210 lat temu, 22 lutego 1814 roku, urodził się Oskar Kolberg, etnograf, folklorysta, kompozytor, autor przełomowej dla polskiej etnografii pracy "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce". 

Niedoszły pianista

Urodził się 22 lutego 1814 roku Przyszły etnograf dorastał w Przysusze w rodzinie inteligenckiej. Wzrastał w cieniu Fryderyka Chopina, który był rówieśnikiem i przyjacielem jego brata. Muzycznej pasji nie popierała rodzina Oskara, która obawiała się o przyszłość syna. Ten ostatecznie nie został wielkim kompozytorem. Poświęcił się działalności etnograficznej.

W swojej pracy wykazywał się wielką skrupulatnością i dokładnością, co pozwoliło na zachowanie kulturowego dziedzictwa wielu regionów.

– Ta jego protestanckość, a z drugiej strony przywiązanie do kultury Polski stworzyły niesłychaną mieszankę, której efektem było wielkie dzieło Kolberga – mówił w 1990 roku w audycji Anny Szotkowskiej muzykolog prof. Jan Stęszewski.

Mrówcza praca

Poszukiwania folkloru Kolberg rozpoczął od okolic Warszawy. Później ze swoimi badaniami wyruszał dalej. Materiał często opierał na korespondencji, gdyż nie zawsze było go stać, aby docierać w najdalsze zakątki kraju. O swojej metodzie zbierania materiałów pisał w liście do Ignacego Kraszewskiego:

Co do sposobów zbierania i zdobywania tych pieśni tyle tylko powiem, że nie mało przy tym zaznałem trudności, a nawet i przykrości. Trudności te leżały w nieufności naszego ludu, w niechęci jaką ma w powierzaniu swoich pieśni obcemu, tak nazywa każdego w paltocie lub surducie (…). Nieraz przyszło mi w brudnej izbie, przy obawie o własną skórę, wśród duszącego dymu, wyziewów i gwaru, tłumie zgromadzonego i cisnącego mnie ludu, bez światła prawie stenografować ulatujące dźwięki skrzypka

W latach 1856-57 w zeszytach "Pieśni ludu polskiego" opublikowano ponad 400 melodii ludowych zebranych przez Kolberga.

By folklor trafił pod strzechy

– Kolberg, wychodząc z bohemy warszawskiej, zaczął zbierać ten folklor w intencji transponowania go później w artystycznym opracowaniu dla szerokich mas – podkreślał prof. Jan Stęszewski. – Myślę, że ta twórczość, choć absolutnie banalna, drugorzędna, bezwartościowa, można by dziś powiedzieć, odegrała pewną rolę w budzeniu narodowych uczuć.

Rodzimą kulturę ludową zawarł w monumentalnym dziele "Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce". Za życia udało mu się opublikować 33 tomy tej monografii. Choć jego zbiorów wystarczyłoby na nawet 100 tomów. – Kolberg po prostu zdominował epokę swoją osobowością i jakością pracy – podkreślał zasługi badacza prof. Stęszewski.

Folkloryzm wykorzystywali później w swoich utworach najwięksi kompozytorzy: Igor Strawiński, Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski czy Witold Lutosławski.

– Folklor dziś w porównaniu z XIX wiekiem to jest coś zupełnie innego – zaznaczał prof. Stęszewski. – Otóż folklor, który dawniej był zwyczajną treścią życia codziennego, dziś coraz bardziej staje się wykładnikiem tożsamości regionalnej, powodem do dumy.

Dziś powrót do tej bogatej przeszłości jest możliwy także dzięki ogromnej pracy Oskara Kolberga. Zmarł 3 czerwca 1890 w Krakowie.

mb/im

27 maja 1952 roku w stalinowskim więzieniu przy ul. Rakowieckiej na warszawskim Mokotowie, zmarł Feliks Gwiżdż – patriota, poeta i dziennikarz, prowadzący audycje w gwarze góralskiej w Polskim Radiu Kraków. 

Serce górala

Urodził się 12 stycznia 1885 roku w Odrowążu. Szkołę ukończył w Krakowie, a studia - we Lwowie. Tam też stawiał pierwsze kroki w dziennikarskiej karierze na łamach "Kuriera Lwowskiego". Zdobyte doświadczenie wykorzystał po powrocie na Podhale, gdzie założył "Gazetę Podhalańską".

Był lokalnym patriotą, promował podhalański regionalizm: był prezesem Związku Podhalan i Związku Drużyn Podhalańskich, organizowanych przez niego na wzór Drużyn Strzeleckich Piłsudskiego. Podczas I wojny światowej walczył w Legionach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pozostał w wojsku i wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Działalność polityczna

Sentyment do postaci Józefa Piłsudskiego obudził się w nim ponownie po zamachu majowym. W 1928 roku uzyskał mandat poselski z ramienia BBWR. W niższej izbie parlamentu pozostał do roku 1935. Wówczas został senatorem – tę godność piastował do roku 1938.

