74 lata temu, 21 czerwca 1949 roku na Konferencji Architektów Partyjnych proklamowano socrealizm w polskiej architekturze. Wprowadzony został pod presją Włodzimierza Sokorskiego, wiceministra, a następnie ministra kultury i sztuki. Oficjalnie został ogłoszony przez Bolesława Bieruta na konferencji warszawskiej PZPR 3 lipca 1949 roku.

Przykłady socrealistycznej sztuki w Polsce, spośród których najbardziej znanym jest Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, to dla jednych symbole znienawidzonego systemu, dla innych świadectwo minionej epoki, którego nie powinno się lekceważyć.

Ze Związku Radzieckiego do Polski

Wszystko zaczęło się w Związku Radzieckim, gdzie kwitła sztuka propagandy. Socrealizm w sztuce radzieckiej narodził się w 1934 roku, a następnie rozprzestrzenił na inne kraje, znajdujące się pod wpływem ZSRR. Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej, stał się propagandowym narzędziem partii komunistycznej.

– W przypadku socrealizmu propaganda łączyła się ze zwróceniem się do ludzi prostych, z przypodobaniem się ludziom bez większego wykształcenia. Intencją przywódców było zniszczenie kultury wysokiej. Owi przywódcy sami mieli mocno podejrzany smak, byli bez większego wykształcenia i wyrobienia artystycznego i w ogóle reprezentowali sobą niewielką kulturę osobistą. Starali się skłonić artystów, żeby też zapomnieli o kulturze wysokiej – mówiła krytyk sztuki, Monika Małkowska.

Tworzyć według partyjnych wytycznych

Według partyjnych wytycznych architektura nie miała wyrażać piękna czy elegancji, ale siłę i potęgę państwa. Budynki cechowała monumentalność, symetria oraz stosowanie rozmaitych elementów zdobniczych, takich jak kolumnady i wysokie partery. Szerokie ulice i ogromne place miały w założeniu skupiać życie mieszkańców. Malarstwo ze względu na swą propagandową funkcję miało bardzo wąską tematykę, która ograniczała się głównie do portretów przywódców oraz scen z życia i pracy ludu.

Artyści Polscy zaczęli się wyłamywać z nakazów tworzenia w tym nurcie już w 1955 roku. W późniejszym okresie pomimo sugestii władz socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej. Oficjalny koniec socrealizmu w polskiej architekturze nastąpił 26 marca 1956 roku.

Do najbardziej reprezentatywnych dzieł socrealizmu w Polsce należała Nowa Huta oraz warszawskie przedsięwzięcia: Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, Pałac Kultury i Nauki oraz Stadion Dziesięciolecia.

Po latach socrealizm postrzegany jest powszechnie jako szczyt bezguścia i wtórności. Jednak do dzisiaj na świecie istnieją kraje, w których tworzy się dzieła socrealistyczne, są to: Białoruś, Wietnam, Chiny, Korea Północna oraz Kuba.

Posłuchaj

17:51 socrealizm w muzeum_muzeum sztuki socrealizmu w kozłówce____5051_95_iv.mp3 Dzieje Muzeum Sztuki Socrealizmu w Kozłówce. (PR, 1.05.1995)

 

mk

– Najpierw komuniści zaczęli kontrolować życie polityczne w Polsce – zwalczali opozycję, potem wprowadzali nacjonalizację przemysłu. Końcowym etapem tego procesu była kontrola kultury, poprzez formułę realizmu socjalistycznego. To się dokonało w roku 1949 – mówi historyk prof. Krzysztof Brzechczyn.

W roku 1949 miał miejsce okryty niesławą zjazd kompozytorów i krytyków muzycznych w Łagowie Lubuskim, podczas którego przedstawiciele aparatu władzy narzucili polskim twórcom doktrynę socrealizmu. Nie było to pierwsze spotkanie władz komunistycznych ze środowiskami twórców: wcześniej miały miejsce zjazdy literatów (w Szczecinie), plastyków (w Nieborowie), ludzi teatru (w Oborach) czy architektów (w Warszawie). Wydarzenia Łagowskie odbiły się szerokim echem w kręgu polskich kompozytorów i muzykologów. Reakcje te były zróżnicowane: od okupionych moralnymi dylematami prób przystosowania się po dramatyczne decyzje o emigracji.

