Secondo Pia był pierwszym człowiekiem, który otrzymał zgodę króla włoskiego i arcybiskupa Turynu na sfotografowanie słynnego Całunu. O północy 28 maja 1898 fotograf amator, w ciemni zaimprowizowanej w turyńskiej katedrze, zanurzył szklaną kliszę w wywoływaczu. Nie mógł uwierzyć w to, co zobaczył. A zobaczył twarz Chrystusa.

Historię Całunu Turyńskiego oraz wieloletnich badań, jakie nad nim prowadzono, przedstawił Jan Nowak-Jeziorański na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w kwietniu 1980 roku.  

Historia Całunu

Całun Turyński jest uważany za jedną z największych relikwii chrześcijaństwa. Przechowywany najpierw w Jerozolimie, potem przez paręset lat w Bizancjum, wystawiony po raz pierwszy na widok publiczny we Francji w 1357 roku, ostatecznie w XVII wieku trafił do Włoch. Zdaniem wierzących właśnie w to płótno owinięty został Chrystus po swojej śmierci na krzyżu i w nim złożony do grobu.

Całun Turyński obecnie przechowywany jest w królewskiej kaplicy katedry w Turynie. Ma 4 m 36 cm długości i 1 m 10 cm szerokości. Na połowie podłużnej materii widać odbicie postaci nagiego mężczyzny, słusznego wzrostu, mocno zbudowanego. Na drugiej połowie odbicie tego samego człowieka z tyłu.

Na tle Całunu, który z upływem czasu przybrał barwę kości słoniowej, rysuje się twarz z sowimi oczyma, bez wyrazu, nieomal groteskowa. Postać pokrywają liczne plamy i ślady rozmaitego kształtu, ciemniejsze i bledsze, mniejsze i większe, koloru brązowawego, jaki po wielu latach przybierają plamy po krwi.

 

Secondo Pia. odkrywca wizerunku Jezusa na Całunie Turyńskim (1898). Fot. Wikipedia/domena publiczna

Wstrząsające odkrycie Secondo Pii

28 maja 1898 Secondo Pia przystąpił do obróbki zdjęć wykonanych w turyńskiej katedrze. I doznał największego wstrząsu w swoim życiu. Zaczęło się przed nim wyłaniać oblicze Chrystusa, zupełnie inne niż to, które oglądał gołym okiem na całunie. Zamknięte oczy, rysy i najdrobniejsze szczegóły oddane niesłychanie realistycznie, jak na zdjęciu fotograficznym. Twarz pełna cierpienia i majestatu, jakiej włoski fotograf nie oglądał na płótnach największych mistrzów malarstwa.

Secondo Pia zrozumiał w tym momencie, że wizerunek oglądany dotychczas na całunie jest negatywem, który w tajemniczy sposób powstał w ciemni skalnego grobu, do którego złożono ciało Jezusa. A teraz, po dziewiętnastu wiekach,  w jego ciemni fotograficznej, obraz ten wyłania się jako pozytyw i tak naprawdę ogląda zdjęcie ukrzyżowanego.

Konfabulacja i fałszerstwo?

To niezwykłe odkrycie nie przyniosło włoskiemu fotografowi szczęścia. Obiegło prasę całego świata jako sensacja stulecia i wywołało fale wątpliwości i podejrzeń. Pia oskarżony został o dokonanie retuszu i fałszerstwa. Bronić się nie mógł. Całun tylko przez 8 dni był wystawiony na widok publiczny i spoczął z powrotem w srebrnej skrzyni.

Sześć miesięcy później francuski ksiądz katolicki wystąpił z tezą, że wizerunek na całunie jest fałszerstwem i malowidłem typowym dla XIV w., kiedy to relikwie mnożyły się w sposób, który na pewno trudno byłoby nazwać cudem. Ale sprawa Całunu Turyńskiego i jego prawdziwości nie dawała ludziom spokoju. 4 lata później pracę nad płótnem rozpoczęła grupa uczonych na Sorbonie. W 1902 roku Yves Delage, prof. anatomii porównawczej, zdeklarowany ateista, znany z awersji do wszystkiego co miało posmak metafizyczny, wygłosił w auli uniwersyteckiej odczyt, który zakończył kategorycznym stwierdzeniem: "Proszę panów, człowiek utrwalony na całunie jest Chrystusem".

Reakcja świata nauki na rewelację francuskiego uczonego była zdecydowanie wroga. Uznano, że jego konkluzja dyskredytuje go jako uczonego.

