Zakazany Orwell i trudna Ameryka. Radiowy alfabet Czesława Miłosza

Mową najbardziej potoczną, daleką od ozdób i śpiewu,
która jest zwykłą spowiedzią, a tylko dla was to szyfr,
pochylam się nad przepaścią, z której pod górę się wlewa
potop, lawina, muzyka zodiaków, zjawisk i cyfr.

J. Zagórski, "Przyjście wroga" (fragm.)

Domy w pamięci, domy rzeczywiste

- Urodziłem się w 1907 roku w Kijowie. Do Polski, do Warszawy, przyjechałem tuż po Bożym Narodzeniu 1918 roku - wspominał Jerzy Zagórski na antenie Polskiego Radia. Jak przyznał, w nowym miejscu długo czuł się "przesiedleńcem z wiejskich terenów na Podolu". - Tam jeździło się konno w daleką przestrzeń, a Kijów, na wysokiej skarpie nad Dnieprem, miał pełno zieleni. Tymczasem Warszawa była miastem ścieśnionym - wąskie ulice i mało słońca.

Poczucie owego niezadomowienia wzmacniało również i to, że - jak opowiadał poeta - w gimnazjum, do którego uczęszczał, początkowo śmiano się z jego kresowego akcentu.

Gdzie znajdowało się zatem miejsce, które mógł nazwać swoim domem? Na pewno nie były to, wielokrotnie zmieniane, czynszowe mieszkania rodziców ("ojciec był początkującym adwokatem, w miarę przybywania nowej klienteli przenosiliśmy się do coraz okazalszych mieszkań"). Jako dom, "miejsce, do którego się wraca", Jerzy Zagórski wskazywał dwa punkty na mapie: siedzibę dziadków od strony matki, posiadłość, która - położona gdzieś w guberni podolskiej - "rozpłynęła się z końcem I wojny", oraz dworek matki ojca pod Kijowem.

- Właściwe teraz, na starość, dalej mam w sobie tę potrzebę domu - mówił Jerzy Zagórski w Polskim Radiu. - I za swój dom uważam dziś dzielnicę miasta, w której mieszkam, Żoliborz. Czuję się przede wszystkim żoliborzaninem.

Zanim jednak poeta przeniósł się na stałe na warszawską ulicę Mickiewicza, gdzie mieszkał z żoną przez kilka dekad, w jego młodzieńczym życiu ważną, kto wie, czy nie najważniejszą, rolę odegrało Wilno.

Żagary, czyli "wileńska plejada"

- Jadąc do Wilna, nie jechałem do miasta obcego, ale do kresowego, podobnie jak Kijów wielonarodowego - wspominał Jerzy Zagórski miejsce swoich studiów uniwersyteckich i literackich początków.

A Wilno lat 30. XX wieku było, jak opowiadał w radiowej Dwójce prof. Tadeusz Bujnicki, niesłychanie ciekawe i pod względem naukowym, i artystycznym. - Znaleźli się tam nie tylko twórcy literatury, lecz także innych dziedzin sztuki. Dodałbym do tego jeszcze jeden, bardzo ważny element dla tworzenia zbiorowości, czyli Radio Wileńskie. Spełniało ono funkcję kulturotwórczą - mówił prof. Tadeusz Bujnicki, syn Teodora Bujnickiego, jednego z żagarystów.

Do żagarystów należał również Jerzy Zagórski.

Żagary była to jedna z najważniejszych grup poetyckich dwudziestolecia międzywojennego. Powstała w Wilnie w 1931 roku i skupiała takich twórców, jak wspominani już Teodor Bujnicki, Jerzy Zagórski, a także Czesław Miłosz czy Stefan Jędrychowski. Poetyką nawiązywali oni do osiągnięć awangardy. Światopoglądowo natomiast bliskie im były idee lewicowe, a nade wszystko postawa, czy też przeczucie, katastrofizmu.

Oszałamiająca wizja katastrofy

Wśród trzech wydanych przed wojną tomików wierszy Jerzego Zagórskiego ("Ostrze mostu", 1933; "Przyjście wroga", 1934; "Wyprawy", 1937) na szczególną uwagę zasługuje ten środkowy. Sam poeta wyróżniał go w swoich radiowych wspomnieniach.

