Ten wybitny i mało znany z nazwiska aktor jest pamiętany głównie dzięki swoim artystycznym dokonaniom w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a także trochę przed i trochę po nim. Dzisiaj mijają 134 lata od jego narodzin – 9 kwietnia 1887 roku. Urodził się w Warszawie i zmarł po 70. latach w Los Angeles.

Większą część swojego życia poświęcił kabaretowi, teatrowi, filmowi, aktorstwu i piosence. Jeszcze przed II wojną, w salach Filharmonii Warszawskiej obchodził swoje trzydziestopięciolecie pracy artystycznej. W chwili, w której zdecydujemy się wymieniać jego scenariusze, zaśpiewane piosenki, teatry, w których występował, kabaret, w których rozśmieszał i wszystkie inne publiczne wystąpienia, najczęściej zadawanym pytaniem byłoby: to on? I to też on?

Konrad Tom

Dla przykładu: scenariusze "Antek policmajster", "Czy Lucyna to dziewczyna?", "Manewry miłosne", "Ada! To nie wypada!" - przed wojną były to wielkie hity polskiego kina; jako aktor zagrał w innych bardzo znanych wtedy filmach - "Romeo i Julcia", "Co mój mąż robi w nocy", "Kocha, lubi, szanuje", "ABC miłości" czy "Pani minister tańczy". Jako aktor zagrał w takich teatrach i kabaretach jak choćby: "Qui Pro Quo", "Perskie Oko", "Momus", "Komedia", "Nowoczesny", "Czarny Kot", "Miraż", "Stańczyk", "Chochoł", "Nowości", "Banda", "Cyganeria", "Rex", "Cyrulik Warszawski", "13 rzędów" czy "Operetka". W tamtych czasach wszędzie go było pełno.

Zawsze z klasą, zawsze wytworny... , tak o nim pisze "Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965":

"Był jedną z najbardziej znanych postaci polskiego kabaretu w okresie międzywojennym, przede wszystkim ze względu na swoją wszechstronną działalność w tej dziedzinie. Przystojny, elegancki, nawet wytworny, był dobrym piosenkarzem, aktorem (przede wszystkim wykonawcą skeczów, w których odtwarzał role elegantów i typy żydowskie), także dowcipnym, inteligentnym konferansjerem".

Współgrał i śpiewał z największymi postaciami scen warszawskich – jak choćby z Eugeniuszem Bodo czy Mieczysławem Foggiem. Dla wielu kronikarzy tamtych czasów ważne było też i to, że był mężem słynnej aktorki Zuli Pogorzelskiej... choć w tamtych czasach mówiono też, że to Zula była żoną wielkiego "Tim-Toma", taki właśnie nosił pseudonim sceniczny.

Prawdziwe jego nazwisko brzmiało Konrad Runowiecki. Ukończył szkołę handlową w Warszawie i oprócz działalności artystycznej, datowanej od 1909 roku był także dziennikarzem w łódzkim "Tygodniku Śmiechu". Po wybuchu II wojny światowej występował we Lwowie, był nawet kierownikiem, reżyserem i aktorem tamtejszego Teatru Miniatur, polskiego i lwowskiego na wskroś. W 1941 roku zaciągnął się do Armii Polskiej na terenach ZSRR i w 1942 wyruszył z nią na Bliski Wschód, Przeszedł z Armią Andersa cały szlak bojowy występując dla jednostek frontowych. Po wojnie osiadł w Stanach Zjednoczonych, w Los Angeles.

Praca twórcza nie była już tym zajęciem, które wcześniej wypełniało jego życie... , "inny czas, inne miejsce, inne dekoracje" - jak sam mawiał. Publiczność polska pamiętała jednak niezmiennie jego filmy, role, skecze.

Wspominając tamte czasy jakże często wracano do tych "bzdur, andronów, głupstw i błahostek" ogólnie znanych pod nazwą "szmonces". Tom był mistrzem w takich właśnie tekstach opartych na humorze żydowskim – stawiano go w jednym rzędzie z Julianem Tuwimem i Marianem Hemarem.

To właśnie on jest autorem chyba najsłynniejszego polskiego tekstu kabaretowego - "Sęk". Napisał go w 1926 roku i wykonywał w Teatrzyku "Perskie Oko" wspólnie z Ludwikiem Lawińskim. Jak pisze Janusz R. Kowalczyk:

"Wielką popularność zyskał dzięki Edwardowi Dziewońskiemu, który w założonym w 1964 r. kabarecie Dudek wykonywał go wraz z Wiesławem Michnikowskim. "Taki skecz trafia się raz na sto lat" – mawiał Dziewoński i powtarzał za Wiesławem Gołasem: "Dzięki "Sękowi" będą nas pamiętali". Co ciekawe Teatrzyk Perskie Oko, w którym ten skecz wszech czasów był wykonywany, mieścił się pod adresem Nowy Świat 63, gdzie 40 lat później wprowadził się i przez dziesięć lat odnosił spektakularne sukcesy kabaret Dudek. Wszystko "w jednym Tomie".

