- Szczątki osób, które zginęły Herkulanum w 79 r. n.e., dają wyjątkową okazję do zbadania stylu życia w całej starożytnej społeczności. Źródła historyczne często nawiązują do zróżnicowanego dostępu do środków spożywczych w całym społeczeństwie rzymskim, ale rzadko dostarczają bezpośrednich lub ilościowych informacji - wskazywał kierownik zespołu badawczego prof. Oliver Craig.

Erupcja Wezuwiusza, która zniszczyła trzy miasta południowych Włoch - Pompeje, Herkulanum i Stabie, miała miejsce 24 sierpnia 79 roku. Osady zostały całkowicie przykryte warstwą popiołu, miejscami dochodzącą do 7 metrów grubości. Część mieszkańców uciekała w kierunku morza. To właśnie oni stali się obiektem badań naukowców z Uniwersytetu w Yorku. Ekspertyzy przeprowadzono na podstawie 17 spośród 340 szczątków ludzkich wydobytych z plaży i spod kamiennych sklepień, biegnących równolegle do brzegu morza, gdzie ludzie poszukiwali schronienia przed materiałem piroplastycznym. 

Szczątki ofiar erupcji Wezuwiusza w Herkulanum. Fot.: EurekaAlert!/dr Luciano Fattore

Mężczyźni jedli ryby, a kobiety mięso

- Znaleźliśmy znaczące różnice w proporcjach produktów pochodzenia morskiego i lądowego w posiłkach spożywanych przez mężczyzn i kobiety, co sugeruje, że dostęp do żywności był zróżnicowany w zależności od płci - wskazuje prof. Craig.

Wezuwiusz - wulkan niosący śmierć

Jak wynika z badań, dieta mężczyzn zawierała 50 proc. więcej białka pochodzącego z owoców morza w porównaniu z kobietami. U mężczyzn wykryto też więcej białek będących efektem spożywania zbóż niż u kobiet w tym samym wieku. Z kolei u kobiety wyższy był udział procentowy aminokwasów wskazujących na obecność w diecie mięsa zwierząt lądowych i lokalnych owoców i warzyw.

- Nasze badania potwierdzają, że mężczyźni mieli lepszy dostęp do ryb morskich w antycznej Italii. Częściej zajmowali się rybołówstwem i innymi morskimi profesjami. Zajmowali też uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie, co dawało im dostęp do drogich towarów, takich jak świeże ryby - ocenia wyniki badań autorka badań Silvia Soncin.

Badania sugerują, że ryby i owoce morza miały większy udział w diecie mieszkańców Herkulanum niż w żywieniu przeciętnego mieszkańca współczesnych Włoch. Z kolei procentowy udział produktów zbożowych jest zbliżony. 

Wyniki badań opublikowano w magazynie "Science Advances".

EurekaAlert!/bm

Najnowsze osiągnięcia techniki

Badania zostały przeprowadzone przez naukowców z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maxa Plancka w Lipsku, włoskiego Uniwersytetu Bolońskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Uzyskanie tak przełomowych wyników umożliwił m.in. rozwój metod datowania radiowęglowego, który nastąpił w ciągu ostatnich kilku lat. 

This Enigmatic Pendant Is The Oldest Known Ornate Jewelry in All of Eurasia https://t.co/gjEq1goPjZ

— Chris Armstrong (@DameYankee) November 26, 2021

- Określenie dokładnego wieku tej biżuterii miało fundamentalne znaczenie dla przypisania jej kontekstu kulturowego. Nasza praca pokazuje, że zastosowanie najnowszych osiągnięć metod datowania radiowęglowego pozwala zminimalizować ilość pobieranych próbek i uzyskać dokładniejsze dane z niewielkim marginesem błędu - wyjaśnia prof. Sara Talamo, główna  koordynatorka badań i dyrektorka laboratorium radiowęglowego BRAVHO Wydziału Chemii Uniwersytetu Bolońskiego.

