4 września 1809 roku urodził się Juliusz Słowacki.

Narodowe Czytanie 2020 w Polskim Radiu

Czterdzieści piramid Słowackiego

W 1806 roku Józef Czech, dyrektor Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu, przyjął na posadę nauczyciela wymowy i poezji 33-letniego Euzebiusza Słowackiego, który wcześniej zasłużył się jako guwerner rodziny Poniatowskich w Tuhańczy. W chwilach wolnych od pracy młody pedagog poświęcał uwagę nastoletniej Salomei, córce Teodora Januszewskiego, zarządcy szkoły.

W 1808 Euzebiusz Słowacki i Salomea Januszewska wzięli ślub. Nowożeńcy wybudowali w Krzemieńcu dom, w którym zamieszkali rok później - wspólnie z maleńkim Juliuszem, który przyszedł na świat 4 września 1809 roku. Jego matka miała wtedy 17 lat, a ojciec 36. Euzebiusz Słowacki pożył jeszcze 5 lat i zmarł na gruźlicę. W spadku przekazał synowi nie tylko śmiertelną chorobę, lecz także pokaźny majątek. Przez resztę życia Juliusz Słowacki podupadał na zdrowiu, ale prawie wcale nie musiał zarabiać. Krótki czas, jaki mu pozostał, mógł poświęcić na pisanie. Zmarł 3 kwietnia 1849 roku, nie dożywszy 40. urodzin.

Kiedy żył, tylko nieliczni rozumieli wielkość jego talentu. Słowacki tworzył przecież w cieniu wielkiego Adama Mickiewicza, którego uważano za niedościgłego herosa literatury. Nie doceniano młodszego poety tym bardziej, że ośmielił się z Mickiewiczem nie zgadzać i forsować konkurencyjne poglądy. Na pogrzeb Słowackiego przyszła garstka przyjaciół, ale żaden z nich "nie uczcił choćby słowem jednym pamięci największego mistrza rymów polskich", jak pisał Zygmunt Krasiński.

Również Cyprian Kamil Norwid złożył poecie pośmiertny hołd: "odszedł już od nas ten arcymistrz słowa, ten najpotężniejszy rzeźbiarz posągów duchów, który czterdzieści poematów jak czterdzieści piramid na pustyni świata po sobie zostawił".

Od Byrona do Słowackiego

"Balladyna". Gdy Słowacki był Szekspirem

Słowacki debiutował w 1830 roku poematem w stylu bajronowskim "Hugo". W pierwszym okresie twórczości często zarzucano poecie naśladownictwo - nie tylko Byrona, lecz także Szekspira i Mickiewicza. Młodzieniec nie poddawał się jednak, na zarzuty odpowiadając kolejnymi utworami. Napisał m.in. dramaty "Kordian" (1834), "Horsztyński" (1835), "Balladyna" (1839), "Mazepa" i "Lilla Weneda" (1840), "Ksiądz Marek" (1843) i "Sen srebrny Salomei" (1844), a także liczne powieści poetyckie, z "Beniowskim" i "Królem-Duchem" na czele.

Pisał dużo, zdając sobie sprawę, że ma coraz mniej czasu. Dzięki intensywnej pracy niebawem doszedł do własnego stylu, ugruntowując nie tylko oryginalny język literacki, lecz także zespół poglądów estetycznych, filozoficznych i politycznych. Wiele z nich szło pod prąd zapatrywaniom środowisk artystycznych, które nadawały wówczas ton polskiej dyskusji w kraju i na emigracji.

Największym przeciwnikiem był dla Słowackiego oczywiście Mickiewicz. Do legendy literackiej przeszedł tzw. pojedynek wieszczów, który odbył się 25 grudnia 1840 roku w Paryżu. Podczas przyjęcia Słowacki rzucił Mickiewiczowi wyzwanie, improwizując wiersz. Odpowiedź starszego kolegi była tak poruszająca, że wszyscy obecni popłakali się. Do dziś jednak trwają spory, kto wygrał pojedynek, tym bardziej że świadkowie wspominają, że po wszystkim dwaj rywale objęli się serdecznie i porozmawiali szczerze o swych dawnych zatargach.

