaczęły rozwijać się w latach 20.XX wieku. Były one podyktowane nie tylko chęcią dorównania europejskim potęgom kolonialnym; w zakładaniu kolonii upatrywano także rozwiązania części problemów związanych z przeludnieniem wsi i biedą małorolnych gospodarzy.

Z inicjatywy generała Mariusza Zaruskiego w 1924 roku powstała organizacja zajmująca się pozyskiwaniem terenów pod przyszłe osadnictwo zamorskie i budowaniem w społeczeństwie poczucia konieczności posiadania kolonii – Liga Morska i Rzeczna. 27 października 1930 roku organizacja zmieniła nazwę na Ligę Morską i Kolonialną (LMiK). Organizacja cieszyła się ogromną popularnością - w 1939 roku należało do niej milion osób.

Na łamach grudniowego numeru "Morza", sztandarowego pisma LMiK, z 1928 roku, ukazał się artykuł byłego konsula RP w brazylijskiej Kurytybie Kazimierza Głuchowskiego pt. "Akcja kolonialna Ligi Morskiej i Rzecznej" stanowiący pierwszą próbę zaprezentowania całościowego programu emigracyjnego.

Głuchowski w artykule zwrócił uwagę na to, że z Polski rocznie emigruje w poszukiwaniu pracy blisko 100 tysięcy osób, co stanowi jeden z najwyższych wyników w Europie. Przewidywał, że w najbliższym czasie to zjawisko może nasilić się z powodu rozdrobnienia gospodarstw rolnych i coraz wyższego przyrostu naturalnego. Argumentował również, że posiadanie kolonii, ewentualnie współpraca z państwem kolonialnych na terenie jego posiadłości, przełoży się na zrównoważenie polskiego bilansu handlowego i płatniczego.

Konsul wyznaczył trzy kierunki polskiej polityki kolonialnej: postulował powrót do koncepcji Warchałowskiego z 1919 roku, współpracę z Francją na zasadzie założenia kondominium gospodarczego na terenie Afryki oraz penetrację zamorskich terenów Portugalii, która mogła stanowić dla Polski dobrego kontrahenta.

Infografika przedstawia plany kolonialne II RP

Emigracyjne szaleństwo

Dzięki staraniom Kazimierza Głuchowskiego, Polska w 1928 roku rozpoczęła negocjacje z rządem Portugalii w celu uzyskania terenów w Angoli pod ekspansję kolonialną. Rozmowy zakończyły się sukcesem. Pod koniec tego samego roku do tego afrykańskiego kraju wyruszyła ekspedycja, która stwierdziła, że Angola posiada odpowiednie warunki dla przyszłej akcji osadniczej. W 1930 roku zawarto polsko-portugalski traktat handlowy i rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę akcję propagandową zachęcającą polskich obywateli do wyjazdu do Afryki. Powstała nawet spółka "Polangola" mająca zajmować się stosunkami gospodarczymi i handlem z Portugalią. W grudniu 1929 roku do Angoli wyjechali pierwsi osadnicy, planujący rozwinąć tam hodowlę zwierząt i przemysł.

Wokół akcji kolonizacyjnej wybuchło prawdziwe szaleństwo. W kraju pojawiło się sporo oszustów oferujących wyjazd do Afryki, za który pobierali od zainteresowanych zawrotne kwoty. Do wyjaśnień zostały pociągnięte władze LMiK. W 1930 roku na forum międzynarodowym została rozpowszechniona nieprawdziwa wiadomość o tym, że Polska planuje wykupienie Angoli. W reakcji na te informacje, zaniepokojony rząd portugalski wprowadził szereg utrudnień administracyjnych dla osadników z Polski oraz zerwał umowę handlową. Później nie powrócono już do planów kolonizacji Angoli.

Nieudany projekt liberyjski

W 1934 roku Polska podpisała umowę handlową na zakup kilkudziesięciu hektarów ziemi ze znajdującą się w trudnym położeniu gospodarczo-politycznym Liberią, której groziło ograniczenie suwerenności na rzecz Ligi Narodów. Co ciekawe, inicjatywa wyszła od samych Liberyjczyków. Umowa oprócz sprzedaży ziemi i wydzierżawieniu 50 plantacji zawierała także możliwość zrekrutowania przez Polskę 100 tysięcy mieszkańców tego kraju do polskiej armii w razie wybuchu konfliktu w Europie. Jeszcze w tym samym roku do Liberii wyruszył statek z pierwszymi osadnikami.

Wieść o polsko-liberyjskiej umowie spowodowała szybką reakcję światowych mocarstw i Ligi Narodów, które posądziły Polskę o potajemne plany skolonizowania kraju (teza ta nie znajduje potwierdzenia w żadnych źródłach z tamtego okresu). Do niepowodzenia planu przyczynił się także brak umiejętności uprawy ziemi przez Polaków w warunkach tropikalnych.