Okupacja i powstanie

Feliks Gwiżdż lata okupacji przeżył w Warszawie. Działał w konspiracji, a w AK posługiwał się pseudonimem "Stryk". W sierpniu 1944 roku walczył na Mokotowie i pełnił funkcję komendanta Rejonu V-Sadyba. W Powstaniu Warszawskim brali również udział jego dwaj synowie: Andrzej i Jacek. Ten drugi był członkiem batalionu "Zośka" i zginął 11 sierpnia.

POWSTANIE WARSZAWSKIE – ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>

Po wojnie, w Polskim Radiu

Po upadku powstania Feliksowi Gwiżdżowi udało mu się uniknąć aresztowania. Przedostał się ze stolicy do Krakowa, gdzie dopadło go NKWD. 16 sierpnia 1945 roku został aresztowany za działalność w Konwencie Organizacji Niepodległościowych i bycie redaktorem nielegalnego pisma "Wolność i Prawda". Wyszedł po roku. Początkowo zajmował się tłumaczeniami. Żyłka dziennikarza i podhalańskiego patrioty szybko dała o sobie jednak znać: Gwiżdż rozpoczął pracę w Polskim Radiu, gdzie opracowywał góralskie audycje i gawędy.

Ponownie aresztowano go w 1951 roku. Przetrzymywany  był wóczas w katowni UB na Rakowieckiej w Warszawie. Nie wytrzymał uwięzienia i zmarł wiosną 1952 roku.

bm

113 lat temu, 16 sierpnia 1910 roku zmarł Zygmunt Gloger, historyk, archeolog, etnograf, folklorysta, krajoznawca. Dziełem jego życia jest "Encyklopedia staropolska ilustrowana".

Wędrując po ziemiach Polski i Litwy, zbierał wytwory narodowej kultury: ludowe pieśni, przypowieści, porzekadła, rysunki, stare piśmiennictwo, stroje ludowe i pozostałości archeologiczne. Wszystko, co mu się z czasami minionymi w jakiś sposób kojarzyło.

– Jego starożytnictwo to zbieractwo wszystkich dawnych rzeczy polskich do początku XIX wieku – mówiła na antenie Polskiego Radia dr Teresa Komorowska, autorka biografii Zygmunta Glogera.

Działalność folklorystyczna Zygmunta Glogera prowadzona w okresie zaborów była niezwykle ważna dla zachowania narodowej odrębności Polaków. W czasach największego ucisku, kiedy nie istniały państwowe instytucje patronujące polskiej nauce i kulturze, on uważał za konieczne trzymanie się narodowych obrzędów ludowych i szlacheckich. Jak pisał: "Każde społeczeństwo jest takim, jakimi pojęciami, cnotami, nałogami nasiąkły jego jednostki w domu, rodzinie i szkole".

Zygmunt Gloger imponował pracowitością. "Ani jednej godziny w życiu nie strwonił na rozrywkę w karty, nie spędził ani dnia w podróży poza granicami Słowiańszczyzny, nie był ani razu na wyścigach, na balu publicznym, maskaradzie, majówce dla zabawy. Zadowalał się stale pięcioma godzinami snu na dobę".

Efektem trzydziestu lat gromadzenia materiałów o przeszłości dziejowej kraju i narodu była "Encyklopedia staropolska". Swoiste ukoronowanie i opus magnum Zygmunta Glogera.

Mimo pokaźnego dorobku naukowego i powszechnego uznania do końca życia pozostał człowiekiem skromnym i serdecznym. Zmarł 15 sierpnia 1910 na skutek przypadkowego zakażenia i amputacji ręki. "Kochał przeszłość dla przyszłości" – te słowa widnieją na nagrobku Zygmunta Glogera na Powązkach.

mjm

Posłuchaj

Ciupaga i górskie szczyty 

"Harnasie" to jednoaktowy balet-pantomima w trzech obrazach z tenorowym solo, chórem mieszanym i orkiestrą. Utwór opowiada bardzo prostą historię. Jest to opowieść o góralce, która pokochała harnasia, jednak została zmuszona do poślubienia bogatego gazdy. Podczas barwnego wesela pannę młodą porywają zbójcy i oddają w ręce jej ukochanego. Co ciekawe bohaterowie utworu nie mają imion – są określani jako "Harnaś", "Pan Młody". 

Pomysł na napisanie baletu zrodził się u Szymanowskiego prawdopodobnie już na początku lat 20. Bezpośrednią inspiracją dla artysty była jednak jego pobyt na Podhalu, gdzie zafascynował go tamtejszy folklor.