W tym historycznym miejscu, w roku 2019, naukowcy omawiali problemy dotyczące tytułowych granic wolności w muzyce. Dotyczyły one zarówno szczegółowych kwestii związanych z konsekwencjami socrealistycznej presji czy zimnowojennego podziału Europy, jak i znacznie szerszych wymiarów relacji między artystyczną wolnością a jej uwarunkowaniami w kontekście całej historii muzyki.

Zapraszamy do wysłuchania dołączonego nagrania audycji.

Tytuł audycji: Białe plamy
Prowadzi: Mirosław Biełaszko
Goście: dr Beata Bolesławska-Lewandowska (pracownik naukowy Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk, członkini Prezydium Związku Kompozytorów Polskich), dr Mieczysław Kominek (Prezes Związku Kompozytorów Polskich), prof. Krzysztof Brzechczyn (historyk i filozof, nauczyciel akademicki, profesor nauk humanistycznych, profesor zwyczajny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Oddziałowe Biuro Badań Historycznych w Poznaniu)
Data emisji: 16.10.2019 
Godzina emisji: 23.08

mat. prasowe/ml

Socrealizm wiązał się z zaangażowaniem kultury i sztuki w budowę ustroju. Zaistniał w architekturze, literaturze, ale też w kinie. Przodownik pracy był wręcz superbohaterem powojennej dekady, który dzięki nadludzkiej pracowitości mógł nie tylko wypełniać, ale i przekraczać kolejne plany. Potęga wielkiego przemysłu, kult młodości i braterstwa dobrze korespondowały z koniecznością odbudowy Warszawy i całego kraju. Scenariusz polskiego kina pisała Moskwa, a realizacją koncepcji ideologicznych na polskim gruncie zajęli się przede wszystkim twórcy aktywni zawodowo także przed wybuchem wojny. Jakie zatem było kino pierwszej dekady Polskiej Republiki Ludowej? Na czym polegały główne założenia socrealizmu, jak organizowano funkcjonowanie kina jako narzędzia państwowej propagandy?

– Naśladownictwo wzorów radzieckich i to nie tego najciekawszego kina radzieckiego z lat 20., tylko tego stalinowskiego z lat 30. i 40., bez wątpienia jest wyraźne. Widać je na bardzo wielu poziomach, chociażby tytuł "Niedaleko Warszawy" od razu budził skojarzenia z "Daleko od Moskwy". Ze Związku Radzieckiego na pewno wzięto całkowity nad kinematografią i jednocześnie całkowite upolitycznienie produkcji i recepcji – wyjaśniał Piotr Zwierzchowski. 

– To była masakra, rzeźnia, którą dokonywała elita naszego życia kulturalnego na żywy organizmie, którym były te produkcje filmowe – dodał prof. Mariusz Guzek, filmoznawca i adiunkt w Zakładzie Socjologii Polityki i Komunikowania Społecznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.

***

Tytuł audycji: Białe plamy
Prowadzi: Mirosław Biełaszko
Goście: prof. Mariusz Guzek (filmoznawca, adiunkt w Zakładzie Socjologii Polityki i Komunikowania Społecznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), prof. Piotr Zwierzchowski (filolog, filmoznawca)
Data emisji: 18.03.2020 
Godzina emisji: 23.08

Andrzej Munk skończył Wydział Operatorski łódzkiej filmówki i po studiach zajął się reżyserią. Po tym jak zrobił kilkanaście dokumentów socrealistycznych, zyskał miano twórcy bardzo zdolnego i twórczego. "Człowiek na torze" był jego debiutem pełnometrażowym.

Scenariusz kajakarzy

Andrzej Munk współpracował przy filmie z Jerzym Stefanem Stawińskim, debiutującym w roli scenarzysty, i obaj podpisali się pod tekstem.

Munk mimo doświadczenia dokumentalnego miał duże wyczucie dotyczące konstrukcji fabularnej i wsparł młodego pisarza, a kto wie, czy go przez to nie "stworzył". Jerzy Stefan Stawiński pisał bowiem opowiadania i powieści. Chcąc wyjść z dołka finansowego, próbował wydać poczytną powieść sensacyjną, która ostatecznie została przerobiona na scenariusz.