Kolejne podejście do Afryki

W 1936 roku inżynier Emil Surycz zakupił w należącym do Portugalii Mozambiku kilkadziesiąt hektarów ziemi, na których chciał poszukiwać złóż miedzi i złota. Do zwiedzenia terenu zaprosił przedstawicieli LMiK. Ponadto opracował projekt nabycia 20 tysięcy hektarów ziemi pod przyszłe osadnictwo. Swoimi planami zainteresował rząd. W 1939 roku powstał spółka Surycz-Dyjas zajmująca się eksploatacją złóż w Mozambiku. Rozpoczęto także przygotowania do rozpoczęcia akcji osadniczej. Ministerstwo Spraw Zagranicznych konsekwentnie zmierzało do realizacji planu kolonialnego, jednak plany przerwał wybuch II wojny światowej.

W Ameryce Południowej

W osi zainteresowania Ligi Morskiej i Kolonialnej leżała także Brazylia, którą uważano za dogodną do kolonizacji ze względu na liczną tam Polonię. Ponadto wielu działaczy LMiK było mocno związanych z tym krajem - byli działaczami polonijnymi i dyplomatami w Brazylii - co miało pomóc załatwić potrzebne formalności. 

W Brazylii planowano osiedlać głównie chłopów. W 1934 roku LMiK odkupiła od rządu brazylijskiego kilkaset hektarów ziemi w stanie Parana. Rok później z Gdyni do Brazylii wyruszył pierwszy statek z osadnikami. Polacy osiedlili się w wiosce o nazwie "Morska Wola". W 1936 roku Liga dokupiła jeszcze 13 tysięcy hektarów ziemi w Paranie. Ten krok wywołał zaniepokojenie Brazylii, która obawiała się oderwania Parany od reszty kraju. Brazylijczycy zerwali umowę z Polską. Ostatecznie do Morskiej Woli wyjechało tylko… 71 rodzin.

Najpoważniejsze plany kolonialne - Madagaskar

W latach 30. Polska starała się nawiązać kontakty kolonialne z Francją. Do pierwszych poważnych rozmów na tej linii doszło w 1937 roku, kiedy Francja z własnej inicjatywy wystąpiła z propozycją kupna wyspy. W 1938 roku na Madagaskar wyruszyła polska ekspedycja, na której czele stanął major Mieczysław Lepecki i przedstawiciele organizacji żydowskich, którzy właśnie tam poszukiwali ziemi obiecanej. Polacy początkowo mieli osiedlić się w regionie Ankaizina na północy wyspy. Delegacja stwierdziła, że na Madagaskarze istnieją idealne warunki pod przyszłe osadnictwo.

Pomysł zbycia wyspy Polsce nie spotkał się z przychylnością ze strony Francji. Francuzi nie chcieli nawet o tym słyszeć, a prasa nad Sekwaną przeprowadziła kampanię wymierzoną w Polskę. Ustalenia dotyczące polskich planów kolonizacyjnych na Madagaskarze prowadzono jeszcze w sierpniu 1939 roku. Plany ostatecznie pokrzyżowała II wojna światowa.

sb/bm

Ten absolwent Szkoły Głównej Warszawskiej (obecnie Uniwersytet Warszawski) i Instytutu Górniczego w Petersburgu, a także uczeń Dimitrija Mendelejewa, całe swoje życie poświęcił pracy w przemyśle wydobywczym – początkowo na terenie Królestwa Polskiego, a następnie, od 1891 roku w Baku w dzisiejszym Azerbejdżanie.

- Z jednej strony było to miejsce zsyłki niesubordynowanych wojskowych i ludzi pozostających w kolizji z prawem, a z drugiej strony wiodący ośrodek wydobycia ropy naftowej, co przyciągało zagranicznych inwestorów. Swój kapitał inwestowali tam m.in. bracia Nobel – wyjaśniała w audycji z cyklu "Ludzie Niepodległości" dr Jolanta Załęczny z warszawskiego Muzeum Niepodległości.

Ojciec nafty bakijskiej

Gdy Zglenicki przybywał do Baku, tamtejszy przemysł naftowy dopiero raczkował. W ciągu lat pracy polski inżynier przekształcił to miejsce w jeden z najprężniej działających ośrodków wydobywczych świata.

- Zglednicki badał występowanie bogactw naturalnych, pracował nad nowoczesnymi urządzeniami do eksploatacji ropy naftowej. Jego praca uczyniła wydobywanie surowca bardziej bezpiecznym – podkreślała dr Jolanta Załęczny.

Opracowane przez Zglenickiego rozwiązania nabywali Noblowie i Rotschildowie.

Przewidział przemysł XX wieku

- Jako pierwszy na świecie rozważał budowanie szybów naftowych na morzu. Planował ulokowanie ich na wodoszczelnych pomostach o wysokości ok. 2,5 m, skąd ropa miała być spuszczana do tankowców – wyjaśniał gość audycji.

Pomysł przedstawił w 1896 roku  na zebraniu członków Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego. Mimo starań polskiego inżyniera, pomysł nie spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem. Przedsięwzięcie uznano za zbyt trudne technicznie i kosztochłonne.

Dopiero po II wojnie światowej zdecydowano się wdrożyć w życie pomysł Zglenickiego. Sam inżynier nie dożył tej chwili.