Wspomnijmy jeszcze nie jeden raz tego Wielkiego Artystę – wiele z jego piosenek i fragmentów filmów znajduje się w przepastnych archiwach Internetu... znajdziecie też tam ten słynny skecz – ten "Sęk" - co? - sęk – jaki sęk?

PP

Na deskach kabaretów

Tadeusz Blomberg, bo tak naprawdę nazywał się Tadeusz Olsza, przyszedł na świat w Warszawie jako syn fabrykanta organów Andrzeja Blomberga i Bronisławy z Mianowskich. Jego starszym bratem był aktor Michał Halicz.  

Dzieciństwo i młodość Tadeusza Olszy pozostają zagadką - nie dysponujemy informacjami dotyczącymi najwcześniejszych etapów. Wiem, że od 1915 roku uczył się harmonii i śpiewu w Konserwatorium Warszawskim. Na zajęcia uczęszczał do 1917 roku, gdy za działalność niepodległościową został aresztowany przez Niemców i osadzony w więzieniu w Lubaniu. Wolność odzyskał prawdopodobnie wkrótce po zakończeniu I wojny światowej. Z pewnością przed 1920 rokiem posługiwał się nazwiskiem Olsza i występował na scenie kabaretu "Czarny kot" w Warszawie.

W 1921 roku zdał eksternistyczny egzamin aktorski Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) i zaczął coraz częściej pojawiać się na deskach warszawskich rewii i kabaretów. W kwietniu jego nazwisko można było podziwiać na afiszach reklamujących przedstawienia "Qui Pro Quo". Szczególnie znane stało się wówczas jego wykonanie słynnego przedwojennego szlagieru "Dymek z papierosa". W kolejnym sezonie Olsza występował głównie w małych, lecz niezwykle popularnych lokalnych teatrach kabaretowych – w "Nietoperzu" i "Stańczyku".

Druga połowa lat 20. i lata 30. były dla aktora niezwykle pracowite. Nie był wierny jednej scenie - chętnie pojawiał się na deskach m.in. "Qui Pro Quo", "Perskiego Oka", "Karuzeli", "Starej Bandy" i "Cyrulika Warszawskiego". Gościnnie występował także w innych miastach – we Lwowie, Płocku, Łodzi i Krakowie. Olsza był wówczas jednym z najpopularniejszych artystów kabaretowych w Warszawie, odnoszącym spektakularne sukcesy jako wykonawca zabawnych monologów i piosenek. Jego przebój "Ja mam ciocię na Ochocie" śpiewała wówczas cała stolica. Był także bardzo zdolnym tancerzem. Specjalizował się w tangu, a na scenie często partnerowały mu siostry Halama - Loda i Zizi. 

Zobacz także: Loda Halama - przetańczyła życie

Światła, kamera, akcja!

Swoją pierwszą poważną rolę w filmie aktor otrzymał w 1922 roku. U boku brata zagrał wówczas w niemym niemieckim dramacie "Krzyk w nocy" w reżyserii Henryka Bigoszta. Dwa lata później ponownie pojawił się na wielkim ekranie w ekranizacji powieści Gabrieli Zapolskiej "O czym się nie mówi" w reżyserii Edwarda Puchalskiego. W 1925 roku natomiast w "Rywalach" Henryka Szaro. Produkcje nie zachowały się do naszych czasów.

Początkowo Olsza grał tylko postacie epizodyczne, a jego nazwisko często nie było nawet wymieniane w napisach końcowych. Na przełom w karierze musiał więc jeszcze poczekać, zmiana przyszła bowiem dopiero w 1931 roku za sprawą roli Gustawa von Wollendorfa w "Uwiedzionej" w reżyserii Michała Waszyńskiego. W tym samym roku aktor wcielił się również w postać Jima Graya, jednego z głównych bohaterów "Głosu serca"  w filmie w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego. 

W 1935 roku Olsza zagrał w dwóch niezwykle popularnych przed wojną komediach Waszyńskiego - w "Antku policmajstrze" i "Jaśnie panie szoferze". Na wielkim ekranie pojawił się wówczas u boku jednych z największych sław ówczesnego kina – Eugeniusza Bodo, Adolfa Dymszy, Mieczysławy Ćwiklińskiej, Ludwika Sempolińskiego, Lody Niemirzanki i Iny Benity. Rozwój kariery filmowej aktora zahamował wybuch II wojny światowej.

Przeczytaj również:

• Eugeniusz Bodo. "Wyśpiewał" swój tragiczny los
• Ludwik Sempoliński – wielki artysta małych scen
• Adolf Dymsza. Przedwojenny mistrz komedii

Aktor, który został żołnierzem

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

24 sierpnia 1939 roku Olsza został zmobilizowany do wojska. Walczył w wojnie obronnej 1939 roku, potem przez Rumunię dotarł do Paryża. Po kapitulacji Francji znalazł się natomiast w Wielkiej Brytanii, gdzie służył w Polskich Siłach Zbrojnych w Szkocji, a w latach 1941-1943 prowadził Teatr Polowy I Brygady Strzelców.