- W okresie żagarystowskim najwyraźniejszą wspólną cechą moją i moich wileńskich kolegów był katastrofizm. O tym, że i jak hołdowałem temu kierunkowi, świadczy moja druga książka, poemat "Przyjście wroga" - opowiadał Jerzy Zagórski.

Dzieło to (o podtytule "poemat-baśń") zapiera dech w piersiach. Jak na katastrofistów przystało, poeta rysuje tu mroczną, apokaliptyczną wizję zagłady: ogromne wojska płyną ze strony Kaukazu, na nieogarnionych azjatyckich stepach kłębią się ludzkie masy, rodzi się człowiek-potwór, Antychryst, który zmierzy się z Bogiem.

A wszystko to przedstawione w oszałamiającym, surrealistycznym, onirycznym stylu. "To jeden z najbardziej niesamowitych w nowocześniej poezji zespołów symboli, do których autor nie dostarcza nam żadnego klucza", pisał o tym poemacie Czesław Miłosz. Ten "brak klucza" (brak artystycznej spójności, a nawet "niezrozumialstwo") sprawił, że wielu międzywojennych krytyków nader negatywnie wypowiadało się o "Przyjściu wroga".

- Była to książka z dosyć mglistą fabułą, w poetyce nadrealizmu. Teraz większy nacisk kładę na tematyczną przejrzystość. Dziś patrzę z dużego dystansu na te sprawy - mówił w latach 50. Jerzy Zagórski o swojej młodzieńczej, zaznaczonej wizją zbliżającej się nieuchronnie katastrofy twórczości.

- Szukałem w wierszach jednak i sposobów na wyjście z beznadziei. Moje kolejne teksty, wojenne i powojenne, rysowały już człowieka w walce: z nieszczęściami, losem. A nie deterministycznie uległego tym siłom. Ale właśnie z perspektywy późniejszych doświadczeń, trudno zaprzeczyć, że - niestety - katastrofiści międzywojenni mieli sporo racji - przyznał poeta.

Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

W 1937 roku Jerzy Zagórski przeprowadził się wraz z żoną do Warszawy. W czasie II wojny światowej działał w podziemiu, redagował konspiracyjny miesięcznik "Kultura Jutra".

Po 1943 roku Zagórscy zaoferowali schronienie poszukiwanej przez Gestapo, jako "ukrywająca się Żydówka", Lidii Kott. Kobieta funkcjonowała w ich mieszkaniu jako opiekunka do dziecka. "Spędziłam w ich domu kilka miesięcy, dopóki nie wyrobiłam sobie nowych dokumentów i nie znalazłam mieszkania (również przy ich pomocy)", relacjonowała po wojnie Lidia Kott.

Mąż Lidii, Jan Kott, znany powojenny krytyk literacki i szekspirolog, dodawał: "Żona mieszkała u nich wiele miesięcy. Ja bywałem często, wielokrotnie pomagali mi i ułatwiali wyrobienie papierów. W ich domu wielu Żydów i ludzi pochodzenia żydowskiego znajdowało zawsze nocleg, schronienie, posiłek i pomoc. Robili zawsze wszystko, by ocalić ludzkie życie, nawet nieznajomych".

W 1977 roku Instytut Yad Vashem uhonorował Jerzego i Marię Zagórskich tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Tytuł ten otrzymał również wileński kolega Jerzego Zagórskiego, Czesław Miłosz.

Powrót do klasycyzmu 

Po wojnie Zagórscy mieszkali jakiś czas w Krakowie, a także w Paryżu (Jerzy był attaché kulturalnym tamtejszej ambasady polskiej). W 1953 poeta podpisał rezolucję Związku Literatów Polskich w Krakwie w sprawie procesu krakowskiego. Od 1957 roku zamieszkał, już na dobre, w Warszawie.

Powojenna twórczość Jerzego Zagórskiego charakteryzowała się powrotem do, szeroko rozumianych, idei neoklasycznych. W opublikowanym w 1945 roku manifeście "Dążenie do klasyczności" poeta nawoływał m.in. do patrzenia na problemy współczesności - zniszczonej, potrzebującej odbudowy - z perspektywie dawnych wieków i dawnych wydarzeń. Mówił o tym również w jednym z radiowych wywiadów ("przekazać w formie epickiej, jakby z dystansu, rzeczywistość dla autora bliską").