Podróże ciała i ducha

Juliusz Słowacki przez całe życie podróżował, zarówno po najważniejszych miejscach w Europie, jak i po krajach Bliskiego Wschodu. Jako dziecko żył pomiędzy Krzemieńcem a Wilnem, potem w 1829 roku wyjechał do Warszawy. Był między innymi w Paryżu, Rzymie, Florencji, Neapolu, Genewie, Dreźnie, Londynie, zwiedził Anglię, Niemcy, Szwajcarię i Grecję, potem Egipt, Syrię i Palestynę.

Wojtyła, pistolet i rysunki z Nilu. Sekrety "Balladyny" i Słowackiego

Wiele z tych podróży pozostawiło trwały ślad w jego twórczości. Rzeczy, które oglądał, i rozmowy z ludźmi, których spotykał, przetwarzał Słowacki w zgodzie z wizją rzeczywistości, którą kształtował przez lata i która najpełniejszy wyraz znalazła w filozofii genezyjskiej. Jej podstawę wziął poeta w Paryżu od Andrzeja Towiańskiego, jednak rozwinął ją w innym kierunku. Jednym z wątków filozofii genezyjskiej także jest wędrówka - to nieustanna praca ducha, który doskonali się poprzez przechodzenie w kolejne formy materialne. Dla człowieka uwięzionego w umierającym ciele była to zapewne także próba odnalezienia sensu w niezasłużonym cierpieniu.

W 1848 roku, mimo bardzo złego stanu zdrowia, Słowacki przyjechał do Poznania z zamiarem wzięcia udziału w powstaniu wielkopolskim. Pruska policja zawróciła go do Paryża, gdzie spędził ostatnie miesiące życia i gdzie zmarł. Ale nie był to koniec jego podróży.

W 1927 roku otwarto grób Słowackiego na paryskim cmentarzu Montmartre, by sprowadzić szczątki pisarza od ojczyzny. We Francji żegnał go prezydent republiki, w Polsce witał Józef Piłsudski. Trumna przybyła drogą morską, następnie popłynęła w górę Wisły do Krakowa, by spocząć na Wawelu. Statek, który przewiózł prochy Słowackiego przez Polskę, nazywał się "Mickiewicz". Jeśli więc słowa o "zwycięstwie za grobem" mogą dziś brzmieć nieco na wyrost, to chyba możemy mówić o remisie.

mc

Prawdziwe losy średniowiecznego Krzyżaka

Konrad von Wallenrode (spolszczona wersja nazwiska brzmi Wallenrod) pochodził z Frankonii – obecnie nieistniejącej krainy, której ziemie leżą w obrębie niemieckiej Bawarii, Turyngii i Badenii-Wirtembergii. Karierę rozpoczął od objęcia posady prokuratora w Iławie Pruskiej, gdzie zajmował się ściąganiem podatków na rzecz Państwa Krzyżackiego.

Po wstąpieniu do zakonu krzyżackiego około 1370 roku zaczął piąć się po szczeblach kariery i obejmował coraz to nowe stanowiska w hierarchii zakonnej. I tak około roku 1383 roku został wielkim marszałkiem zakonu krzyżackiego. Zajmował się wówczas sprawami związanymi z armią – szkoleniem, aprowizacją, a także planowaniem nowych kampanii wojennych.

Kolejną ważną funkcję sprawował od marca 1387 roku. Wówczas mianowano go wielkim komturem, czyli osobą, która - podczas nieobecności wielkiego mistrza - zarządzała państwem krzyżackim. W czasie pokoju natomiast Wallenrode miał za zadanie sprawować pieczę nad produkcją amunicji i doglądać magazyny zbożowe.

Już cztery lata później został jednak zwierzchnikiem Zakonu. Podczas swojego panowania prowadził intensywne działania przeciw Litwie. Gdy w 1385 roku została zawarta unia polsko-litewska w Krewie, dążył do jej rozbicia. W tym celu wspierał między innymi wielkiego księcia litewskiego Witolda przeciwko Władysławowi II Jagielle. 