Niezwykły testament

- Dochody ze sprzedaży roponośnej działki o wartości 50 tys. rubli przepisał swojemu nieślubnemu synowi, Anatolowi Winogradowi, a jego matkę zobowiązał do wychowania syna na Polaka. Chciał też, by syn przyjął nazwisko ojca i zamieszkał na ziemiach polskich. Niestety ta prośba nie została spełniona, zarówno Maria, jak i jej syn spędzili resztę życia w Rosji – podkreśliła dr Jolanta Załęczny.

Poza zabezpieczeniem bytu swojej rodzinie Zglenicki zadbał, by jego dziedzictwem był też rozwój polskiej nauki.

- Dochody ze swojej działki przekazał Kasie im. Mianowskiego w Warszawie. Była to instytucja, która działała od roku 1891 na rzecz rozwoju nauki. W ten sposób Zglenicki, podobnie jak Nobel, stał się osobą, która finansuje nagrody dla naukowców – słyszymy w audycji Katarzyny Jankowskiej.

Wśród laureatów nagrody znaleźli się m.in. Oskar Kolberg i Maria Skłodowska-Curie. Wybuch I wojny światowej, a następnie rewolucja w Rosji, spowodowały, że nagrodę zaprzestano przyznawać.

bm

1. Z trzech ciał w jeden organizm

Przed 1918 rokiem Polacy posługiwali się trzema językami urzędowymi i trzema walutami. Przekraczające wytyczoną na ziemiach polskich granicę austriacką lub niemiecką pociągi z Rosji musiały zmieniać szerokość rozstawu kół, bo i szerokość torów się zmieniała. Od ponad stu lat Polacy funkcjonowali w trzech różnych porządkach prawnych.

Problemem była także kluczowa dla gospodarki kwestia własności dużych zakładów przemysłowych, które np. na Śląsku znajdowały się głównie w niemieckich rękach. Przez dwadzieścia lat udało się rozwiązać te zależności, jednak za cenę dużego udziału państwa w gospodarce.

Niebagatelne znaczenie miało też wywalczenie w kolejnych powstaniach przynależności Wielkopolski i większej części Górnego Śląska do Polski. Wielkopolska miała wielkie znaczenie jako ośrodek cywilizacyjny, Górny Śląsk zaś - jako serce gospodarcze odradzającego się państwa. 

2. Prawa wyborcze kobiet 

28 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wydał dekret, który przyznawał prawa wyborcze kobietom. Polska znalazła się w forpoczcie państw, które nadały prawa wyborcze kobietom. We Francji obywatelki uczestniczą w wyborach od 1944 r. we Włoszech od 1945, w Szwajcarii od 1971, a w jednym z jej kantonów od 1990!

Ostatecznie w wyniku wyborów z 29 stycznia 1919 roku i wyborów uzupełniających, które trwały do marca 1922 roku w Sejmie I kadencji zasiadło 8 Polek. Reprezentowały niemal wszystkie siły parlamentarne: ludowców, socjalistów i endeków.

3. Obrona niepodległości, obrona Europy

Bitwa Warszawska 1920 roku była zwycięskim ukoronowaniem toczącej się od 1919 roku wojny polsko-bolszewickiej. Mobilizacja społeczna, wysokie morale, wreszcie doświadczenie oficerów i dowódców sprawiły, że stało się to, co uważane było za niemożliwe: ledwie odrodzonej Polsce udało się odeprzeć pochód Armii Czerwonej na Zachód. Choć historycy spierają się o to, czy bolszewikom, nawet przechodzącym po "trupie Polski" - jak to ujmował Lenin - uda się ponieść płomień rewolucji dalej niż do Łaby, to bez wątpienia cofnięcie bolszewickiego zagrożenia o 20 lat od Europy Zachodniej miało niebagatelny wpływ na dzieje świata. 

4. Gdynia, czyli okno na świat

W 1921 roku Gdynia była niewielką rybacką wioską jakich wiele nad Bałtykiem. Dwadzieścia lat później urosła do rozmiarów dużego miasta z 130 tys. mieszkańców, by w latach 30. stać się największym bałtyckim portem przeładunkowym. Wobec wydzielenia Gdańska jako Wolnego Miasta, znaczenie Gdyni było kluczowe dla rozwoju II RP.  To był punkt startowy dla polskich transatlantyków i miejsce, w którym w świat ruszało 90 proc. polskiego eksportu (to dzięki Magistrali Węglowej, która łączyła Śląsk z Wybrzeżem). 

5. Tak uratowano "gospodarczą niepodległość"

W połowie stycznia 1924 roku za jednego dolara trzeba było zapłacić blisko 10 mln marek polskich. Hiperinflacja spowodowała, że pieniądze miały tak niską siłę nabywczą, że bardziej opłacało się nimi palić w piecach, niż brać je na zakupy. Uzdrowienia finansów państwa, które znalazły się w stanie zapaści, wziął na swoje barki Władysław Grabski. Jego reforma skarbowa, przeprowadzona za pomocą wprowadzenia jednorazowego podatku majątkowego i ograniczenia kosztów utrzymania administracji publicznej, uratowała gospodarkę. W celu ugruntowania tego sukcesu Grabski wprowadził też reformę walutową: wprowadził złotego i powołał do życia Bank Polski. 