- "Harnasi" pisał w Zakopanem. Pracował właściwie cały dzień - z przerwą na obiad. Wieczorami niejednokrotnie szliśmy na góralskie wesele. Było to dla niego doświadczenie niesamowicie inspirujące – po każdej takiej uczcie przez szereg kolejnych dni nieustannie tworzył. Karol chętnie chodził nawet na wódkę z góralami. To był dla niego jakiś okres zachwytu nad muzyką góralską – słuchał jej z niesamowitym przejęciem, entuzjazmem, pietyzmem. Przesiąkał nią – wspominał Piotr Perkowski, muzyk i przyjaciel Szymanowskiego, w audycji Anny Skulskiej "Opowieści po zmroku".

Posłuchaj

Debiut i liczne inspiracje

I tak pierwsze szkice dzieła zaczęły powstawać już w 1926 roku. Artysta ukończył je jednak dopiero 31 marca 1931 roku w Zakopanem. Sam scenariusz natomiast został stworzony na potrzebę premiery baletu, która odbyła się w Operze paryskiej w 1936 roku. Za scenografię była wówczas odpowiedzialna Polka Irena Lorentowicz, za to w rolę Harnasia wcielił się sławny Serge Lifar.

- Jakiś to był czas ten rok 1936! Paryż był rzecz jasna królestwem Igora Strawińskiego i mimo woli muzycy porównywali "Harnasi" z baletami Rosjanina. Utwór Karola odniósł sukces we Francji, chociaż tamtejsza widownia nie umiała kompozycji tak naprawdę zrozumieć. A to dlatego, że nie potrafiła usadzić baletu ani w czasie, ani w żadnym ze stylów, które wówczas panowały w świecie - opowiadał na antenie Polskiego Radia Zygmunt Mycielski. 

W Polsce "Harnasie" zadebiutowały w operze poznańskiej w 1938 roku.

Szymanowski chciał zawrzeć w swoim balecie ducha góralskiego i dlatego użył w nim cytatów dziewięciu melodii ludowych: między innymi "Hej, idem w las" i "W murowanej piwnicy". Są one co prawda przekształcone, jednak łatwo je rozpoznać. Ponadto aktorzy w nim grający są ubrani w tradycyjne, podhalańskie stroje. Ponadto kompozytor podczas pracy nad "Harnasiami" inspirował się pracami Siergieja Diagilewa, rosyjskiego impresaria baletowego. W utworze widać także nawiązania do "Pietruszki" Igora Strawińskiego.

Przyszły kompozytor wychował się w rodzinie patriotycznej, inteligenckiej, która chętnie motywowała go do rozwijania swoich zainteresowań artystycznych. I tak pierwsze lekcje gry na fortepianie pobierał u swojego ojca. Muzyczną edukację kontynuował natomiast w szkole Gustawa Neuhausa w Jelizawetgradzie (obecnie Kropywnycki na Ukrainie).

Szymanowski zdał maturę w 1901 roku i niedługo później przeniósł się do Warszawy, gdzie prywatnie uczył się gry na harmonii, a także kontrapunktu i kompozycji. Cztery lata później przyłączył się do "Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich", której celem było wykonywanie i wydawanie nowej polskiej muzyki, a przez to również promowanie jej. I tak już od 1906 do 1908 roku występował na koncertach w Warszawie i Berlinie wraz z Grzegorzem Fitelbergiem, Ludomirem Różyckim i Apolinarym Szeluto.

Od tego momentu kariera muzyczna Szymanowskiego nabrała tempa. Kompozytor zaczął podróżować – w latach 1911-1913 często przebywał w Wiedniu, gdzie był dyrygentem w Operze Wiedeńskiej, a w 1914 roku wraz ze Stefanem Spiessem udał się do Włoch, na Sycylię, odwiedził Paryż, Londyn, a także zwiedził północną Afrykę.

Okres I wojny światowej Szymanowski w większości spędził w rodzinnej wsi, gdzie zaczytywał się w pismach Platona, Bergsona czy Nietzschego. Był to najbardziej płodny czas w dziejach artysty – nie tylko komponował, ale również sam zajął się pisaniem (stworzył powieść "Efebos" i liczne wiersze). Po wojnie polsko-bolszewickiej przeniósł się do Warszawy, jednak z powodu choroby zaczął coraz częściej przebywać w Zakopanem.

Ostatnie lata życia Szymanowskiego obfitowały w światowe koncerty i liczne nagrody – artysta otrzymał chociażby Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta, a także tytuł doktora "honoris causa" na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kompozytor zmarł 29 marca 1937 roku w Lozannie, a jego ciało spoczęło w Krypcie Zasłużonych w kościele na Skałce w Krakowie.

jb

Źródła:Portal Szymanowski, http://www.karolszymanowski.pl, data dostępu: 08.04.2021.