Gdy zabiegi Wallenroda nie odniosły zamierzonych efektów, zdecydował się w 1392 roku wypowiedzieć Litwie wojnę. Mimo iż początkowo Krzyżacy odnosili na polu bitwy sukcesy, ostatecznie zostały pokonane przez sprzymierzone siły polsko-litewskie. Wraz z przegraną upadły plany wielkiego mistrza o podboju Litwy. 

Herb Konrada von Wallenrode. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Wallenrode był zwierzchnikiem państwa krzyżackiego zaledwie przez dwa lata - zmarł w 1393 roku. 

Średniowieczny wojownik w literaturze romantycznej

Klęski, jakie Krzyżacy ponosili za czasów Wallenrode w kampaniach prowadzonych przeciwko Litwie, zainspirowały Adama Mickiewicza do napisania słynnego poematu. I choć utwór niewątpliwie bazuje na życiu mistrza zakonu, nie została w nim przedstawiona prawda historyczna, a główny bohater dzieła dzieli ze średniowiecznym wojownikiem niemal wyłącznie imię i nazwisko.

Mickiewiczowski Wallenrod jest tak naprawdę Litwinem (nazywa się Walter Alf), który przyłącza się do zakonu krzyżackiego, aby pomścić krzywdy, których doznał jego naród z rąk wroga. Pnie się po szczeblach kariery, aby w końcu zostać wybranym wielkim mistrzem zakonu. To pozwala mu nie tylko na wprowadzenie nowych, rygorystycznych zasad w państwie, lecz także na sabotowanie kampanii wojennych, które zakon prowadzi przeciwko Litwie. 

Co ciekawe poeta sumiennie przygotowywał się do napisania poematu i zgłębiał dzieła niemieckich historyków mu współczesnych oraz dawnych. Zrezygnowawszy z przedstawienia prawdy historycznej, zastosował zabieg zwany historyzmem maski. 

Osadzając akcję dzieła w średniowieczu i wykorzystując sylwetkę Konrada von Wallenrode, odwołał się do aktualnych problemów trawiących XIX-wieczne polskie społeczeństwo. Tak, jak główny bohater musi posługiwać się podstępem, oszustwem, aby pomścić krzywdy swoje i rodaków, tak samo muszą postępować Polacy w sytuacji zaborów - swój patriotyzm powinni realizować poprzez działania spiskowe. Mimo iż takie postępowanie może się wydawać moralnie wątpliwe, to jest tak naprawdę dobre, ponieważ prowadzi do szlachetnego, wzniosłego czynu. Taka postawa jest nazywana wallenrodyzmem.

Przeczytaj także:

• Na paryskim bruku, czyli jak powstał "Pan Tadeusz"
• "Historia przyszłości". Mickiewicz przewidział radio, telewizję i loty w kosmos

Dzieło, które mogło skończyć w płomieniach 

"Konrad Wallenrod" ukazał się drukiem na początku 1828 roku. Lepiej zapamiętane zostało kolejne, o rok późniejsze, wydanie utworu. A wszystko to za sprawą nowej wersji "Przedmowy". 

W zawartej w "Słowniku Mickiewiczowskim" notatce poświęconej dziełu Marek Piechota pisze, że poeta w tekście przedstawił rosyjskiego cara, jako dobrotliwego "Ojca" wielu słowiańskich narodów, który "zapewnia wszystkim wolne posiadanie dóbr ziemnych i droższych jeszcze dóbr moralnych i umysłowych". Mimo iż "Przedmowa" miała wydźwięk ironiczny, przeciwnicy Mickiewicza tego nie dostrzegli i zarzucali mu uległość wobec rosyjskiej władzy. Stąd w późniejszych wydaniach dzieła przedstawione sformułowania nie występują. 

Z poematem związana jest jeszcze jedna ciekawostka. Otóż okazuje się, że autor nie lubił swojego utworu. 

Maria Janion w książce "Życie pośmiertne Konrada Wallenroda" twierdzi, że "Mickiewicz i w trakcie pisania, i wkrótce po opublikowaniu miał objawiać niezadowolenie z utworu, a z lat 1846-1850 pochodzi cała seria wyjątkowo nieprzychylnych poematowi autorskich wypowiedzi, nie wspominając o zamiarze z 1855 roku spalenia go".