- Napisałem opowiadanie "Tajemnica maszynisty Orzechowskiego", ale wyszło nie takie, jak chciałem, dlatego że samej sensacji w tym jest niewiele, a znacznie więcej polityki - opowiadał Stawiński w audycji Anny Stempniak w Polskim Radiu. - I tak cały mój pomysł runął - nie przyjęliby tego w "Bibliotece sensacji", a o 100 tysiącach egzemplarzy nawet mowy nie było - dodawał.

Po tej porażce Stawiński pojechał na wakacje na Suwalszczyznę, gdzie pływając na kajaku, spotkał Munka. Od tego zaczęła się kariera jednego z najbardziej płodnych polskich scenarzystów, współtwórcy szkoły polskiej, zwanego polskim Zavattinim (wybitny scenarzysta analogicznego nurtu we Włoszech - neorealizmu).

Śledztwo na torze

"Człowiek na torze" to jedno z pierwszych dzieł szkoły polskiej, film psychologiczny o konstrukcji kryminału, przypominający powstałą w tym samym czasie amerykańską produkcję - "Dwunastu gniewnych ludzi" (1957) Sidneya Lumeta. W obu przypadkach bohaterowie próbują rozwikłać zagadkę zabójstwa i ustalić jego sprawcę. W obu przypadkach obecny jest podobny schemat opowieści: historię widz poznaje z kilku punktów widzenia, stopniowo zdając sobie sprawę, jak złożona jest prawda i jak łatwo ferować wyroki.

- Munk był po realizacji dokumentalnego filmu "Kolejarskie słowo" i interesowała go w ogóle ta tematyka - wspominał Jerzy Stefan Stawiński w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu. - Przeczytał mój scenariusz i rzucił klucz do tego, jak on by chciał to robić - że sprawa maszynisty Orzechowskiego powinna być opowiedziana z kilku punktów widzenia. Scenariusz oparliśmy na 3 relacjach, czasami znoszących się, czasami uzupełniających, dzięki czemu od razu stanął on na nogi - mówił scenarzysta.

Tak powstała historia doświadczonego maszynisty, który po odesłaniu na przymusową emeryturę ginie pod kołami pociągu. Po tym wypadku toczy się śledztwo, w trakcie którego poznajemy kolejne zeznania świadków, a członkowie komisji próbują je zinterpretować. Powstałe w ten sposób wersje są skrajnie różne - od oskarżenia zmarłego o sabotaż po całkowite jego uniewinnienie.

Odwilżowy film

W owym czasie - połowie lat 50. - odwołanie się do zwykłej ludzkiej ułomności, zwrócenie uwagi na grę pozorów i w ogóle pokazanie kilku punktów widzenia sprawy było szokujące i przełomowe. Dotychczas obowiązujący socrealizm narzucał jedną wizję świata dzielącego się na dobrych komunistów i złych wrogów systemu. Pierwsi, walcząc z drugimi, nie mają nigdy wątpliwości, nie stosują żadnych półśrodków i zawsze wygrywają.

Ten stan rzeczy zmienił się wraz z odwilżą 1956 roku, kiedy 3 lata po śmierci Stalina Polska pod rządami komunistów złagodziła swój kurs polityczny, a wraz z tym zrezygnowała z doktryny socrealizmu w sztuce.

- Munk dał szansę realizmowi socjalistycznemu, opowiadając historię starego maszynisty usuniętego z pracy w przebrzmiałej epoce stalinowskiej, przy pomocy estetyki realizmu socjalistycznego - mówił krytyk filmowy Tadeusz Lubelski w audycji Anny Fuksiewicz w Polskim Radiu. - Ale pokazał także w warstwie logiki fabularnej, logiki całej opowieści, jak ta estetyka była fałszywa, jak ona kłamała, opowiadając o świecie. Ten film pozostał do dziś czystym dokumentem, uczciwą rozprawą - demaskacją epoki stalinowskiej - dodawał.

az

Zwięzłość formy

Starsi czytelnicy naszego portalu mogą pamiętać jego słynne plakaty - szczególnie te zwięzłe w wyrazie i wyraziście socrealistyczne. Wybitny twórca, samouk z wykształcenia, osiągał sukcesy już przed II wojną światową, jednak dopiero komunistyczna tematyka przysporzyła mu wielu wielbicieli, może, nie tyle w związku z komunistycznym przekazem, ile w związku z kapitalną zwięzłością formy.