W powojennych wypowiedziach dla Polskiego Radia Jerzy Zagórski sporo miejsca poświęcił również na omawianiu swojej odnowionej poetyki. - Jestem zagorzałym treściowcem, formę uważam za narzędzie wyrazu. Nie chcę być niewolnikiem strofy i jeśli temat wymaga, chętnie wyłamuję się z regularnego toku wiersza. Ponadto radio nam przypomniało, że poezja jest sztuką dla ludzi reagujących na dźwięk, stąd tak ważne są w wierszu dźwiękowe środki wyrazu - wymieniał.

***

Czytaj także:

• Żagaryści. Poezja jak spoiwo. Rozmowa z prof. Tadeuszem Bujnickim
• Aleksander Wat. "Kiedy trzeba było być poetą, byłem poetą"

***

Jerzy Zagórski - który przeszedł do historii polskiej literatury przede wszystkim jako jeden z żagarystów, autor zadziwiających nieskrępowaną wyobraźnią międzywojennych tomików - zmarł w 1984 roku, w wieku 77 lat, w Warszawie.

jp

Źródła:

Ukrywanie Żydów przez współtwórcę grupy poetyckiej "Żagary". Historia Jerzego Zagórskiego i jego żony Marii, w : https://sprawiedliwi.org.pl; Czesław Miłosz, "Historia literatury polskiej", Wyd. Znak, Kraków 2010. 

Osip Mandelsztam - serwis Polskiego Radia

Tamtej majowej nocy postawiłam sobie jeszcze jedno zadanie, dla niego żyłam i do dzisiaj żyję. Nie byłam w stanie odmienić losu O.M., ale tylko ja mogłam uratować tę część rękopisów, która ocalała, wiele przechowałam też w pamięci. Dla czegoś takiego warto było oszczędzać siły.

Nadieżda Mandelsztam, "Wspomnienia" (fragm.)

Podczas tej majowej nocy, o której pisze na początku swoich memuarów Nadieżda Mandelsztam, jej mąż został aresztowany na osobisty rozkaz Stalina. Właśnie od tej nocy, a działo to się w 1934 roku, rozpoczął się dla Nadieżdy najbardziej dramatyczny rozdział jej życia.

Przed rewolucją

Nadieżda Jakowlewna była córką szacownego prawnika z Kijowa. W młodości udało jej się zwiedzić z rodzicami zachodnią Europę, przez rok studiowała prawo, potem wstąpiła na kursy malarskie słynnej podówczas Aleksandry Ekster.

Do tych, jak podkreślała, szczęśliwych kijowskich lat wróciła w trzeciej części swoich "Wspomnień" (w Polsce teksty te, we fragmentach, ukazały się w zbiorze "Mozart i Salieri oraz inne szkice i listy"). Tam też przypomniała również rok 1917 i koszmar rewolucji październikowej - Nadzieżda miała wówczas 18 lat i po raz pierwszy z taką mocą objawił się jej terror historii.

W wyniku porewolucyjnych przemian ojca Nadieżdy skreślono z listy adwokatów, jeden z jej braci zginął, walcząc z bolszewikami. Idylla młodości odeszła bezpowrotnie, ale na horyzoncie pojawiła się nieoczekiwanie poezja. I pojawiła się miłość.

Literackie świadectwa Gułagu. Serwis Polskiego Radia

Małżeństwo Mandelsztamów

W 1920 roku w kawiarni literackiej o wdzięcznej nazwie "Chłam" Nadieżda Jakowlewna poznała 31-letniego cenionego poetę Osipa Mandelsztama. Rok później wzięli ślub (bezpośrednią przyczyną zmiany stanu cywilnego był dla nich moment, gdy w myśl nowych przepisów nie pozwolono im, niezwiązanym małżeństwem, podróżować w tym samym przedziale pociągu Kijów-Moskwa).

Nadieżda od początku towarzyszyła mężowi w jego procesie tworzenia - on "pisał w myślach" (dużo przy tym chodząc), a gdy wiersz był już gotowy, wygłaszał go żonie i prosił ją o zanotowanie. Tak między innymi powstały utwory Mandelsztama, które ukazały się w 1928 roku w trzecim, jak się miało okazać, ostatnim oficjalnie wydanym za jego życia poety tomiku.

Ale katastrofa miała dopiero nadejść. Tymczasem choćby w 1930 roku państwo Mandelsztamowie dostali możliwość wyjazdu do ośrodka wypoczynkowego na Kaukazie. Wyjazd ten połączyli z eksploracją Gruzji i Armenii, a owocem tej siedmiomiesięcznej wspólnej wyprawy była proza poetycka Mandelsztama "Podróż do Armenii".