Podczas pracy korzystałam z książki Marii Janion "Życie pośmiertne Konrada Wallenroda" oraz ze "Słownika Mickiewiczowskiego" autorstwa Marka Piechoty i Jacka Lyszczyny. 

"Historia przyszłości". Mickiewicz przewidział radio, telewizję i loty w kosmos

1 października 1817 roku w Wilnie powstało Towarzystwo Filomatów, tajny związek studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego. Pierwotnym celem grupy było samokształcenie i wzajemna pomoc w nauce. Później dołączono do tego idee upowszechniania wiedzy, filozofii liberalnej i kształtowania postaw obywatelskich, co zwróciło uwagę carskiej policji i zakończyło się procesem członków stowarzyszenia w latach 1823-1824.

O Towarzystwie Filomatów, a także związkach z niego powstałych, takich jak Zgromadzenie Filaretów, nie byłoby tak głośno, gdyby nie fakt, że jednym z założycieli tych grup był Adam Mickiewicz, a także gdyby nie to, że proces filomatów i filaretów został przez poetę uwieczniony (i od razu zamieniony w legendę) w jego trzeciej części "Dziadów".

Romantyzm konstruktywny

Na tym jednak powiązania Towarzystwa Filomatów z poezją romantyczną się nie kończą. Choć tylko część młodzieńców studiowała kierunki związane z literaturą, wiersze pisali wszyscy założyciele grupy - prócz Mickiewicza byli to Józef Jeżowski, Tomasz Zan, Onufry Pietraszkiewicz, Erazm Poluszyński i Brunon Suchecki - a także szeregowi członkowie stowarzyszenia (m.in. Aleksander Bohatkiewicz, Aleksander Chodźko, Ignacy Domeyko i Jan Czeczot). Nie wszyscy byli poetami z powołania – w tamtym czasie na Uniwersytecie Wileńskim układanie rymowanych strof było po prostu jednym z zadań na zajęciach z poetyki, które mieli wszyscy.

W gronie sześciu założycieli Towarzystwa Filomatów Adam Mickiewicz nie był osobą najważniejszą pod względem miejsca w hierarchii, jednak bez wątpienia górował nad innymi talentem poetyckim. W czasach działalności Towarzystwa intensywnie rozwijał swój warsztat literacki, drukując w prasie pierwszy wiersz w 1818 roku, a w 1922 roku publikując słynne "Ballady i romanse", książkę, której wydanie zostało uznane za symboliczny początek polskiego romantyzmu.

– Towarzystwo Filomatów istnieje w polskiej historii przede wszystkim dlatego, że funkcjonował w nim Mickiewicz, a założenia i pewna osnowa intelektualna towarzystwa stały się osnową poezji Mickiewicza, a zatem całej polskiej kultury i całego nowożytnego myślenia, które z tej poezji się wywodzi – ocenił dr Eligiusz Szymanis, który w 2002 roku był gościem Anny Borkowskiej.

Literaturoznawca zwrócił uwagę na to, jak charakter Towarzystwa Filomackiego wpłynął na szczególny kształt romantyzmu w wersji Mickiewiczowskiej, którą, w przeciwieństwie do romantyzmu zachodnioeuropejskiego, nazwać można "romantyzmem konstruktywnym".

– Oczywiście trzeba pamiętać, że u nas był inny układ polityczny – zaznaczył badacz. – Jednak porządek Mickiewicza, trochę biurokratyczny, trochę matematyczno-przyrodniczy powodował, że romantyzm generował wartości pozytywne, że był to nowy typ poznania. Poeta to ktoś, kto odkrywa prawdę oraz ją tłumaczy. Paradoksalnie największy polski romantyk, właśnie za sprawą idei filomackich, jest nieromantyczny – powiedział.