Nasi przodkowie rośli z zimna. Naukowcy zbadali wpływ klimatu na rozmiary ciał pierwszych Homo sapiens

Naszyjnik - oraz znalezione w jego pobliżu szydełko, którym prawdopodobnie wykonano dekoracyjne wzory na wisiorku - zostały także przeanalizowane za pomocą metod mikrotomograficznych.

- Techniki modelowania 3D umożliwiły nam wirtualne odtworzenie znalezisk, co pozwoliło na wykonanie szczegółowych pomiarów i opisów artefaktów - wyjaśniał prof. Stefan Benazzi, jeden z badaczy pracujących nad datowaniem odnalezionej biżuterii.

Przełomowe odkrycie

Wisiorek został odnaleziony wśród kości i kamiennych narzędzi z okresu górnego paleolitu podczas prac archeologicznych kierowanych przez dr Mikołaja Urbanowskiego. W Jaskini Stajnia natrafiono wówczas nie tylko na ślady obecności grup neandertalczyków, lecz także Homo sapiens. Badacze podejrzewają, że naszyjnik uległ uszkodzeniu podczas jednej z wypraw łowieckich na tych terenach i został porzucony. 

- Ten element biżuterii świadczy o dużej kreatywności i niezwykłych zdolnościach manualnych członków grupy Homo sapiens, która zajmowała to stanowisko. Grubość blaszki wynosi około 3,7 milimetra, co świadczy o zadziwiającej precyzji w rzeźbieniu nakłuć i otworów potrzebnych do zawieszenia naszyjnika - dodaje pracująca przy projekcie dr Wioletta Nowaczewska z Uniwersytetu Wrocławskiego.

Naukowcy przyznają, że w dotychczas obowiązujących scenariuszach dotyczących najwcześniejszej ekspansji Homo sapiens w Europie, terytorium Polski było pomijane. Uważano bowiem, że przez kilka tysiącleci po wyginięciu neandertalczyków tereny te pozostawały opuszczone. 

- Wiek wisiorka i kościanego szydła znalezionych w Jaskini Stajnia ostatecznie dowodzą, że rozproszenie Homo sapiens w Polsce nastąpiło równie wcześnie, jak w Europie Środkowej i Zachodniej. To niezwykłe odkrycie zmienia perspektywę widzenia zdolności adaptacyjnych tych grup i podważa teorie dotyczące rozprzestrzeniania się innowacji artystycznych - podsumowuje dr Andrea Picinego z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maxa Plancka w Lipsku. 

EurekaAlert!/jb

Nasi bliscy z jaskini

Badania DNA wykazały, że denisowianie są najbliższymi obok neandertalczyków znanymi krewnymi współczesnych ludzi. Jak dotąd jednak naukowcy dysponują zbyt małą liczbą skamieniałości, by stwierdzić, czy był to podgatunek homo sapiens czy zupełnie odrębny gatunek (w tym przypadku proponuje się nazwy "homo denisova" lub "homo altaiensis"). Analizy genetyczne sugerują jednak, że denisowianie krzyżowali się zarówno z przodkami homo sapiens, jak i z neandertalczykami, i byli rozpowszechnieni na terenach Azji kontynentalnej oraz na wyspach Azji Południowo-Wschodniej i Oceanii. Współcześnie największą domieszkę denisowiańskiego DNA mają mieszkańcy Papui i Australii, co wskazuje na kierunek migracji tego rodu.

Do tej pory odnaleziono tylko kilka fragmentów kości denisowian - pięć z nich odkopano w Jaskini Denisowej w górach Ałtaj. Od nazwy tego miejsca zaczerpnięto zwyczajowe określenie odkrytego praludu, sama jaskinia zaś wzięła swoje imię od pustelnika Denisa, który mieszkał w niej w XVIII wieku. Jeden fragment kości odkryto w jaskini w Chinach, używanej dziś przez tybetańskich mnichów jako miejsce kultu. Badania w tym miejscu zrodziły hipotezę, że denisowianie mogli być pierwszymi ludźmi zasiedlającymi Tybet.