Powielane przez partyjne władze plakaty wisiały właściwie wszędzie - jak choćby słynny plakat "NIE" z 1952 roku z widokiem ruin domu w obrysie lecącej bomby burzącej. Podobnym do niego był filmowy plakat "Bitwa Stalingradzka część 1", gdzie motyw zburzonej ściany domu jest niezwykle wymownym wyrazem zniszczeń wojennych. Trepkowski stosował w swoich dziełach niezwykle wyrazisty element narracji. Tę można zaobserwować w plakacie filmowym do dzieła według Maksyma Gorkiego - "Moje uniwersytety" z podróżnym workiem i otwartą księgą złożonymi "u stóp" podróżnego kostura zwieńczonego wiejską czapką.

Socrealizm

Jednak najsłynniejszym plakatem narracyjnym był genialny obraz zatytułowany "Grunwald 1410 – Berlin 1945", gdzie cała złożona historia naszych wielowiekowych walk z Niemcami pokazana była w zestawieniu dwu hełmów, jednego z czasów Grunwaldu, na którym siedzi czarna wrona, a druga stoi obok znajdującego się na pierwszym planie hitlerowskiego hełmu wojskowego z namalowaną swastyką. Co ciekawe, plakat ten otwierał biennale stu najwybitniejszych polskich plakatów z lat 1944–1984 zorganizowane w poznańskim Biurze Wystaw Artystycznych w 1985 roku. Innym związanym z wojną plakatem była rozerwana krata celi, przez którą widać flagi Polski i Związku Radzieckiego, z umieszczonym u podstaw napisem "Chwała wyzwolicielom".

Trepkowski zasłynął także plakatami zaangażowanymi politycznie i tu jednym z najbardziej znanych jest plakat w dawnym wojskowym butem rozdeptującym wijącą się glizd,. jak można się domyślać, na plakacie znajdują się dwa słowa "Zgnieciemy szkodników". Plakat ten powstał zaraz po wojnie, w roku 1945. Innym komunistycznym obrazem był "Poborowi do szeregu", gdzie z lufy pepeszy - radziecki karabin maszynowy - wystają dwa goździki - biały i czerwony. Cień pepeszy pojawia się też na plakacie "Po walce - praca", a cień ten pada z robotniczego młota i zbożowego kłosa. Tenże młot pojawia się też w plakacie zwracającym uwagę na ważny aspekt BHP - "Ręka skaleczona nie może pracować", gdzie trzy zdrowe dłonie zamachują się trzema młotami, a czwarta owinięta białym opatrunkiem jest pusta i "nie pracuje".

Samouk

Sylwia Giżka, na stronach portalu Culture.pl przekazuje wiele znaczących informacji o wybitnym twórcy. W pierwszych słowach czytamy o tym, co wtedy wiedzieli wszyscy: "Był samoukiem, nie skończył szkoły plastycznej ani projektowej, a nawet żadnej szkoły średniej, spędził zaledwie kilka miesięcy w Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych. Mimo tych braków w oficjalnej edukacji zasłużył sobie na tytuł jednego z nestorów Polskiej Szkoły Plakatu".

W dalszych słowach charakteryzuje jego przedwojenne działania i prace: "Pierwszy projekt wykonał w wieku 16 lat. W roku 1933 otrzymał nagrodę w konkursie na plakat dla PKO, w 1935 - za plakat dla browaru Tychy, w 1937 - Grand Prix na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu za plakat Ostrożnie. Był to projekt należący do serii wykonanej w latach 1936-37 dla Instytutu Spraw Społecznych. W tych ostrzegawczych plakatach zaprezentował dojrzały, indywidualny styl. Zachowując realistyczną konwencję, eliminował wszelkie zbędne elementy".