Za trzy miesiące koniec kadencji

Jan Śniadecki. Romantyzmowi przeciwstawiał "mędrca szkiełko i oko"

Owa nieromantyczność i biurokratyczność wiązała się ściśle z ideowym fundamentem ugrupowania filomackiego oraz formułą jego organizacji. Filomaci posiadali bardzo rozbudowaną hierarchię i strukturę, skomplikowaną dodatkowo powstałymi później związkami zależnymi: m.in. Zgromadzeniem Filaretów, Towarzystwem Przyjaciół Pożytecznej Zabawy (tzw. Promieniści), Związkiem Przyjaciół i Filadelfistami Błękitnymi. Filomaci mieli rząd i prezydenta, władze zaś zmieniały się co trzy miesiące podczas posiedzeń wyborczych. Ponieważ grupa działała tajnie, pełnię wiedzy o jej funkcjonowaniu posiadało grono kilku wtajemniczonych osób, w tym właśnie Adam Mickiewicz. Ze względu na te okoliczności, jak przyznaje Eligiusz Szymanis, działalność filomatów można określić "młodzieżową zabawą".

– W końcu ci założyciele mają wówczas niewiele ponad 18 lat, w związku z czym to jest takie Towarzystwo, które dzisiaj zakładaliby uczniowie trzeciej klasy liceum, a przecież działania tychże, z całym szacunkiem dla nich, traktujemy z umiarkowaną powagą – zauważył.

"Zabawę" tę Mickiewicz traktował jednak bardzo poważnie, w istotny sposób przyczyniając się do tworzenia i utrwalania biurokratycznego systemu organizacji, i ten właśnie biurokratyzm do pewnego stopnia zdefiniował jego późniejsze prace literackie i polityczne. - Mickiewicz takim biurokratą po części pozostał aż do "Składu zasad" – stwierdził Eligiusz Szymanis.

Skąd to nieromantyczne zamiłowanie do porządku? Zdaniem literaturoznawcy to wynik faktu, że powstałe u progu romantyzmu Towarzystwo "niemalże w całości było produktem epoki poprzedniej", a "filomaci to była wielka fascynacja oświeceniem". Stąd właśnie filomackie uwielbienie dla światopoglądu naukowego ("filomaci" to po grecku po prostu "miłośnicy nauki") i dla filozofii libertynizmu, zupełnie inny typ religijności i przekonanie o możliwości podporządkowania sobie świata. Dlatego właśnie Mickiewicz-filomata był tak bardzo nieromantyczny. A przecież w pewnym sensie pozostał filomatą do końca życia.

"Adamie, ty nie jesteś sam"

Wspólna nauka i wspólne przeżywanie uniesień artystycznych, idee wzajemnego dążenia i wspierania się na drodze ku doskonałości moralnej, wreszcie: związanie tajemnicą konspiracyjnego działania oraz po prostu młodość, która "dodaje skrzydeł", jest pełna ambicji i projektów na przyszłość – to wszystko stało się źródłem braterstwa filomatów, dało im poczucie przynależności do grupy. Ich drogi miały niebawem się rozejść, ale wielka przyjaźń pozostała na długo.

"Adamie, ty nie jesteś sam; straty [twe] i gorycze cała nasza dzieli rodzina; nie upadaj na umyśle, pomnij sobie, coś rodzinie naszej winien" – napisał raz do Mickiewicza Onufry Pietraszkiewicz. W latach 1823-1824 młodzieńcy mogli sprawdzić, ile znaczą te słowa, wtedy bowiem ich przyjaźń została wystawiona na próbę.

Polska na wygnaniu. Wielka Emigracja pozwoliła nam przetrwać

W 1823 roku do Wilna przybył senator Nikołaj Nowosilcow, który, wyposażony przez wielkiego księcia Konstantego w olbrzymią władzę, rozpoczął śledztwo w sprawie wydarzeń, które władze uznały za antycarskie. Wszystko zaczęło się 15 maja tego samego roku (3 maja według starej rachuby czasu), gdy uczniowie gimnazjum wileńskiego napisali na tablicy "Vivat Konstytucja 3 Maja". W kolejnych tygodniach podobnych napisów pojawiło się więcej w różnych częściach miasta.

Nowosilcow, zwolennik rusyfikacji i nieprzejednany wróg polskiego patriotyzmu, z inkwizytorskim zapałem zabrał się do pracy. Śledztwo bardzo szybko dało rezultaty - senator odkrył istnienie filomatów i filaretów, którym następnie wytoczono proces o działalność przeciw caratowi. Oskarżeni z początku nie mogli tego zrozumieć. Przecież ich stowarzyszenia służyły krzewieniu nauki i uprawianiu literatury. Hasła polityczne filomatów nie były wymierzone w cara. Gdyby nie proces, zapewne chętnie pozostaliby rosyjskimi poddanymi.