Drugim ważnym i szczęśliwym wydarzeniem w tych ostatnich latach przed burzą był fakt otrzymania przez Mandelsztamów mieszkania służbowego. Miało dwa pokoje i znajdowało się na czwartym piętrze moskiewskiej "literackiej kamienicy" przy bulwarze Twerskim 25.

Do drzwi tego mieszkania zapukali nocą 13 na 14 maja 1934 roku agenci z Łubianki.

Danuta Stenka czyta Nadieżdę Mandelsztam

Koszmar zesłania

Powodem zatrzymania Osipa Mandelsztama i jego trzyletniego zesłania w okolice Permu, potem do Woroneża, był jeden wiersz. Tekst ów opowiadał o straszącym z Kremla góralu, który ma "palce tłuste jak czerwie" i "karalusze wąsiska". Jego bohater, Józef Wissarionowicz Stalin, osobiście zaangażował się w ukaranie poety.

Nadieżdzie pozwolono wyjechać wraz z mężem, opiekowała się nim (cierpiał nie tylko na astmę, ale i nabyte w moskiewskim więzieniu paranoidalne lęki, co skończyło się nawet próbą samobójczą). Osip na szczęście, gdy już przezwyciężył zdrowotne kryzysy, tworzył nadal, a wiersze te - zapisywane skrupulatnie przez żonę - złożyły się na znakomity cykl "Zeszyty woroneskie". Nadieżda nazwała go "księgą zesłania i zguby".

Drugi akt dramatu - gdyż Stalin zemstę rozpisał na dwie części - miał miejsce w 1938 roku. Osip został po raz kolejny aresztowany przez NKWD, skazano go na pięcioletnie zesłanie. Zmarł w drodze na Kołymę, gdzieś w łagrze tranzytowym pod Władywostokiem. Nadieżda nie mogła mu towarzyszyć w tej ostatniej podroży. Nigdy nie poznała dokładniej daty śmierci jej ukochanego męża, nikt nie wiedział, gdzie Osip został pochowany.

Zostały jego wiersze, ale i one miały być skazane na zapomnienie. Władza sowiecka liczyła, że o Mandelsztamie wkrótce już nikt nie będzie pamiętać.
 

Tułaczka po wielkiej Rosji

- To, że Nadieżda ocalała, było cudem - mówił w Polskim Radiu tłumacz Jerzy Czech.  - Ona sama twierdziła, że Mandelsztam uważany już był wtedy za kogoś staroświeckiego i niemodnego, za jakiś relikt. W związku z czym uznano, że wdowy po nim nie trzeba likwidować. Gdyby bowiem stanowiła jakieś zagrożenie, na pewno trafiłaby do łagru.

Żyła, wielokrotnie zmieniając marne i ubogie miejsca zamieszkania, utrzymywała się z różnych, na początku bardzo doraźnych (pracowała choćby w fabryce dziewiarskiej), zajęć. Od 1944 roku zaczęła wykładać angielski w prowincjonalnych szkołach wyższych. - Funkcjonowała na marginesie nauki, jej pozycja była bardzo niepewna, a ludzie, od których coś zależało, jej przełożeni, z sadystyczną satysfakcją ją prześladowali - opowiadał Jerzy Czech.

Miała jednak ogromną wolę życia i przetrwania. Nosiła w sobie pamięć o Osipie.

Wiersze zachowane w pamięci

Już po pierwszym aresztowaniu próbowała ratować z domowego archiwum męża to, co się dało. Ale obawiała się, słusznie zresztą, że porozsyłane po rodzinie i znajomych rękopisy mogą zostać zniszczone. Ich posiadanie stanowiło śmiertelne zagrożenie.

Postanowiła zatem stworzyć swoje prywatne archiwum. Utrwalić w pamięci wszystko to, co niegdyś dyktował jej mąż. Do 1956 roku, mówiła, wiersze Osipa żyły tylko w jej głowie, powtarzała je sobie codziennie. Później, gdy minęła stalinowska noc, robiła również odpisy tych tekstów, rozsyłała je do przyjaciół. Martwiła się, jak twierdziła, że wraz z upływem lat jej pamięć może stawać się zawodna.

