Katarzyna Bareja: tato miał niezwykły talent, który przenika jego filmy

Mimo że w czasach PRL-u powstawało wiele komedii, to właściwie jedyne, do których się odwołujemy, opisując rzeczywistość, są właśnie filmy Stanisława Barei. Zdaniem gościa audycji, kluczem do popularności filmów czołowego komentatora PRL-u jest uniwersalność przesłania. - Porównuję jego filmy do bardzo dobrego, francuskiego wina, które z czasem nabywa głębokiego smaku i pełniejszego bukietu. On mówił ponadczasowe prawdy o ludzkich przywarach i mechanizmach społecznych, nieodłącznych dla każdej ludzkiej zbiorowości, niezależnie od formy politycznej, w której się znajdujemy.

Jak podkreślił Maciej Łuczak, Stanisław Bareja opisywał zjawiska "wpisane w istotę każdego systemu politycznego i ludzkiej natury". - Chodzi o to, żeby te zjawiska minimalizować, ale to właśnie umiał Bareja bardzo dobrze uchwycić. Opowiadał o mechanizmach, a nie tylko o tym, co było w danej chwili, choć portretował to wszystko z pasją paradokumentalisty.

Janusz Płoński: u Barei nawet kanalię da się lubić >>>

Stanisław Bareja podchodził kabaretowo do realiów społecznych i politycznych tamtych czasów. W jego filmach możemy również odnaleźć zakamuflowane aluzje do konkretnych wydarzeń lub osób, np. do Bohdana Poręby – reżysera, należącego do PZPR. Bareja piętnował go w swoich filmach, m.in. poprzez aluzje w "Misiu" czy "Alternatywach 4".

- To był osobisty uraz, ponieważ Poręba był wysoko postawionym, partyjnym reżyserem, który często zasiadał w komisjach oceniających filmy. Tam bardzo mocno znęcał się nad samym Bareją, wystawiając mu niezwykle niskie noty za wartość artystyczną i przesłanie ideowe jego filmów. To było, mówiąc dzisiejszym językiem, na granicy mobbingu. Bareja go nie lubił też za jego postawę, poglądy i to faszyzujące, moczarowskie spojrzenie na świat - wyjaśnił Maciej Łuczak.

Michał Oleszczyk: Bareja pokazywał społeczeństwo w głębokiej dysfunkcji >>>

Gość audycji opowiadał również o zmaganiach Stanisława Barei z cenzurą, a także o jego dużym zaangażowaniu w działalność opozycji. Wspominał też filmy, których nie udało się zrealizować, jednym z nich było "Złoto z nieba". - Dość zabawny projekt, w którym samolot przewoził ładunek złota. Wszystko było niedopracowane, gumą do żucia zalepiono luki bagażowe i to złoto wypadło. Potem następują cała seria perypetii z tym związanych. I to jest charakterystyczne dla Barei patrzenie na świat, na Polskę "tamtą"”, a pewnie do dzisiaj wiele z tych rzeczy zostało. Takie państwo z dykty, bałagan i zupełny brak profesjonalizmu. I to Bareja potrafił bardzo dobrze obśmiać.

***

Tytuł audycji: Rzeczypospolite

Prowadził: Antoni Dudek

Gość: Maciej Łuczak (autor monografii "Miś, czyli świat według Barei")

Data emisji: 15.06.2020

Godzina emisji: 21.30

Stanisław Bareja zaczął pisać scenariusz do swojego nowego filmu po odrzuceniu poprzedniego projektu "Trójka do bicia". O ile wcześniej pracował nad tekstami z Jackiem Fedorowiczem, o tyle tym razem, w wyniku zniechęcenia poprzednika, zaprosił Stanisława Tyma. Powstał więc pierwszy scenariusz z nieszczęśliwym zakończeniem.

Komedia dobra na wszystko

Film opowiada o Tadeuszu Krzakoskim (Krzysztof Kowalewski), prominentnym dyrektorze państwowego przedsiębiorstwa, owładniętym zaślepiającą chciwością.

- Jakby odrzeć fabułę "Co mi zrobisz jak mnie złapiesz" z komediowości, to wyłania się obraz przerażający: dyrektor podejmuje romans z młodą dziewczyną, dowiaduje się że jest ona córką prominenta, w obrzydliwy sposób próbuje swoją żonę wmanewrować w nieistniejący romans, zatrudnia do tego swojego przyjaciela, który się w jego żonie zakochuje, ostatecznie jednak jego zastępca bierze ślub z żoną prominenta, pozbawia go funkcji - to jest straszne - mówił Rafał Dajbor w audycji Marcina Pesty w Polskim Radiu.

Te straszne i moralnie poniżające działania są faktycznie niedostrzegalne na pierwszy rzut oka, ponieważ przykrywa je gruba warstwa gagów. O ile ocena zachowania głównego bohatera jest jednoznaczna, to już warstwa komediowa bywa różnie oceniana - raz jako najśmieszniejszy film Barei, innym razem jako płaski i kiczowaty, a nawet nachalny.