6. COP - plan przebudowy Polski 

To był zdecydowanie najambitniejszy i największy projekt przedwojennej Polski. Budowa na terenie trzech województw i blisko 60 tys. km² wielkiego zagłębia przemysłowego, które infrastrukturą miało przyciągać zagranicznych inwestorów i jednocześnie wspierać rodzimy przemysł była projektem obliczonym na zmianę sytuacji społeczno-gospodarczej w całej Polsce. Biedna, przeludniona, rolnicza II RP miała się dzięki COP-owi zmienić w dostatni, przemysłowy kraj. Choć w realizacji projektu przeszkodził wybuch II wojny światowej, to warto go odnotować, chociażby ze względu na to, że był świadectwem propaństwowego myślenia ówczesnych elit. 

7. Szybciej, wyżej, dalej!

Mimo dużych trudności i stosunkowo niewielkiego budżetu, Polska w dwudziestoleciu międzywojennym – a zwłaszcza reżim sanacyjny – stawiał sobie za cel dogonienie Zachodu pod względem cywilizacyjnym. Pomnikami wyrażającymi te dążenia miały być ambitne projekty. W Warszawie stanął drugi pod względem wysokości wieżowiec w Europie – Prudential, w 1931 roku zaś, w Raszynie, postawiono maszt radiowo-telewizyjny, który do 1961 roku był najwyższym budynkiem w Europie.

8. Warszawa-Kraków w 2 godz. 18 min

Dziś wycieczka z Krakowa do Zakopanego trwa 2 godz. 40 min do nawet czterech godzin. Tymczasem w latach 30. podróż ta wynosiła według rozkładu 2 godz. 44 minuty (podobny czas przejazdu udało się osiągnąć dopiero dwadzieścia lat temu). A to dzięki Luxtorpedom, czyli aerodynamicznym pociągom, które kursowały na tej trasie. Przejażdżka tym składem była dostępna tylko dla najzamożniejszych - pociągi sprzedawały bilety tylko na pierwszą klasę. Nic dziwnego, że obsługiwały trasę właśnie do Zakopanego - modnego kurortu. 

9. Kodeks Makarewicza

Mało znanym sukcesem prawodawstwa w II RP był tzw. Kodeks Makarewicza, czyli kodeks karny, który wszedł w życie w 1932 roku. Zespół pod kierownictwem Juliusza Makarewicza opracował kodeks, w którym zastosowano nowatorskie wówczas zasady subiektywizmu i indywidualizacji odpowiedzialności karnej oraz humanitaryzmu w operowaniu środkami karnymi. Wprowadził też pojęcie podżegania i pomocnictwa w przestępstwach. Kodeks Makarewicza odbił się szerokim echem w całej Europie, a koncepcje w nim zawarte nie tracą na aktualności.

10. Ambitne szkolnictwo wyższe 

Odsetek osób z wyższym wykształceniem w II RP nie przekraczał 1 proc. społeczeństwa. Ta niezbyt optymistyczna statystyka znajduje uzasadnienie w tym, że spośród 32 szkół wyższych w II RP większość powstała w dwudziestoleciu międzywojennym. Skromną ilość studentów nadrabiano jednak jakością kształcenia. Uniwersytety stały się kuźnią talentów naukowych. Dużym uznaniem cieszyli się akademicy z lwowskiej szkoły matematycznej.

Polacy kilkadziesiąt razy (niestety, bez powodzenia) wymieniani byli w gronie kandydatów do Nagrody Nobla. Wśród nich warto wymienić Ludwika Weigla (odkrywcę szczepionki przeciwko tufowi) czy odkrywcę konfliktu serologicznego - Ludwika Hirszfelda. Symbolem jakości polskiego kształcenia stała się poznańska grupa matematyków, która zdołała złamać kod Enigmy, absolwent Wolnej Wszechnicy Polskiej zaś, Józef Rotblat, wziął udział w najambitniejszym projekcie naukowym pierwszej połowy XX wieku - projekcie "Manhattan", którego efektem było stworzenie bomby atomowej. 

bm

Jednym z jego kapitalnych patentów był ten, otrzymany 19 lutego 1878 roku – 142 lata temu. Edison opatentował wtedy fonograf. Bez tego wynalazku nie byłoby całego późniejszego świata gramofonów, patefonów, płyt, odtwarzaczy, a przemysł muzyczny opierałby się na ustnych przekazach o tym, jak ktoś coś zaśpiewał. Oczywiście można zgodzić się z twierdzeniem, że jeśli nie on, Edison, to te wynalazki byłyby dziełem innych wielkich odkrywców, naukowców, poszukiwaczy rozwiązań. Wypada zgodzić się z tym twierdzeniem – jedyną kwestią jest to, kiedy by do tego doszło – 10, 20 lat później? Wyobraźmy sobie, że obecna rzeczywistość, ten rozwój cywilizacyjny, to zaawansowanie technologii jest o 20 lat wcześniejsze... że dopiero teraz pojawiają się discmany, telefonia komórkowa, a Internet jest tak wolny i kosztuje tyle, co na początku XXI wieku. Tragedia!