Nadieżda Mandelsztam dożyła momentu ponownego wydania wierszy jej męża. Stało się to w 1973 roku (tomik był jednak opatrzony "obrzydliwe załganą" przedmową, a nakład nie należał do wysokich).

Dzieło życia

Swoje "Wspomnienia" zaczęła pisać od lat 60. XX w. - Ta książka składa się jakby z kilku książek - mówił Jerzy Czech. - Jest tu historia aresztowania Mandelsztama, zesłania, powrotu i ponownego zesłania. Znajdziemy tu jednak i wdowi żywot Nadieżdy, opowiada ona o różnych epokach swojego życia. Te "Wspomnienia" są straszne i fascynujące.

Wszyscy wypowiadający się przed mikrofonami Polskiego Radia na temat trzytomowego dzieła życia Nadzieży Mandelsztam byli zgodni: jej "Wspomnienia" są znakomite, literacko porywające. Są tu i barwne, jakby reporterskie obrazy, i opisy życia codziennego oraz kulturalnego w Rosji lat dwudziestych i trzydziestych, i ostre sądy o ludziach, ich postawach.

- Wspaniały jest choćby rozdział o czasie po ich powrocie z Woroneża w 1937 roku - opowiadał Tomasz Burek. - Ludzie w Moskwie się jakoś zaadaptowali do epoki wielkiego terroru. W dzień się urządzali, w nocy się bali, bo terror był ślepy i każdy mógł być potencjalnym kandydatem do "awansu społecznego". Codziennie bowiem ktoś znikał i kogoś innego awansowali na jego miejsce.

"Wspomnienia" Nadieżdy Mandelsztam uważa się, obok powieści Sołżenicyna i "Doktora Żywago" Pasternaka, za najważniejsze świadectwo epoki stalinowskiego terroru. - Ona ucieleśnia ten rodzaj pisania, nad którym rozmyślał Gustaw Herling-Grudziński, stawiając sobie pytanie, jak pokazywać piekło zagłady - podkreślał Piotr Matywiecki. - Styl tych "Wspomnień" jest stylem w pełni doświadczonego człowieka, a krystalizuje się w zdaniu : "wszystkich nas w Rosi zabito, ja jestem jednym z ostatnich niedobitków".

Nadzieżda Mandelsztam ponadto, zwracał uwagę krytyk, pokazuje, w jaki sposób zwykli ludzie stają się powoli - z lęku, z konformizmu, z fatalistycznej beznadziei - pionkami w autorytarnej maszynerii. We "Wspomnieniach" ten mechanizm zniewolenia i akceptacji zła został genialnie uchwycony na poziomie codziennego doświadczenia.

***

Czytaj także:

• Satyra o Stalinie. "Dyktatorowi nie mieściło to się w głowie"
• Borys Pasternak – zniszczony przez sowieckie władze
• Anna Achmatowa - poezja w cieniu stalinizmu

***

Ryszard Przybylski, największy polski znawca Osipa Mandelsztama, napisał kiedyś, że poeta ten niczym Mozart nie ma grobu, a jego prawdziwy grobem jest pamięć ludzkości. - Można powiedzieć, że gdyby nie Nadieżda tego grobu w pamięci ludzkości też by nie miał - zaznaczał Andrzej Mietkowski, dziennikarz i tłumacz, współpracownik Rozgłośni Polskiej RWE. - Ona dokonała heroicznego i nieprawdopodobnego czynu: przeniesienia dzieła poety z najczarniejszych czasów stalinizmu do współczesności.

"Jeżeli istnieje jakaś namiastka miłości, to jest nią pamięć", napisał Josif Brodski w przedmowie do "Wspomnień" Nadzieżdy Mandelsztam.

Wdowa po wielkim poecie wróciła w latach 60. do Moskwy. Pracowała nad "Wspomnieniami", nad spuścizną je męża, pisała o jego procesie twórczym (w Polsce teksty te ukazały się w tomie "Mozart i Salieri oraz inne szkice i listy"), starała się o jego polityczną rehabilitację. Z biegiem kolejnych lat stała się w swoim środowisku sławna, do jej mieszkania pielgrzymowali badacze twórczości Osipa Mandelsztama, a także ci, którzy zainteresowani byli współczesną Rosją.