Metody Barei

"Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" właściwie ocieka humorem,  są to najczęściej żarty sytuacyjne, jakby seria skeczy zmontowanych w jedną całość tworzącą film. Pokazują peerelowską rzeczywistość w mocno wykrzywionym zwierciadle, uwypuklają absurdy życia codziennego w kraju, w którym rządzi komunizm.

Bareja udowadnia, że komunistyczna gospodarka opiera się na idiotycznych zasadach prowadzących do nielogicznych zachowań zarówno kierownictwa jak i pracowników, a te z kolei do niegospodarności, rozleniwienia i demoralizacji. Wszyscy wykonują niezbędne minimum, żeby tylko przetrwać w tych niezrozumiałych warunkach. Bareja z dużą stanowczością i skrupulatnością punktuje wszelkie absurdy gospodarki, życia codziennego i obyczajów wzmacniając je dodatkowo silnym wyolbrzymieniem.

Niekiedy jest to wręcz obrzydliwe i niemożliwe, jednak zabieg taki ma dość wyraźny cel: trzeba wzmocnić przekaz, aby miał on szansę dotrzeć do ludzi żyjących a właściwie lawirujących w komunistycznym kraju, do ludzi, których wrażliwość została stępiona czy wypaczona. Bareja stosuje w tym celu przejaskrawienie i humor.

Lenistwo i świnie

"Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" od strony technicznej jest zrobiony dość niedbale, co najbardziej uderza i przeszkadza w odbiorze komedii. Kamera najczęściej "z ręki" jest zwykle roztrzęsiona, kadry byle jakie, operator ponad miarę posługuje się również szybkim i wygodnym zbliżeniem optycznym. Może buduje to dynamikę, ale na pewno nie wpływa dobrze na estetykę. Najprawdopodobniej takie jednak były założenia reżysera, który - jak można się domyślać - chciał w ten sposób oddać bylejakość panującą w peerelu. Metody pracy Stanisława Barei znane są z licznych opowieści i anegdot jego współpracowników.

- Jeśli nie słyszał jakiegoś fałszu, to nie przerywał - wspominał Krzysztof Kowalewski w audycji Jacka Wakara w Polskim Radiu. - Bardzo szybko pracował, między innymi dlatego że był leniwy. Był sybarytą - dodawał aktor.

Z drugiej strony krytycy i historycy filmu zwracają uwagę na szerokie horyzonty Barei, na to, że był erudytą i czerpał z najlepszych - przede wszystkim komediowych - wzorców światowego kina.

- W filmach "Co mi zrobisz jak mnie złapiesz" czy "Brunet wieczorową porą" widać echa takich twórców, jak Billy Wilder, Rene Claire czy Jacques Tati - mówił Michał Oleszczyk w Polskim Radiu. - Sam Bareja wskazywał także na film z 1941 roku "Czyste szaleństwo" H. C. Pottera - tam pojawia się na przykład gadająca świnia - dodawał krytyk.

Owa gadająca świnia jest metaforycznym zwieńczeniem filmu i gorzką konstatacją na temat polskiego społeczeństwa.

az

Bareja i bareizmy. 10 faktów z życia reżysera, o których mogłeś nie wiedzieć

Dwie historie

Michał Roman, inteligent zatrudniony w jednym z wydawnictw (w tej roli Krzysztof Kowalewski), zmaga się z wieloma trudnościami życia w Polsce lat 70., ale najgorsze ma dopiero nadejść. Gdy rodzina wyjeżdża na weekend bez Michała, by ten mógł wreszcie w spokoju dokończyć pilną korektę, głównego bohatera odwiedza Cyganka.

Kobieta przepowiada, że następnego wieczoru Michała odwiedzi brunet, a Michał go zabije. Ponieważ inne przepowiednie Cyganki spełniają się co do joty, przerażony inteligent postanawia zrobić wszystko, co w jego mocy, by nie zostać mordercą. I choć mu się to udaje, to i tak wszystko wskazuje na to, że zabił bruneta...

W dziele Barei to nie intryga kryminalna jest jednak najważniejsza, choć od początku do końca to ona spaja fabułę i spełnia swoje podstawowo zadanie względem widza, czyli trzyma w napięciu. Bareja jest przecież autorem popularnego w latach 60. serialu "Kapitan Sowa na tropie" z Wiesławem Gołasem w roli głównej, który pojawia się także w "Brunecie..." i także tu daje pokaz prawdziwie detektywistycznych umiejętności.

Najbardziej pamiętne role filmowe Wiesława Gołasa

Sensacyjna akcja jest jednak przetykana serią miniaturowych scenek skeczowych, które nie zawsze mają uzasadnienie fabularne. W tle poczynań głównego bohatera toczy się bowiem inna historia. To dzieje absurdów epoki Gierka, stłoczonych w felietonowym skrócie jako swego rodzaju muzeum nonsensów. Muzeum zresztą w filmie też się pojawia - jako historyczno-socjologiczna ekspozycja butelek z różnych wieków, które mają uzmysłowić młodzieży szkolnej, za pomocą jakich narzędzi przez setki lat źli dziedzice rozpijali pańszczyźnianych chłopów.

