- Myślę, że największym plusem języka esperanto jest gramatyka i swobodny styl. Słownictwo nie stanowi większego problemu, tym bardziej, że każdy w oparciu o wypracowane przez Zamenhofa zasady sam tworzy słowa – mówiła na antenie Polskiego Radia esperantystka Gabriela Kosiarska – to znaczy, że na powiedzenie jednego wyrazu może istnieć kilka słów.

Ludwik Zamenhof

Twórca esperanta urodził się w Białymstoku 15 grudnia 1859. Biegle władał językiem polskim, rosyjskim, niemieckim, francuskim, angielskim, łaciną i greką. W tym czasie miasto zamieszkiwały cztery grupy narodowościowe – Polacy, Rosjanie, Niemcy i Żydzi. Dochodziło do nieporozumień i konfliktów. Zamenhof idealistycznie wymyślił, że jeśli powstanie wspólny język to wszyscy ludzie będą "braćmi".

W 1887 roku powstał pierwszy podręcznik do nauki języka esperanto o nazwie "Unua libro". Ludwik Zamenhof z pomocą swojego przyszłego teścia rozesłał egzemplarze po całym świecie i czekał. Jednym z pierwszych admiratorów języka został Antoni Grabowski – inżynier z zawodu, z zamiłowania literat. Znawca trzydziestu języków stał się lirą esperanta, jak nazwali go później esperantyści.

Tymczasem oddźwięk na język międzynarodowy rozbrzmiewał coraz głośniej. Dzieło zaczęła omawiać prasa, a z zainteresowaniem spotkało się także poza granicami kraju. Z Polski, Francji, Bułgarii i Rosji nadchodziły listy z chęcią pomocy w popularyzacji nowego języka.

Korespondencja rosła z dnia na dzień, a wraz z nią potrzeba dalszych nakładów podręcznika, co pochłaniało autora całkowicie. Wreszcie podręcznik lingvo internacia wyszedł ponownie, a esperanto ruszyło na podbój świata. 

Kultura esperanto

Krytycy języka esperanto często zarzucają mu sztuczność, brak zaplecza kulturalnego i literackiego. Oskarżenie te nie są do końca zgodne z prawdą, gdyż istnieją książki pisane w języku esperanto.

Jednak główną jego rolą jest funkcja pomostu między innymi językami. Na przykład "Pan Tadeusz" najpierw został przetłumaczony na esperanto przez Antoniego Grabowskiego, a dopiero potem na angielski. W ten sam sposób powstały chińskie wydania powieści "Faraon" Bolesława Prusa i japońskie dzieł Elizy Orzeszkowej.

- Oczywiście nie sposób porównać polskiej literatury do literatury esperanto jeżeli chodzi o jej objętość – tłumaczyła Gabriela Kosiarska – z bardzo prostego powodu – długości funkcjonowania. Natomiast kultura esperanto jest coraz większa. Nie tylko książki, ale też istniejące piosenki, radiostacje, czy telewizja bogacą ten język.

Sukces czy porażka?

Patrząc na liczby język esperanto jednak nie spełnił swej funkcji – nie upowszechnił się, a jego miejsce zajął język angielski. Idea się nie sprawdziła?

- Można patrzeć na szklankę w połowie pustą i w połowie pełną. Można zapytać jaki sukces do osiągnięcia jeszcze jest przed esperantystami – pytała Gabriela Kosiarska audycji z cyklu "Kulturalna Europa" – Esperanto ma umożliwić istnienie wszystkich języków. Ułatwić komunikację między osobami z różnych narodów.

Z powodu braku jakichkolwiek statystyk ciężko ustalić liczbę osób mówiących w języku esperanto. Gabriela Kosiarska mówi o liczbach wahających się od 100 tysięcy do 25 milionów osób.

Posłuchaj przemówienia Ludwika Zamenhofa na Światowym Kongresie Esperanto w Barcelonie.

mjm

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay pochodził z jednego z najstarszych rodów w Europie. W jego żyłach płynęła królewska krew. Był w prostej linii potomkiem króla Franków Ludwika VI Grubego. Jeden z przodków Jana Niecisława przybył do Polski jako pułkownik wojsk Augusta II Mocnego. Sam przyszły lingwista przyszedł na świat w 1845 roku.

- Jego koledzy poszli do Powstania Styczniowego. On nie. Był z gruntu pozytywistą – uważał, że już dość przelanej krwi, trzeba wychować społeczeństwo, które zdoła wywalczyć sobie niepodległość pracą. Miano to bardzo za złe dziadkowi – mówiła prawnuczka Baudouina, Marta Ehrenkreutz-Jasińska w audycji Magdaleny Bajer z cyklu "Rody uczone".

Zamiast do powstańczej partii, Baudouin wstąpił do Szkoły Głównej w Warszawie (wówczas taką nazwę nosił Uniwersytet Warszawski). Odbył prawdziwe naukowe tournée po uniwersytetach: uczył się w Pradze, Wiedniu, Berlinie i Lipsku. W końcu otrzymał posadę na petersburskiej uczelni, jednak dopiero wyjazd do Kazania i objęcie tam katedry językoznawstwa porównawczego przyniosło przełom w karierze naukowej Baudouina.