Nadzieżda Mandelsztam zmarła 29 grudnia 1980 roku. Na moskiewskim cmentarzu obok jej grobu ustawiono symboliczną płytę poświęconą pamięci Osipa Emiljewicza, któremu poświęciła całe swoje życie. 

jp

Źródła:

Radosław Romaniuk, "One", Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2005; Nadieżda Mandelsztam, "Wspomnienia", tł. Jerzy Czech, Wydawnictwo Agora, Warszawa  2015. 

Krzysztof Kamil Baczyński. Zobacz serwis specjalny

Pochłonie nas historia. Młodych, dwudziestoletnich chłopców. Nie będziemy Mochnackimi, Mickiewiczami, Norwidami swojej epoki. Mogliśmy być Rimbaudami. Ale odrzuciliśmy to, bo szliśmy gdzie indziej.

Andrzej Trzebiński, "Pamiętnik" (fragm.)

Zabawy w małego redaktora

Dzieciństwo miał szczęśliwie. Na świat przyszedł w 1922 roku w podłomżyńskiej Radgoszczy. Potem były przenosiny do kolejnych małych miejscowości: w okolice Łodzi, na Pomorze (ojciec Andrzeja, Stanisław Konstanty Trzebiński, pracował jako agronom).

- Byłam cztery lata od niego młodsza, wychowaliśmy się na wsi - wspominała swojego brata Zofia Trzebińska-Nagabczyńska. - W grupie kuzynów Andrzej zawsze przewodził. Urządzał zabawy, w tym takie, jak wydawanie pisma codziennego, z powieścią w odcinkach i zagadkami. Również wystawy, teatrzyki czy cyrk. Od najwcześniejszych lat wykazywał inicjatywę. Patrzyliśmy na niego jak na kogoś, kto się wyróżniał. Kto jest ponad nami.

Poza tym, jak opowiadała Zofia Trzebińska-Nagabczyńska, jej starszy brat był często "poważny i skupiony". I nie bardzo miał głowę do codziennych, życiowych sprawy ("Już od dziecka nigdy nie wiedział, gdzie są w domu filiżanki czy koszule. Nie zwracał uwagi na takie rzeczy").

W sercu "Sztuki i Narodu"

Gdy miał dziesięć lat, Andrzej Trzebiński przeniósł się wraz z rodzicami do Warszawy. Uczył się w gimnazjum i liceum im. Czackiego ("Był wybitnym uczniem", wspominała siostra, "nauczył się między innymi francuskiego na tyle, że w 1940 tłumaczył wiersze, które mu zresztą przepisywałam na maszynie").

Latem tegoż 1940 roku (liceum, już po wybuchu wojny, kończył na tajnych kompletach) zdał maturę i wraz ze swoim licealnym kolegą Tadeuszem Borowskim rozpoczął studia polonistyczne na podziemnym Uniwersytecie Warszawskim. Zamiłowanie do literatury, poetycki talent objawiał już w szkole, polonistyka zatem była naturalnym wyborem.

Potem nadszedł czas na większe zaangażowanie.

Na przełomie 1941 i 1942 roku Andrzej Trzebiński razem ze swoim serdecznym przyjacielem Wacławem Bojarskim oraz Bronisławem Onufrym Kopczyńskim założyli "Sztukę i Naród" - najważniejsze pismo literackie okupowanej Polski, które wkrótce współtworzyć również będą m.in. Tadeusz Gajcy i Zdzisław Stroiński.

Po tragicznych śmierciach pierwszych dwóch redaktorów naczelnych pisma - Kopczyńskiego i Bojarskiego - Trzebiński, w styczniu 1943 roku, objął tę funkcję. Jeszcze wtedy nie wiedział, że i jego za niecały rok będzie musiał ktoś zastąpić.

Kultura jako przejaw siły

- Jeśli miałbym przywołać jego postać, opowiedziałbym o młodym, wysokim chłopaku z ciekawymi oczyma z wichrzącą się czupryną - mówił w Polskim Radiu Zbigniew Laskowski, kolega Andrzeja Trzebińskiego. - Chłopaku ogarniętym pasją tworzenia nie tylko literatury, ale czegoś, co można nazwać rolą kultury w życiu narodu.

Ambicje młodego poety zapatrzonego w wielkich twórców polskiego romantyzmu, krytycznie oceniającego "tradycję skamandrycką", poety współredagującego pismo związane ze środowiskiem polityczno-wojskowej Konfederacji Narodu (wywodzącej się z przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego "Falanga") były bowiem wielkie.