Do ojczyzny powrócił we wrześniu 1946 roku. Początkowo występował na deskach krakowskiego teatru "Siedem Kotów". Wkrótce otrzymał jednak pracę w stolicy w teatrze "Muzyczny Dom Wojska Polskiego", gdzie w lutym 1947 roku wystąpił w "Żołnierzu Królowej Madagaskaru" Juliana Tuwima w reżyserii Janusza Warneckiego. Od końca lat 40. przez kolejne trzydzieści lat Olsza związany był z warszawskim teatrem "Syrena". Prócz aktorstwa, poświęcił się również reżyserii – wspólnie z Kazimierzem Krukowskim tworzył programy składane takie jak "A my nic, tylko gramy!" i "Nasza żartoteka".

Od 1952 roku występował także w Teatrze Polskiego Radia. Zagrał między innymi w "Literaphonie" Bolesława Żabko-Potopowicza w reżyserii Zenona Wiktorczyka (1952), "Słowniku bez dopłaty" Jeremiego Przybory (1952), "Teatrze Uniwersalny Eterek" Jeremiego Przybory (1958) i ponownie w "Żołnierzu królowej Madagaskaru" Tuwima w reżyserii Janusza Warneckiego (1962 i 1977). Pojawiał się również w nadawanych przez Telewizję Polską programach Kabaretu Starszych Panów.

Fenomenalny Kabaret Starszych Panów

W 1972 roku Tadeusz Olsza - rozczarowany klimatem politycznym panującym w kraju - zdecydował się wyemigrować do Wielkiej Brytanii. Zmarł w Londynie 1 czerwca 1975 roku.

jb

Kargul i Pawlak 

Sylwester Chęciński zasłynął przede wszystkim jako autor kultowych komedii - "Samych swoich" (1967), "Nie ma mocnych" (1974) i "Kochaj albo rzuć" (1977) - w których role niezapomnianych głównych bohaterów, Kargula i Pawlaka, zagrali Władysław Hańcza i Wacław Kowalski.

- Lubię te postacie, mam do nich bardzo ciepły stosunek. Tym bardziej, że wydaje mi się, że dobrze trafiłem z doborem aktorów. Kowalski i Hańcza są pełni inwencji i bardzo dużo od siebie wnieśli do tych ról - oceniał Sylwester Chęciński w radiowym nagraniu z 1975 roku.

Na sukces tej filmowej trylogii złożyły się między innymi znakomite dialogi. Cytaty: "Oddaj kota, bo ubiję jak psa!", "Za demokracji wszystko niczyje" czy "Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie", każdy Polak słyszał przynajmniej raz w życiu. Komizm tych kwestii został jeszcze wzmocniony dzięki specyficznej gwarze bohaterów.

- Pomysł, żeby postacie mówiły w dialekcie zabużańskim, pojawił się późno. Zdążyliśmy już nakręcić bardzo dużo materiału, gdzie tekst mówiony był stylizowany na gwarę chłopską. Jednak, gdy usłyszałem, jak Kowalski mówi, od razu zdecydowałem się na wykorzystanie tych zabużańskich zaśpiewów. Bo one wzbogacają komediowość filmu – opowiadał reżyser w Polskim Radiu.

"Moje spotkanie z komedią zaczęło się smutno"

Co ciekawe, na początku swojej kariery reżyserskiej twórca "Samych swoich" nie chciał zajmować się komediami. Wiązało się to z jego przykrym doświadczeniem ze studiów w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. 

- Moje spotkanie z komedią zaczęło się tak właściwie bardzo smutno. Na czwartym roku studiów każdy ze studentów musiał nakręcić czterominutowy film w wybranym przez siebie gatunku. Oczywiście, ponieważ wydawało mi się wówczas, że jestem bardzo dowcipny i mam ogromne poczucie humoru, nakręciłem komedię. Po premierze okazało się, że wyszedł mi z tego tak naprawdę krwisty dramat, przez który omal nie zakończyłem przedwcześnie studiów. To była dla mnie bardzo bolesna nauczka. Wtedy zdecydowałem się porzucić komedię - opowiadał Sylwester Chęciński.

Reżyser zadebiutował więc w 1961 roku filmem kostiumowym dla dzieci "Historią żółtej ciżemki". W kolejnych latach nakręcił dwa dramaty psychologiczne: "Agnieszkę 46" (1964) i "Katastrofę" (1965). Jak sam przyznawał na antenie Polskiego Radia w 1975 roku, ostatecznie udało mu się ponownie przekonać do komedii, co zaowocowało słynną trylogią. 

- Nieskromnie myślę o sobie, że potrafię się poruszać po gatunkach filmowych. Z łatwością mogę przejść z dramatu do komedii - mówił reżyser w 2006 roku na antenie Polskiego Radia. 

Po wielkim sukcesie przygód Kargula i Pawlaka przyszedł kolejny. W latach 80. kryminał Chęcińskiego "Wielki Szu" (1982) obejrzało ponad 2 miliony Polaków. W 1991 roku reżyser wypuścił swoje kolejne wielkie dzieło: komedię "Rozmowy kontrolowane". Ostatnie dwadzieścia pięć lat Sylwester Chęciński pracował dla Teatru Telewizji. W 2006 premierę miał jego ostatni film "Przybyli ułani".

jb/jp