– Kazimierz Wyka bardzo pięknie napisał w książce o pokoleniach literackich, że jeżeli filomaci sami nie zdawali sobie sprawy z politycznego charakteru własnej działalności, to przekonał ich o tym senator Nowosilcow. W państwie totalitarnym każda forma wolnego przejawu myśli staje się działalnością polityczną – powiedział dr Eligiusz Szymanis.

Filomaci spędzili najpierw kilka miesięcy w areszcie. Adam Mickiewicz spędził czas od jesieni 1823 do marca 1824 roku zamknięty w klasztorze bazylianów w Wilnie, a po wyroku sądu, podobnie jak dziewięciu jego przyjaciół, został skazany na zesłanie w głąb Rosji na czas nieokreślony. Tomasz Zan, który w czasie procesu wziął na siebie wyłączną odpowiedzialność za powołanie i kierowanie związkami filomatów i filaretów, spędził rok w twierdzy.

Wprawdzie wyroki dla filomatów na tle carskiego terroru tamtego czasu i tragicznych losów wielu innych Polaków nie należały do najsroższych, jednak proces odbił się echem w środowiskach patriotycznych jako dowód antypolskiej zaciekłości Rosjan. Kary dla tych bardzo młodych ludzi były przecież zupełnie nieadekwatne. Ale nie tylko dlatego pamiętamy o tym do dzisiaj.

Adam Mickiewicz, pisząc w 1832 roku w Dreźnie arcydzieło polskiego dramatu romantycznego, czyli "Dziadów część trzecią", powrócił do czasu represji Nowosilcowa. Czerpiąc z faktów i portretując autentyczne osoby, tym właśnie utworem poeta dał polskiej kulturze legendę filomatów i filaretów. Dlatego dziś o tej w gruncie rzeczy lokalnej sprawie z zamierzchłej przeszłości, jaką była działalność grupki studentów na jednej z wielu uczelni ówczesnego imperium rosyjskiego, dowiaduje się każdy uczeń polskiej szkoły.

mc

7 grudnia o godz. 17.00 w murach wileńskiego ratusza odbyło się otwarcie multimedialnej instalacji "Sol Salutis – mowa liczb", która łączy poetę romantycznego Adama Mickiewicza z systemami matematycznymi poprzez niezwykłe doświadczenie audiowizualne.

- Zapewne pamiętamy tajemniczy szyfr 44, który pojawia się w twórczości Mickiewicza. Jego rozszyfrowania podjął się Zdzisław Kępiński, który w książce "Mickiewicz hermetyczny" podjął się zdekodowania szyfru wychodząc poza rozumienie jako wskazanie jednej osoby - powiedział gość PR24.

"Mickiewicz z matematyką ma wiele wspólnego"

Praca powstała na zamówienie Instytutu Adama Mickiewicza. Inspiracją do jej stworzenia było nigdy nieopublikowane dzieło polskiego wieszcza "Historia przyszłości". Centralny element instalacji stanowi duże, koliste zwierciadło pełniące funkcję ekranu.

Instalacja prezentowana będzie w 5 miastach europejskich, związanych z osobą Adama Mickiewicza: Paryżu, Wilnie, Rzymie, Stambule i Krakowie.

Czytaj także:

• Wnętrza, które zainpirowały Almodovara. Wystawa prac Hammershoia w Muzeum Narodowym w Poznaniu

- Zorientowałem się, że Mickiewicz ze światem matematyki ma całkiem dużo wspólnego, bo Mickiewicz to nie tylko romantyczność, ale i "Historia przyszłości", książka której co prawda nie opublikował, ale zachowała się ona we fragmentach całościowej wizji przyszłości świata i stała pionierską powieścią science fiction - mówił Jakub Wojnarowski.

***

Audycja: "Kulturalnie na temat"

Prowadzący: Katarzyna Cygler

Gość: Jakub Wojnarowski, autor multimedialnej instalacji "Sol Salutis - mowa liczb"

Data emisji: 11.12.2021

Godzina: 23:35