- Trzebiński myślał o Ruchu Kulturowym, ponadpartyjnej płaszczyźnie pokolenia wojennego - mówił w radiowej Dwójce prof. Maciej Urbanowski. Ruch ów, jako apolityczna struktura konspiracyjna, powstał w połowie 1943 roku. Jego celem miało być przeformułowanie polskiej świadomości kulturowej, przygotowanie narodowej kultury (ale i "imperialnej", bo w grę wchodziła idea stworzenia swoistego imperium słowiańskiego) na czasy powojenne.

"Wytworzenie własnego stylu kultury jest kwestią siły", pisał Trzebiński.

"Groszku pachnącego przyniosłaś mi w dłoni"

Co pozostawił po sobie 21-letni Andrzej Trzebiński jako literacki twórca? - I przejmujący dziennik, i dramat "Aby podnieść różę", i niedokończoną powieść "Kwiaty z drzew zakazanych", i poruszającą, budzącą ciągłe spory, krytykę literacką, i poezję - wyliczał prof. Maciej Urbanowski.

Obok poezji (a wśród niej takich znanych do dziś fraz, jak "Groszku pachnącego przyniosłaś mi w dłoni / dałaś groszek - dłoni nie chciałaś już dać", "Takaś mała, a łzy takie ogromne / takie ciężkie, że aż głowa się chyli") czy dramatu (witkacowskiej z ducha groteski o rewolucji) warto się przede wszystkim przyjrzeć "Pamiętnikowi" Andrzeja Trzebińskiego.

Tekst ten (w istocie, jeśli chodzi o przynależność gatunkową, dziennik) pozostaje bowiem czymś oryginalnym na tle całego piśmiennictwa epoki - nikt z Kolumbów nie prowadził takich zapisków! Jest niezwykłym autoportretem dojrzewania młodego człowieka, ale i pośrednio świadectwem o całym tragicznym pokoleniu.

Bilanse finansowe, czytelnicze, miłosne

- Autor tej książki chodził niedożywiony, biednie ubrany, nie miał pieniędzy, ciągle musiał zmieniać mieszkania, ciężko pracował, walczył w codziennym życiu o przetrwanie - podkreślał Zbigniew Laskowski. Potwierdzenie tego znaleźć można na kartach "Pamiętnika".

"Mam w kieszeni 8 zł i kilkadziesiąt groszy. Naturalnie obiadu jeść już nie będę. Ostatnim luksusem dnia było gruntowne, mniej więcej kunsztowne i kosztowne śniadanie". Trzebiński wielokrotnie zdawał takie finansowo-rachunkowe relacje, ale robił to nie tyle, by się nad sobą uskarżać, ile by uświadamiać sobie własne położenie, wręcz dopingować do działania. "Skończyć z tym. Zreformować gruntownie całość finansów", upominał sam siebie. Choć za chwilę, po kolejnych obliczeniach, dodawał: "Już mam deficyt. Psiakrew! A długi?".

Samoświadomość. Samodyscyplina. Nieustanne rozliczanie się z tego, co się zrobiło, co powinno się zrobić. Praca nad sobą. Ten bardzo charakterystyczny rys osobowości Andrzeja Trzebińskiego uwidacznia się wielokrotnie w "Pamiętniku". A w tle tych zabiegów była fundamentalna kwestia: poczucie, że się należy do "straconego pokolenia", że ma się bardzo mało czasu. Że jest się dopiero na początku życiowej i artystycznej drogi, ale za chwilę, w każdym momencie, może ona zostać tragicznie przerwana.

Być może stąd ta gorączkowa zachłanność Trzebińskiego, by jak więcej jeszcze przeczytać, poznać, napisać (robił listy lektur, tematów, którymi powinien się zająć, nie dosypiał). By pracować nad sobą, bo przecież tyle jeszcze planów, ambitnych polityczno-społecznych zamierzeń.

***

Czytaj także:

• "Między koszmarem a idyllą". Życie i śmierć Gajcego
• Zdzisław Stroiński. Młody poeta Warszawy mierzy się z "krwawą legendą"

***

"Pamiętnik" Trzebińskiego - na innym planie - to intymne świadectwo miłości młodziutkiego poety: opowieści o dziewczynach (o których często nie miał najlepszego zdania), a przede wszystkim o "Annie nr 1" (poznanej w czytelni biblioteki przy Koszykowej), potem "Annie nr 2" (starszej od niego o dziesięć lat). Los chciał, że spotkanie z "Anną nr 2" stało się tematem ostatniego wpisu w "Pamiętniku". "Być może kocham ją i nie należy się tego wypierać - ale swoją drogą nie powinniśmy się widywać zbyt często. Pisarz, artysta musi mieć dużo samotności, aby tworzyć", notował na kilka tygodni przed śmiercią.