Nie lubił szkiców

Inny znany kryty sztuki, słynny plastyk i reżyser filmów animowanych Jan Lenica, niezwykle trafnie charakteryzuje najbardziej typową dla Trepkowskiego formę: "Odrzuca wszystko, co niepotrzebnie może rozproszyć uwagę widza, skupia się bez reszty na odzieraniu rzeczownika z przymiotników, czasowników, przysłówków i spójników.” Natomiast odnosząc się do spuścizny artysty jako pewnej całości pisał: „W całej jego spuściźnie, poza kilkoma oryginałami plakatów, zachowało się parę szkiców projektów. Są to malutkie karteczki znajdujące się pod ręką, na których zanotowano gotowe pomysły (...). Trepkowski nie lubił przedstawiać projektów lub szkiców do zatwierdzenia; robił gotowy plakat, skończony i dobry w jego własnym przekonaniu i wtedy przedstawiał go do oceny".

W ostatnich latach Trepkowski spotykał się z krytyką komunistycznych specjalistów i stylistów, że jakoby za bardzo odchodzi od socrealistycznej stylistyki. Niestety malarz zmarł nagle na zawał serca i pochowany został na Warszawskim Cmentarzu na Powązkach. Odwiedźmy liczne strony w z jego plakatami, warto zachwycić się lapidarnością, zwięzłością formy wybitnego twórcy, niezależnie od poruszanej tematyki. Wielu twierdzi, że te plakaty dosłownie krzyczą poetycką refleksją.

PP

• Kazimierz Dejmek - jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów i dyrektorów teatrów - pochodził z Kresów i dorastał w czasie wojny
• W Łodzi zaangażował się w tworzenie Teatru Nowego, który początkowo tworzył w nurcie socrealizmu
• Z czasem reżyser zaczął krytykować ten okres w sztuce, zainteresował się staropolszczyzną, a do historii przeszedł jako twórca spektaklu "Dziady" (premiera: 25.11.1968 r.)

Kazimierz Dejmek - reżyser, aktor i dyrektor ważnych polskich scen - zaczynał jako piewca socrealizmu, a do historii przeszedł dzięki inscenizacji "Dziadów", które przerodziły się w manifestację polityczną i były impulsem do wydarzeń Marca '68.

W grudniu tego roku minie 20. rocznica śmierci jednego z najwybitniejszych twórców powojennego teatru w Polsce.

Kazimierz Dejmek - wychowany przez historię

Prof. Magdalena Raszewska, autorka monografii "Kazimierz Dejmek", stwierdziła, że urodzony w 1924 roku twórca należy do pokolenia, które stało się dorosłe przez historię.

- Przecież to są ludzie, którzy matury zrobili na tajnych kompletach. Wyższe wykształcenie? Zapomnijmy! Oni wszyscy piszą sobie, że ukończyli Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie z siedzibą w Łodzi, ale to oznacza tylko, że zdali eksternistyczny egzamin aktorski. Ich ominął ten czas, kiedy człowiek siedzi, dyskutuje, gada do białego rana o życiu i o byle czym. Dejmek ten czas spędził w lesie, w partyzantce - mówiła w Dwójce prof. Magdalena Raszewska.

Jego najwcześniejsze dokonania artystyczne, jeszcze nie reżyserskie, zarejestrowało oko kamery. - Możemy spojrzeć na jego bardzo wczesny film "Jasne łany", żeby zobaczyć, jakim był aktorem, bo pamiętamy, że zaczynał od aktorstwa - podkreślała prof. Barbara Osterloff.

Socrealizm - od zaangażowania po krytykę

Teatr Dejmka trwał przez ponad pół wieku powojennej historii Polski, komentował ją, bywał uwikłany w jej najbardziej skomplikowane i tragiczne meandry...

Ja niczym innym się nie zajmuję, tylko robieniem przyzwoitego i poprawnego teatru. Wcale nie jestem skromnym człowiekiem. Jestem bardzo pyszny, dlatego tak wiele wymagam od siebie, moich współpracowników, od teatru i publiczności.

W audycji Kazimierza Dejmka wspominali reżyser Maciej Prus i aktorzy Jan Englert (obecny dyrektor Teatru Narodowego), Marek Barbasiewicz, Damian Damięcki i Mirosława Marcheluk.

***

Tytuł audycji: Rozmowy po zmroku

Prowadziła: Monika Pilch

Data emisji: 12.01.2022

Godzina emisji: 21.00

mg