Dzięki Thomasowi Edisonowi nie musimy męczyć się z czymś, co już dawno mamy za sobą. Wystarczy wymienić kilkanaście z jego wynalazków, pomysłów, rozwiązań, by wiedzieć z jak wielkim człowiekiem mamy do czynienia. Tak, to Edison opatentował żarówkę elektryczną, fonograf, „poprawił” telefon Bella o znacznie lepsze parametry dźwiękowe (m.in. cewka indukcyjna i mikrofon węglowy), zbudował akumulator zasadowy, a w Nowym Jorku wybudował pierwszą na świcie elektrownię miejską. Do tych osiągnięć należy dopisać jeszcze silnik prądu stałego, płytę gramofonową, oscyloskop, kamerę filmową z jednoczesną rejestracją dźwięku na taśmie filmowej, którą też udoskonalił o tak istotną perforację i oczywiście wymyślił także projektor filmowy do odtwarzania tych dźwiękowych filmów – wcześniej kino było nieme.

To nie wszystko – opatentował kombajn zbożowy, chłodziarkę, wyrzynarkę do wewnętrznego wyrzynania, a dla tych, którzy byli "niegrzeczni" wymyślił krzesło elektryczne. A jakby prądu zabrakło, to dał nam suche baterie elektryczne. Wymyślił także elektryczne pióro kopiujące – dość jednorazowe, bo nie można było wymienić w nim baterii, szybką maszynę do głosowania w amerykańskim Kongresie – ale tam jej nie chcieli, bo przy normalnym, "powolnym" oddawaniu głosów był jeszcze czas na lobbing i przekonywanie do zmiany zdania. Pierwszy elektrometr to też jego dzieło – przy jego użyciu elektrownia wiedziała ile prądu zużył klient – tak, to początek dzisiejszych liczników zużycia energii. Opatentował też betoniarkę i stworzył podwaliny dla betonowych domów – w swoim pomyśle poszedł znacznie dalej – chciał, by wszystko w domach było z betonu, nawet krzesła czy wanny. Niektóre takie betonowe elementy wystroju są dzisiaj bardzo popularne – choćby blaty w kuchni. Wymyślił też próżniowe przechowywanie żywności, mówiącą lalkę, dyktafon. To Edison był prekursorem helikopterów – opatentował swoje urządzenie, jednak nigdy nie weszło ono do masowej produkcji. Pomysł pozostał i rozwinęli go inni wynalazcy.

Thomas Edison założył w swoim życiu kilka laboratoriów  i przedsiębiorstw – wszystko na potrzeby rozwijania swoich pomysłów. Był także założycielem bardzo znanego i cenionego naukowego czasopisma "Science" (1880). Niezależnie od różnych negatywnych opinii co do jego uczciwości w określaniu tego, co rzeczywiście samodzielnie wymyślił, wynalazki, do których się przyznawał powstały z jego inicjatywy, w jego laboratoriach i zakładach i za jego pieniądze. W patentowaniu też był bardzo przedsiębiorczy.

A jak z tym fonografem było?... Jak sama nazwa wskazuje, podpierając się znajomością greki, fonograf to urządzenie do zapisu głosu. Oczywiście jedną z cech Edisonowskiego wynalazku było jednoczesne zapisywanie i późniejsze odtwarzanie. Urządzenie przez niego wymyślone zostało zademonstrowane pod koniec listopada 1877 roku, a opatentowane 19 lutego 1878. Dźwięk zapisywała igła na poruszanym korbką cylindrze. W późniejszym czasie zamienił korbkę na równomiernie działający system sprężynowy. Nagrany cylinder odtwarzało się w ten sam sposób i przy pomocy igły z diamentu. Mikrofonem jak i głośnikiem była duża lejkowata tuba – element, który możemy pamiętać ze starych obrazków i fotografii, podobna do tych patefonowych czy gramofonowych. Wadą tego rozwiązania był brak możliwości powielania zapisu – rowek z zapisanym głosem znajdował się na folii cynowej. Edison i na to znalazł radę – stworzył cylindry woskowe, które umożliwiały dwie minuty nagrania. Na nagrania czterominutowe trzeba było trochę zaczekać, bo te weszły do obiegu dopiero w 1908 roku, kiedy rozpoczęto produkcję wałków z celuloidu. Należy też zwrócić uwagę na fakt, że te wałki pozwalała kilkukrotnie poprawić jakość nagrania. Z matrycy można było wytłoczyć nawet tysiące wałków z nagraniami. Sam pomysł i pierwsze rozwiązania autorstwa Edisona pozwoliły na dalsze rozwijanie tego urządzenia. Poszukiwania materiałów pozwalających na o wiele dłuższy czas nagrań i na doskonała jakość doprowadziły do wynalezienia płyty gramofonowej, a w późniejszych latach na metody jej tłoczenia.