Rewolucyjne spojrzenie na język

To tam lingwista stworzył własną, przełomową szkołę językową. Jako jeden z pierwszych opisał język jako zjawisko związane z psychologią. "Mamy tyle języków polskich, ile jest polskich głów mieszczących w sobie polskie myślenie językowe" – pisał Baudouin. Popierał też badanie dialektów jako różnych odmian tego samego języka.

Jako pierwszy opracował rozróżnienie między językiem (rozumianym jako zbiór abstrakcyjnych znaków) a mówieniem, które są realizacją języka przez poszczególnych ludzi. Położył też podwaliny pod współczesną logopedię, prowadząc szczegółowe obserwacje rozwoju języka i mowy pięciorga swoich dzieci.

Do jego najważniejszych dzieł należało dzieło "O psychologicznych podstawach zjawisk językowych", "Charakterystyka psychologiczna języka polskiego" i "Zarys historii języka polskiego".

Lingwista wykładał później w Dorpacie, a następnie w Krakowie.

"Baudouin swoimi bezkompromisowymi wystąpieniami w sprawach pozanaukowych, ogólnospołecznych, naraził sobie konserwatywną opinię Krakowa. Do szczytu napięcia doprowadziła sprawa jego broszury »Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej« poruszający, jak on to nazwał, »galicyjską fałszywą fasję moralną«. Określonym jej tematem był fakt, że właściciele domów żądali od lokatorów podpisywania zeznań (fasyj) o niższym niż istotnie płaconym czynszu dla celów podatkowych" - pisał we wspomnieniach językoznawca Kazimierz Nitsch.

- Gdy w roku 1898 wydał w Krakowie swoje "Myśli nieoportunistyczne", antagoniści zrewanżowali mu się próbą usunięcia z uniwersytetu i oskarżeniami o szerzenie prorosyjskiego panslawizmu. Jak bezzasadne były te oskarżenia o popieranie polityki rosyjskiej wobec Polski i jak oszczercze były te wszystkie pomówienia, dowodzi nieco późniejszy wyrok władz carskich, skazujących go na dwa lata twierdzy za antyrosyjskie tezy jego prac – mówił dr Janusz Osica w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Kronika niezwykłych Polaków".

Wybuch rewolucji bolszewickiej zastał go w Pietrogrodzie. Naukowiec o królewskim rodowodzie nie mógł czuć się bezpiecznie w państwie opanowanym przez komunistów mieście. Udało mu się przedostać do Polski, gdzie został profesorem honorowym Uniwersytetu Warszawskiego.

- Powszechnie uznawany za inicjatora tzw. praskiej szkoły fonologicznej, był w odrodzonej Polsce współtwórcą reformy ortografii, inicjatorem i wydawcą prac filologicznych, współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego – wyjaśniał dr Janusz Osica.

Do końca życia pozostawał w Warszawie. Pozostał tam do śmierci w 1929 roku. Ten potomek królów i jeden z najwybitniejszych lingwistów w dziejach zmarł w niewielkim, skromnym mieszkanku na Pradze w wieku 84 lat.  

Niewygodny nonkonformista

- Zdążył narazić się różnego rodzaju patriotom, Polakom-katolikom, za swe poglądy wyrażone broszurą "Stosunek do Kościoła", gdzie uzasadniał swoje z niego wystąpienie. Z drugiej strony był wrogiem fanatyzmu zorganizowanych wolnomyślicieli, jak mawiano – prywatnych wrogów Pana Boga – wyjaśniał dr Janusz Osica.

Był przeciwnikiem rasizmu. Optował za prawami mniejszości narodowych zarówno w imperium rosyjskim, jak i później w Polsce. Baudouin punktował także antysemityzm.

- Nie znam nikogo innego, kto w 1911 roku potrafił przewidzieć skutki rasizmu. Kiedy w Rosji zastanawiano się nad rozwiązaniem problemu żydowskiego, pisał z ogromnym sarkazmem, ukazują okrucieństwo takiego myślenia, że należałoby wszystkich mężczyzn wykastrować, a wszystkie kobiety sprzedać do domów rozpusty. Równie kąśliwie pytał w tym tekście później: czy trzeba poprzestać na Żydach? – mówił prof. Jerzy Andrzej Jedlicki, historyk idei, w audycji "Biografie niezwykłe".

To właśnie mniejszości narodowe w uznaniu jego walki o ich prawa wysunęły jego kandydaturę na urząd prezydenta w 1922 roku. Lingwista nie zabiegał o wystawienie jego osoby w wyścigu o fotel prezydencki, nie miał też żadnych szans na wygraną (mógł liczyć tylko na głosy mniejszości narodowych). Odpadł w trzeciej turze głosowania, jego głosy przejął zamordowany po wyborze prezydent Gabriel Narutowicz.

Był konsekwentnym pacyfistą, nawet w obliczu niemal powszechnego wybuchu prowojennych nastrojów elit na początku I wojny światowej. Naukowiec odstąpił od tej żelaznej zasady tylko raz. W 1920 roku wydał  broszurę "Obłęd komunistyczny", w której nawoływał do walki z bolszewizmem.

bm