Są momenty, gdy ta książka - między relacjami z trudów codzienności, z pracy przy "Sztuce i Narodzie", z miłosnych rozterek - staje się, jak określił to sam autor, "modlitewnikiem". Na ten religijny wątek zwrócił uwagę choćby Czesław Miłosz (który zresztą z Trzebińskim toczył wielkie ideowe spory). "Pamiętnik Trzebińskiego jest dla mnie wstrząsający", pisał w 1960 roku dla paryskiej "Kultury" Miłosz. "O polskim katolicyzmie narodowym można nie być wysokiego mniemania, ale tutaj coś nastąpiło. Wiara religijna została dźwignięta na stopień wyższy, jest osobiście przeżyta (…). Być może w Trzebińskim Polska straciła to, czego jej brak: pisarza obierającego za temat życie wewnętrzne akcji i kontemplacji".

"Zdziwienie nie do wyrażenia"

Świadomość śmierci pojawiała się wielokrotnie na kartach "Pamiętnika" Andrzeja Trzebińskiego. Młody autor próbował ją niejako oswoić, patrząc na życie z perspektywy jego końca. Ale jednocześnie zanosił przejmujące modlitwy. "Myśl o mnie, Boże - nie daj mi śmierci, nie daj mi konieczności śmierci. Ty jeden wiesz, jak strasznie byłoby nie wykonać niczego z tych rzeczy, które zostały przez nas wspólnie zaczęte z Wacławem, Bronisławem (…)".

Zwyczajnie, po ludzku bał się, że - jak pisał w przejmującej notce po śmierci przyjaciela Wacława Bojarskiego - "pochłonie nas historia".

Koniec przyszedł jesienią 1943 roku (jesień była ukochaną porą roku poety). Na początku listopada, gdy w Warszawie trwały nasilone represje Niemców w stosunku do mieszkańców stolicy: liczne obławy, łapanki i egzekucje, Andrzej Trzebiński został zatrzymany za nielegalne przebywanie w przyfabrycznej stołówce przy ul. Filtrowej.

- Poszedł kiedyś do tej jadalni, zjadł sobie obiad, a z nieba jedzenie nie spadało. Więc raz mu się udało, więc pomyślał sobie: "drugi raz pójdę" - wspominał w Polskim Radiu ojciec Józef Warszawski, kapelan Konfederacji Narodu. - Niemcy już zauważyli, zabrali go. Jego siostra chodziła po wszystkich urzędach, miała pieniądze, chciała go wykupić za każdą cenę. Nic nie pomogło.

Był 12 listopada 1943 roku. Ulica Nowy Świat, okolice Wareckiej. - Andrzej został przywieziony wraz z grupą trzydziestu Polaków. Został rozstrzelany w egzekucji ulicznej, która miała wzbudzić zgrozę i zastraszenie, jako odwet za działania Polski podziemnej - opowiadał Stanisław Edward Bury, kolega Andrzeja Trzebińskiego.

- Ci przywiezieni na rozstrzelanie Polacy mieli na głowach papierowe kaptury. Potem ciała wrzucono na ciężarówki.

***

"Trochę się boję, że wbrew oswojeniu z myślą o śmierci mogę się nieco zblamować wtedy", pisał Andrzej Trzebiński, żegnając Wacława Bojarskiego. "Że nie umrę tak pewnie, tak bezwzględnie, tak mocno, jak dzisiaj obiecuję to sobie. Że przez serce w takiej chwili może przelecieć cień. Nieznane. Zdziwienie nie do wyrażenia, odczute tylko, bezgraniczne, bezdenne, takie tylko, jakie daje widzenie Prawdy".

jp

Źródła:

Andrzej Trzebiński, "Pamiętnik", opracowanie, wstęp i przypisy Paweł Rodak, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 200; Bronisław Mamoń, "Uczestnik polskiego chóru. O Pamiętniku Andrzeja Trzebińskiego, "Tygodnik Powszechny" 2002 nr 15.