Ostatni fonograf wyprodukowano w 1929 roku, jednak jego "potomstwo" dosłownie zalało świat drugiej połowy XX wieku... i teraz, poszukując prawdziwego brzmienia, czystego, choćby i z "trzaskami" z płyty, pełnego naturalnej dynamiki i nieskończonej głębi, wracamy do płyt gramofonowych, które ponownie stają się "gorącym" towarem.

PP

31 lipca 1853 roku szpital we Lwowie na ulicy Łyczakowskiej został oświetlony lampami naftowymi. Jeszcze tej samej nocy została przeprowadzona pierwsza nocna operacja przy tym oświetleniu. Jedna lampa dawała światło o sile równej temu, jakie zapewniało 10-15 świec. Ten dzień uważa się za początek przemysłu naftowego.

Zadecydował przypadek

Lampa naftowa nie mogła zostać skonstruowana bez odkrycia procesu destylacji ropy naftowej. To zasługa dwóch chemików – Ignacego Łukasiewicza i Jana Zeha, którzy pracowali w szacownej aptece Piotra Mikolascha we Lwowie. To właśnie do niej w 1852 roku zgłosił się z nietypową prośbą karczmarz z Borysławia Abraham Schreiner.

W okolicach miasteczka chłopi od niepamiętnych czasów wykorzystywali do celów leczniczych oraz jako smarowidło do skrzypiących kół powozów cuchnącą oleistą maź, która co jakiś czas sączyła się ze skał. Przedsiębiorczy karczmarz wpadł na pomysł użycia jej do produkcji najczęściej sprzedającego się towaru – wódki. Nie miał jednak wystarczającej wiedzy i dlatego wybrał się do apteki Mikloscha. Lwowscy aptekarze rozpoczęli eksperymenty z cieczą sprowadzoną przez Schreinera.

– Łukasiewicz opracował genialną technologię rafinacji ropy naftowej, rozbicia jej na frakcje, które są przydatne. Na naftę, która się bardzo łatwo pali, na benzynę, która jest jeszcze bardziej łatwopalna i wybucha, na ropę jaką używamy w silnikach Diesla, mazut, asfalt i tak dalej. Okazało się, że z ropy naftowej można wytworzyć dużo substancji, które są bardzo przydatne i jest masa ludzi, którzy chcą je kupować – mówił Andrzej Krajewski w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

Początek przemysłu naftowego w Galicji

Ignacy Łukasiewicz natychmiast podjął starania, aby wykorzystać dokonane przez siebie odkrycie. W 1854 roku zgłosił się do niego ziemianin z okolic Krosna, Tytus Trzecieski. Poinformował aptekarza, który zyskał już sławę dzięki pracy nad lampą naftową, że we wsi Bóbrka nastąpił naturalny wyciek ropy naftowej.

Łukasiewicz przeprowadził tam pierwsze odwierty i wkrótce założył pierwszą na świecie kopalnię naftową. Stworzył ją w spółce z Trzecieskim oraz Karolem Klobassą-Zrenckim, właścicielem wsi Bóbrka. Polscy przemysłowcy wykopali 60 studni naftowych, a najgłębsza z nich miała głębokość aż 150 metrów. W 1856 roku z inicjatywy Łukasiewicza powstała w Ulaszowicach pod Jasłem pierwsza na świecie rafineria ropy naftowej.

– Pokazuje to, że miał wielki zmysł biznesowy. Najwięcej na ropie zarabiają nie ci, którzy mają złoża, ale rafinerie i systemy dystrybucji. Łukasiewicz dostrzegł to jako pierwszy – powiedział Andrzej Krajewski w audycji Jakuba Kukli z cyklu "Wybieram Dwójkę".

W 1868 toku Łukasiewicz zrezygnował z udziałów w spółce, ale pozostał dyrektorem kopalni w Bóbrce i dbał o odpowiednią organizację pracy, z której słynął jego zakład. Ropę wydobywali robotnicy rekrutowani z okolicznych wsi, a Łukasiewicz aż do swojej śmierci w 1882 roku wspierał rozwój przemysłu naftowego na terenie Beskidu Niskiego.

Zwracał szczególną uwagę na poziom techniczny kopalni, dlatego utrzymywał stały kontakt z najlepszymi specjalistami z całego świata oraz ubiegał się o założenie wiertniczej szkoły zawodowej, które zakończyły się sukcesem w 1885 roku otwarciem Praktycznej Szkoły Wiercenia Kanadyjskiego w Ropiance.

Pola naftowe w Borysławiu w latach dwudziestolecia międzywojennego. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Sen o polskim Teksasie

W ślad za kopalnią w Bóbrce szybko poszli następni inwestorzy. Największy wkład w rozwój przemysłu naftowego w Galicji miał Stanisław Szczepanowski, który przybył w te okolice 1879 roku. Przeznaczył zarobione w Wielkiej Brytanii pieniądze na założenie maszynowych szybów wiertniczych, we współpracy z kanadyjskimi specjalistami.

To właśnie on był jednym z ludzi, którzy próbowali wyrwać Galicję z pułapki niskiego rozwoju, nakreślonej w słynnej prowokacyjnej książce z 1888 roku: "Nędza Galicyi w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego", napisanej przez samego Szczepanowskiego. Opisywał w niej, że "każdy Galicjanin pracuje za ćwierć, a je za pół człowieka". Szczepanowski uważał, że wydobycie ropy naftowej będzie impulsem do ożywionego rozwoju gospodarczego.