Archeologowie wciąż przetrząsają Jaskinię Denisową i właśnie dokonali kolejnych wykopalisk – odkryli aż trzy nowe skamieniałości, których wiek - na podstawie wieku warstwy ziemi, w której były ukryte - oszacowano na około 200 tysięcy lat. Dotychczas odnalezione kości miały od 122 tysięcy do 194 tysięcy lat. Oprócz szczątków wykopano także kilka kamiennych przedmiotów - to pierwsze odkryte artefakty tego typu związane z denisowianami.

Jak żyli denisowianie?

Szukanie ludzkich szczątków w najstarszych warstwach Jaskini Denisowej było żmudną pracą. Naukowcy znaleźli tam 3791 skrawków kości i musieli przeanalizować je wszystkie, by w końcu zidentyfikować cztery z nich jako ludzkie - trzy należały do denisowian, jeden do neandertalczyka. Niewykluczone, że skamieniałości pochodzenia ludzkiego było więcej, ale tylko w czterech przypadkach materiał genetyczny był na tyle dobrze zachowany, by móc stwierdzić z całą pewnością, czyje szczątki odnaleziono. Badania DNA wykazały ponadto, że dwie kości należały kiedyś do jednej osoby lub dwóch osób blisko spokrewnionych. Kość neandertalczyka wskazuje, że z jaskini okresowo mogli korzystać także przedstawiciele tej linii.

Denisowianie, których szczątki odkryto, żyli w ciepłym klimacie, wśród liściastych lasów i otwartych stepów. W jaskini znaleziono pozostałości po ich posiłkach - praludzie ci mogli żywić się mięsem jeleni, gazeli, koni, żubrów i nosorożców wełnistych. Ponadto odkopano fragmenty kości wilków i dzikich psów, co sugeruje, że denisowianie prawdopodobnie konkurowali o to schronienie i o pożywienie z drapieżnikami.

Artefakty z Jaskini Denisowej to głównie narzędzia do obróbki skór zwierzęcych. Wykonano je z kamieni naniesionych przez nurt pobliskiej rzeki, która dla mieszkańców groty miała ogromne znaczenie - żyli bowiem tuż obok wodopoju i wejścia do doliny, co czyniło to miejsce doskonałym punktem do polowania. Co ciekawe, w północnej i środkowej Azji nie ma odpowiedników narzędzi, które odkryto w Jaskini Denisowej. Widać jednak podobieństwa do przedmiotów znalezionych w Izraelu, a pochodzących z okresu między 250 tysięcy a 400 tysięcy lat temu, czyli epoki poważnych przemian praludzkiej technologii, opartych przede wszystkim na upowszechnieniu użycia ognia w codziennej rutynie. Odkrycia te potwierdzają też teorie o bliskowschodnim pochodzeniu denisowian.

Naukowcy pracujący w Jaskini Denisowa deklarują, że to nie koniec ich wysiłków i że mają nadzieję już wkrótce dokonać nowych odkryć, zarówno w samej grocie, jak i w innych miejscach w Azji.

Livescience.com/mc

Wyspy Owcze. Odnaleziono kolejny dowód na to, że Wikingowie nie byli tam pierwsi

Nie ma żadnych dowodów na to, że wikingowie używali hełmów ozdobionych prawdziwymi lub sztucznymi rogami zwierząt, kultura masowa rządzi się jednak swoimi prawami. Rogate hełmy dla wielu ludzi to dziś wręcz symbol wikingów i żadne akcje edukacyjne tego nie zmienią.

Od dawna wiadomo jednak, że dwa hełmy wykopane 80 lat temu w pobliżu Veksø pochodzą z epoki brązu, o kilkanaście stuleci wyprzedzającej erę wikingów. Do niedawna nie było jednak do końca jasne, jaką rolę pełniły w czasach prehistorycznych te spektakularne nakrycia głowy i jakie było ich pochodzenie. Najnowsze badania archeologów przyniosły kilka nowych wyjaśnień. Ich zdaniem hełmy to wyraźny dowód rosnącej potęgi przywódców w Skandynawii w epoce brązu.