Czytaj także:

• Bareja wiecznie żywy. 10 najlepszych cytatów z filmów mistrza
• Bareja dzwoni do Jaruzelskiego, czyli stan wojenny i "Alternatywy 4"

Dwóch Stanisławów

Współautorem scenariusza "Bruneta..." był tajemniczy Andrzej Kill. Pod tym pseudonimem ukrył się Stanisław Tym. Wcześniej Bareja napisał pięć scenariuszy komediowych wspólnie z Jackiem Fedorowiczem. Tylko dwa z nich udało się zrealizować: "Poszukiwany, poszukiwana" (1972) i "Nie ma róży bez ognia" (1974). Pozostałe zatrzymywała cenzura. Gdy Bareja opowiedział Fedorowiczowi swój pomysł na "Bruneta...", ten pokręcił głową i orzekł, że to się nie może udać i że scenariusz na pewno zostanie odrzucony.

"Oczko mu się odlepiło. Temu misiu". Kultowy film Barei kończy 40 lat

Wówczas Bareja zwrócił się z propozycją współpracy do Tyma. Ta jednak nie układała się sielankowo. Twórcy wciąż kłócili się o kształt poszczególnych scen. Tym zarzucał Barei, że fabuła jest niedopracowana, a w wielu miejscach brak pointy. Bareja nie zgadzał się z tymi zarzutami. Konflikt doprowadził do tego, że Tym odmówił firmowania dzieła swoim nazwiskiem. Tak narodził się "Andrzej Kill". Na szczęście żaden z autorów nie miał skłonności do pielęgnowania urazy, i już wkrótce dali polskim widzom kultowe filmy "Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" (1978) oraz "Miś" (1980).

Stanisław Tym wniósł do twórczości Stanisława Barei purnonsensowy humor, których kwintesencją są skeczowe wstawki wypełniające każdą możliwą przestrzeń w fabule. Absurdalność owych scenek jest w "Brunecie..." zwierciadłem postawionym absurdom życia publicznego w PRL, zarówno tego, które sterowane jest przez partyjne wytyczne, jak i tego, które spontanicznie rodzi się w każdym obywatelu socjalistycznego państwa.

Mamy więc milicję ogłaszająca przez megafon "przechodniu, trzymaj się zebry!", wszechobecność rozmaitych licencji (wrzucanie pieniążków do fontanny to "budowanie nowej tradycji na włoskiej licencji"), prymitywną propagandę, którą uprawia się raczej z przyzwyczajenia, czy prezenterkę zapowiadającą emisję słowami "ze względu na ogromne zainteresowanie serialem prosimy telewidzów o wyłączenie telewizorów, ponieważ podwyższony pobór mocy może spowodować częściową awarię podstacji". Mamy cwaniakowatego pracownika MPO (Jan Kobuszewski), który tłumaczy Jasiowi (odniesienie do słynnej scenki kabaretowej "Ucz się, Jasiu), dlaczego nie opłaca się wywozić zalegającego śniegu dalej niż kilkaset metrów. Widzimy świat, w którym linkę do samochodowego sprzęgła dostaje się u rzeźnika, a wózek dziecięcy w kwiaciarni.

"Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz" - czyli śmiesznie i strasznie

Czytaj także:

• Stanisław Tym: "Miś" to jest film o kłamstwie
• Bareja konspirator – reżyser w opozycji

Film wszedł na ekrany 18 października 1976 roku i ku zdumieniu wielu osób - z reżyserem na czele - zebrał wiele dobrych recenzji. O widzów nikt nie musiał się martwić, bo ci zawsze dopisywali na dziełach Barei. W ciągu roku od premiery film wyświetlono w kinach 12 tysięcy razy ogółem dla 970 tysięcy 655 widzów. O ile jednak do tej pory masowe zainteresowanie budziło obrzydzenie krytyków, którzy pod patronatem władz oskarżali "bareizmy" o prymitywizm i schlebianie najniższym gustom, o tyle teraz ton recenzji choć trochę zbliżył się do "ludowego odbioru" komedii. I wbrew obawom Jacka Fedorowicza nikt nie oskarżał produkcji o kalanie dobrego imienia PRL.

Motyw muzyczny, który przewija się przez całą akcję "Bruneta wieczorową porą", stał się przebojem. Piosenkę do muzyki Waldemara Kazaneckiego i słów duetu Janusz Kondratowicz i Jonasz Kofta zaśpiewała Anna Jantar.

***

Korzystałem z książki Macieja Replewicza "Stanisław Bareja. Król krzywego zwierciadła" (Poznań, 2009)

mc