Zyski z przemysłu naftowego rzeczywiście okazały się jednym z czynników, które pozwoliły podnieść standard życia mieszkańców zaboru austriackiego, a Szczepanowski na początku lat 80. XIX wieku odkrył potężne złoża w leżącej nieopodal Kołomyi Słobodzie Rungurskiej, które przyniosły mu niebagatelne zyski.

Dziesięć lat później nadszedł kolejny stymulant dalszego rozwoju przemysłu naftowego wraz z odkryciem potężnych złóż w Galicji Wschodniej, wokół których na przełomie XIX i XX wieku wyrosło Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe.

Galicję Wschodnią opanowała prawdziwa gorączka ropy naftowej. Przybywały do niej tłumy, aby założyć własny szyb i wzbogacić się na czarnym złocie. Z biegiem lat wokół Drohobycza odkrywano coraz to nowsze złoża, a miasto zapełniło się wyszukanymi willami naftowych potentatów.

Dzięki galicyjskim złożom Austro-Węgry stały się prawdziwym gigantem w produkcji ropy naftowej. W 1909 roku wydobywano tam 2 miliony ton rocznie, co dawało monarchii habsburskiej trzecie miejsce na świecie.

Wagony z ropą naftową na stacji kolejowej w Borysławiu. Polona

Zmierzch potęgi

Po I wojnie światowej bogate galicyjskie złoża ropy naftowej znalazły się na terytorium niepodległej Polski. Niestety, przemysł naftowy ucierpiał w wyniku wojennej pożogi, a niektóre złoża uległy wyczerpaniu. Pomimo tego na początku dwudziestolecia międzywojennego II Rzeczpospolita zajmowała trzecie miejsce pod względem wydobycia ropy naftowej w Europie, zaraz za Związkiem Sowieckim i Rumunią.

W Zagłębiu Borysławsko-Drohobyckim rozwinęło się wówczas także wydobycie gazu ziemnego. Ważną spółką odpowiadającą za dystrybucję przetworzonych produktów przemysłu naftowego stała się Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych "Polmin", która stworzyła na terenie całego kraju sieć stacji benzynowych.

Polski przemysł naftowy jednak stopniowo tracił swoją dawną pozycję, ze względu na dalsze zmniejszanie się złóż surowca. Ostateczny upadek przyszedł wraz z wrześniem 1939 roku, kiedy pola naftowe Zagłębia Borysławsko-Drohobyckiego zostały zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Pożar złóż ropy trwał kilkanaście dni i został ugaszony dopiero przez wkraczającą Armię Czerwoną, która jednocześnie zakończyła historię polskiego Teksasu w Galicji.

sa

W piątek, 15 marca 1901 roku, w niewielkiej podkarpackiej wsi Lisie Jamy, 4 kilometry na wschód od Lubaczowa, przyszedł na świat późniejszy konstruktor niezapomnianych modeli samolotów bojowych, pasażerskich czy sportowych, z których najbardziej znane to PZL.23 Karaś i PZL.38 Wilk, choć brał także udział przy projektowaniu PZL.46 Sum, PZL.48 Lampart, PZL.49 Miś, PZL.50 Jastrząb, PZL.54 Ryś i PWS-33 Wyżeł. Wspaniała to była "menażeria" i jak na tamte czasy niezwykle nowoczesna, z kapitalnymi osiągami i wytrzymałością. Tylko funduszy i czasu zabrakło, by zasilić polskie lotnictwo tymi jednostkami przed wybuchem II wojny światowej.

Dla młodego Misztala wojsko i walka zbrojna, szczególnie w obronie ojczyzny, stanowiły jeden z najważniejszych celów. Wychowany w duchu patriotycznym, jeszcze przed ukończeniem szkoły wstąpił do Tajnej Organizacji Wojskowej w Lubaczowie, której zadaniem była obrona ziem polskich przed agresorem. A był to rok 1918 i w niedługim czasie młody Misztal wcielony do wojska brał czynny udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W strukturach wojskowych pozostawał jeszcze na niecały miesiąc po zawieszeniu broni w Rydze 18 października 1920 roku. Zdemobilizowany 8 listopada udał się do Lwowa w celach edukacyjnych.

Tam uczęszczał do do I Gimnazjum Realnego we Lwowie, które ukończył egzaminem maturalnym w 1921 roku. Portal "samolotypolskie.pl" tak opisuje ten okres w życiu wielkiego konstruktora: "Szkołę średnią typu przyrodniczo-matematycznego (Gimnazjum Realne) kończy we Lwowie, gdzie w 1921 r. uzyskuje maturę. W tymże roku rozpoczyna wyższe studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej. Już od pierwszych lat studiów interesuje się głównie budową samolotów, a wszystkie interesujące wiadomości zdobywa na własną rękę, gdyż w owym czasie na Politechnice Lwowskiej tego kierunku studiów nie było. Jako student podjął w 1924 r. pracę asystencką w Katedrze Mechaniki uczelni".