Jak smoła pomaga archeologom

Tak zwane "hełmy z Veksø" zostały przypadkiem odkryte - w formie fragmentów - przez robotników wycinających torf na opał. Początkowo wzięli je za metalowe odpady, jednemu z nich jednak przyszło na myśl, że o znalezisku trzeba donieść znawcom. W ten sposób połamane skorupy trafiły do rąk archeologów, którzy szybko zdali sobie sprawę, że mają do czynienia z niezwykłym wykopaliskiem.

Radiowęglowe datowanie metalu jest niewiarygodne, dlatego przez dekady naukowcy opierali się wyłącznie na analizie projektu hełmów, która sugerowała, że artefakty pochodzą z nordyckiej epoki brązu, czyli mniej więcej od 1750 r. p.n.e. do 500 r. p.n.e. Nic nie wskazywało na to, że uda się ustalić dokładną datę ich powstania. Przełom nastąpił w 2019 roku, gdy jedna z badaczek z duńskiego Uniwersytetu w Aarhus, przygotowując się do wykonania fotografii hełmów w Duńskim Muzeum Narodowym, na jednym z rogów zauważyła brzozową smołę.

Wikingowie pojawili się w Ameryce Północnej dokładnie tysiąc lat temu

– Odkryła pierwotny materiał organiczny, skontaktowała się więc z odpowiedzialnym za kolekcję pracownikiem Muzeum Narodowego, a placówka zgodziła się na poddanie próbki datowaniu radiowęglowemu – powiedziała Helle Vandkilde, archeolog z Uniwersytetu w Aarhus.

Użycie tej metody pozwoliło naukowcom ustalić, że hełmy znalazły się w bagnie około 900 roku p.n.e., czyli w okresie późnej nordyckiej epoki brązu, gdy handel metalami i innymi przedmiotami był już codziennością w całej Europie, a nawiązywanie przy okazji relacji handlowych kontakty kulturowe wpływały na rozpowszechnianie idei rozwiniętych w innych kręgach cywilizacyjnych.

Słońce w bagnie

Prócz hełmów w torfowisku pod Veksø odkryto także drewnianą platformę. Naukowcy sądzą, że mogła zostać ona użyta do umieszczenia hełmów w bagnie. Osoba stojąca na drewnianym podeście mogła w ten sposób uniknąć wciągnięcia pod powierzchnię grzęzawiska. Brzozowa smoła odkryta niedawno przez archeologów służyła prawdopodobnie do przytwierdzenia do powierzchni hełmów ptasich piór. Mogły one mieć też przyczepione grzywy w końskiego włosia. Po tych elementach nie ma jednak śladu - rozłożyły się dawno temu.

Oprócz rogów hełmy z Veksø mają zdobienia imitujące oczy i dziób drapieżnego ptaka. Wszystkie te elementy były najprawdopodobniej symbolami słońca. Ikonografię zawierającą zarówno wizerunek rogów byka, jak i drapieżnych ptaków odnaleziono w basenie Morza Śródziemnego - na Sardynii oraz w południowo-zachodniej Iberii w Hiszpanii.

Aktywność słońca sprzed 1200 lat rzuca światło na morską ekspansję Wikingów

Symbolika związana z kultem słońca mogła zdaniem badaczy dotrzeć do Skandynawii drogą morską przez Morze Śródziemne i wzdłuż wybrzeża Atlantyku. Od 1000 r. p.n.e. była to trasa rejsów handlowych Fenicjan, rozwijana niezależnie od kontynentalnych szlaków kupieckich wiodących przez Alpy.

Religijne przeznaczenie hełmów zwraca uwagę na kwestię, która z punktu widzenia popkultury wydaje się najistotniejsza. Archeolodzy podkreślają, że wykluczone jest, by hełmy z Veksø były kiedykolwiek używane do walki. W epoce brązu w Skandynawii wojny prowadzono bez użycia hełmów lub ze szczątkową ochroną głowy.