Studia we Lwowie zakończył tytułem inżynierskim w 1926 roku... jednak myśląc o konstruowaniu samolotów musiał pogłębiać swoją wiedzę na uczelni w Akwizgranie w Niemczech, 10 kilometrów od granicy z Belgią i Holandią. Tamtejsza politechnika kształciła konstruktorów lotnictwa w Instytucie Aerodynamicznym, ukończonym przez Misztala tytułem doktora nauk technicznych w 1929 roku. Praca doktorska zatytułowana byłą "O pracy śmigła w strumieniu skośnym". Studia te były możliwe dzięki poparciu i stypendium LOPP - Liga Obrony Powietrznej Państwa założona w 1923 roku.

Tak oto polski przemysł lotniczy zyskał nowego, młodego i niezwykle pracowitego konstruktora. Franciszek Misztal, jeszcze przed obroną pracy doktorskiej rozpoczął pracę jako samodzielny konstruktor w Państwowych Zakładach Lotniczych w Warszawie. Początkowo praca ta pozwoliła mu na próby techniczne sugerowanych rozwiązań w pracy doktorskiej. Już po powrocie z Akwizgranu zaangażował się w projektowanie samolotu pasażerskiego PZL.4 - była to współpraca konstruktorska nad projektem inżynierów Zygmunta Brunera i Stanisława Praussa. Tu Misztal popisał się pomysłowością projektując kesonową konstrukcję skrzydła z blachy falistej, na co uzyskał swój pierwszy patent.

Ten trzysilnikowy samolot, zaprojektowany i budowany dla PLL LOT, okazał się jednak mniej ekonomiczny od wykorzystywanych do tej pory przez linie lotnicze holenderskich Fokkerów. Misztal, w 1934 roku, podjął się więc projektu przebudowy 8 jednostek Fokker F-VII B/3m, zmieniając m.in. stare silniki na silniki o mocy prawie dwa razy większej - 309 kW.

Niezależnie od prac konstruktorskich wykładał także mechanikę w słynnej technicznej Szkole Wawelberga i Rotwanda w Warszawie, a do 1939 roku także w Grupie Technicznej Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Warszawie. W okresie tym, szczególnie w początkach lat 30. XX wieku, współtworzył wiele znanych konstrukcji: "Po ukończeniu budowy prototypu PZL-4 w 1931 r. opracowywał wraz z inż. Jerzym Dąbrowskim konstrukcję samolotu PZL-19, a następnie PZL-26, przeznaczonych do wzięcia udziału w Challenge w 1932 r. i 1934. Franciszek Misztal wspólnie z inż. Stanisławem Praussem zaprojektowali samolot rozpoznawczo-bombowy PZL-23 »Karaś«. Jako główny konstruktor opracował prototyp dwusilnikowego samolotu myśliwskiego PZL-38 »Wilk« i jego następcy PZL-48 »Lampart«, który nie został oblatany ze względu na wybuch wojny. Wiosną 1939 r. wykonał projekt wstępny dalszego rozwinięcia myśliwca dwusilnikowego PZL-54 »Ryś«. Konsultował także i częściowo kierował opracowaniem samolotu treningowego PWS-33 »Wyżeł«".

Z początkiem II wojny światowej był ewakuowany do Rumunii, gdzie początkowo zajmował się katalogowaniem ewakuowanego i ochronionego sprzętu lotniczego zakładów PZL. Jednak już w 1940 roku wraca do Warszawy i podejmuje pracę w Szkole Inżynierskiej Wawelberga... Niemcy w tym czasie zezwoliły na działanie w jej ramach średnich szkół technicznych. W początkach powstania warszawskiego, mieszczące się przy ulicy Mokotowskiej, budynki Szkoły zostały całkowicie zniszczone. Gmach główny odbudowano dopiero w 1949 roku, jednak już od 1945 Szkoła wznowiła swoją działalność. W 1951 roku została połączona naukowo z Politechniką Warszawską i tak oto, od 1948 roku jako profesor nadzwyczajny, Franciszek Misztal został wykładowcą PW. Natomiast w 1956 roku uhonorowano go tytułem profesora zwyczajnego.

Jako że jeszcze w 1950 roku władze odsunęły go od konstruowania i budowy samolotów - oczywiście z powodów politycznych - profesor Misztal mógł poświęcić się pracy dydaktycznej i badawczej na Politechnice. Dość powiedzieć, że na rehabilitację musiał czekać aż do 1975 roku. W swoim życiu, poświęconym głównie lotnictwu był kilka razy odznaczany znaczącymi orderami - jeszcze przed wojną Srebrnym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Niepodległości, a także Krzyżem Kawalerskim najpierw i później Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Wybitny konstruktor, inżynier i profesor odszedł w Warszawie z początkiem czerwca 1981 roku, przeżywszy 80 lat, z których większość poświęcił Polsce i lotnictwu. Mogiłę jego można odwiedzić na Starych Powązkach w Warszawie. Wspomnijmy tego wspaniałego człowieka, twórcę wielu śmiałych konstrukcji lotniczych.

PP