Rogate hełmy były prawdopodobnie noszone przez przywódców jako symbole władzy w szczególnym momencie historycznym w tym regionie, w którym coraz istotniejsze stawały się działania polityczne związane ze skupianiem wpływów. – Okresowi centralizacji i znaczenia przywództwa politycznego odpowiada nasze datowanie hełmów z Veksø – mówiła Helle Vandkilde. – Aby wzmacniać i utrzymywać władzę, przywódcy musieli wykorzystywać wierzenia religijne, wprowadzając do nich także takie innowacje, jak rogi na hełmach – dodała.

LiveScience/mc

Koniowate odegrały kluczową rolę w ewolucji działań wojennych na przestrzeni dziejów. Choć udomowione konie pojawiły się na terytorium Żyznego Półksiężyca (pas ziem ciągnący się od Egiptu, przez Palestynę i Syrię, aż po Mezopotamię) dopiero około 4000 lat temu, Sumerowie już od wieków używali na polu bitwy czterokołowych wozów bojowych ciągniętych przez wierzchowce, czego dowodem jest słynny "Sztandar z Ur", licząca 4500 lat sumeryjska mozaika.

Średniowieczny rycerz miał małego konia

Tajemnicze kungi 

Gliniane tabliczki z pismem klinowym z tego okresu wspominają również o prestiżowych rumakach o wysokiej wartości rynkowej zwanych "kunga". Do dziś jednak nie wiadomo było na pewno, jakie koniowate nazywano w ten sposób.

Odpowiedź na to pytanie przyniosły badania przeprowadzone przez zespół z Instytutu Jacques'a Monoda w Paryżu. Ich wyniki opublikowano w czasopiśmie "Science Advances". Paleogenetycy przebadali szczątki koniowatych z kompleksu grobowego z Umm el-Marra (północna Syria). Na podstawie kryteriów morfologicznych i archeologicznych zwierzęta te, pochowane w oddzielnych boksach, zostały uznane zostały za przedstawicieli kunga.

Genom tych zwierząt, choć zdegradowany, mógł być porównany z genomem innych koniowatych: koni, osłów domowych i dzikich osłów – kułanów azjatyckich. Do tych ostatnich należą szczątki koniowatego sprzed 11 tys. lat, odnalezione w najstarszej znanej świątyni Göbekli Tepe (południowo-wschodnia część dzisiejszej Turcji). Materiał genetyczny został specjalnie zsekwencjonowany na potrzeby badania.

Najstarsze hybrydy znane nauce

Według przeprowadzonych analiz koniowate z Umm el-Marra są mieszańcami pierwszego pokolenia, powstałymi w wyniku skrzyżowania osła domowego z samcem kułana. Ponieważ kungi były bezpłodne, a kułany dzikie, konieczne było każdorazowe krzyżowanie samicy domowej z wcześniej schwytanym kułanem (schwytanie przedstawione na asyryjskiej płaskorzeźbie z Niniwy). Tym samym kungi uznać należy za najstarsze znane nauce hybrydy stworzone przez człowieka - nastąpiło to 500 lat przed udomowieniem w tym regionie koni. 

Kiedy i gdzie oswojono konie domowe? Naukowcy twierdzą, że znają odpowiedź

Zamiast udomawiać dzikie konie, które zamieszkiwały ten region, Sumerowie wykorzystywali hybrydy, łącząc cechy dwojga rodziców, by uzyskać potomstwo silniejsze i szybsze niż osły (i znacznie szybsze niż konie), ale bardziej kontrolowane niż kułany. Kungi zostały ostatecznie wyparte przez przybycie konia domowego sprowadzonego do tego regionu ze stepu pontyjskiego najprawdopodobniej właśnie z powodu możliwości jego rozmnażania.

EurekaAlert!/Science Advances/bm