Porównanie wizerunku Jezusa na Całunie oraz monecie z czasów cesarza Justyniana z VIII wieku. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Kolejne badania, nietypowe eksperymenty

Całun został wystawiony ponownie na widok publiczny w roku 1931. Wtedy dokonano 12 zdjęć i powiększeń, które wydobyły na jaw nowe szczegóły. Fotograf robił i wywoływał zdjęcia przy świadkach. Sporządzono notarialnie poświadczony protokół. Od tego czasu całun stał się przedmiotem badań całej rzeszy uczonych; katolików, protestantów, ateistów, archeologów, lekarzy, biologów, historyków a nawet kryminologów. Dokonywano różnych eksperymentów, łącznie z wieszaniem ludzi na pasach skórzanych na krzyżu, przebijano gwoździami amputowane ręce i nogi, przebijano bok i badano okoliczności, w jakich woda gromadzi się w płucach przed skonaniem i po śmierci.

Nauka o Całunie

W związku z szerokimi badaniami Całunu Turyńskiego, których celem jest potwierdzenie lub zaprzeczenie jego autentyczności powstała nawet odrębna nauka – syndonologia od słowa "sindon" czyli prześcieradło, użytego w greckim, najstarszym tłumaczeniu Ewangelii. I kongres syndonologów odbył się w Rzymie, w 1950 roku. Dziewiętnaście lat później eksperci ze specjalnej komisji powołanej przez arcybiskupa Turynu, Michele Pellegrino wykonali, jako pierwsi, kolorowe zdjęcia całunu. W 1973 roku kolejni badacze pobrali próbki 14 nici, wyciągając je z różnych miejsc tkaniny.

Chrystus w trójwymiarze

W latach 70. do badań nad Całunem Turyńskim włączyli się również eksperci ze Stanów Zjednoczonych, z FBI, Agencji Atomowej.

– Przyłączają się dwaj rzeczoznawcy z laboratorium Amerykańskiej Komisji Energii Atomowej i dwaj badacze przestrzeni kosmicznej: dr Jack Johnson i dr Eric Jumper – słyszymy w audycji. – Do badań użyto ultranowoczesnych mikroskopów, aparatów fotograficznych, instrumentów służących do wykrywania fałszerstw, kamer do fotografowania ciał niebieskich i komputerów. Dr Johnson przeżywa wstrząs podobny do tego, jakiego doznał pod koniec XIX w. Secondo Pia, gdy udaje mu się przy pomocy komputera odtworzyć trójwymiarowe oblicze Chrystusa.

Nowe fakty

Na temat Całunu powstają całe stosy literatury naukowej. Badacze, na podstawie przeprowadzonych analiz, ujawniają wiele nowych faktów dotyczących ukrzyżowania Jezusa. Część z nich zaczęła nawet nazywać Całun Turyński "Piątą Ewangelią".

Do jakich konkluzji doszli uczeni po tylu badaniach?

- Nie znaleziono dowodów, aby Całun Turyński miał być fałszerstwem – słyszymy w audycji Jana Nowaka-Jeziorańskiego. - Przeciwnie, dotychczasowe badania wykazują zgodność, jakie tradycja i historia wiążą z całunem, czyli zgodność z tym, co przekazała nam Ewangelia i świadectwa dotyczące płótna na przestrzeni dwóch tysięcy lat.

Setki badań, diagnoz, ekspertyz - jak choćby powtarzane niezliczoną ilość razy próby odbicia ciała ludzkiego na płótnie - nie powiodły się. - Nie przyniosły rezultatów, choćby częściowo zbliżonych do obrazu takiego, jaki widzimy na Całunie Turyńskim - mówił autor programu.

Trudne pytania

Wciąż wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Co się działo z całunem, zanim został po raz pierwszy wystawiony na widok publiczny w roku 1357? Jakim sposobem lniane płótno mogło przetrwać w tak idealnym stanie ok. 2 tys. lat? Czy możliwe jest fałszerstwo przez owinięcie w płótno ciała ludzkiego, któremu zadano za życia lub po zgonie rany opisane w Ewangelii?
Czy doczekamy się badań, które doprowadzą do ostatecznej konkluzji, że postać na całunie przedstawia Chrystusa?

Posłuchaj, jakiej odpowiedzi udziela Jan Nowak-Jeziorański w swej audycji pt. "Tajemnice Całunu Turyńskiego".

bs/im

"W dzień wielkanocny, kto święconego nie je, już zły chrześcijanin" – ironizował w XVI wieku Mikołaj Rej w jednym z kazań ze zbioru "Postylla". Pisarz jako pilny ewangelik krytykował zwyczaje niezwiązane bezpośrednio z naukami Pisma Świętego, chociaż, gdyby spojrzał na nie z odmiennej perspektywy, mógłby dostrzec bogactwo kontekstów towarzyszących owemu "jedzeniu święconego".

W tym bogactwie może uczestniczyć każdy z nas. I tak też jest: co roku Wielką Sobotę wielu Polaków - katolików praktykujących i niepraktykujących, agnostyków, a nawet ateistów - wybiera się z wielkanocnym koszykiem pełnym produktów spożywczych do najbliższego kościoła, gdzie zostają one pobłogosławione przez kapłana. Niezależnie jednak od poziomu zaangażowania w praktyki religijne koszyki w całej Polsce będą mieć podobny skład. Oto jego historia.

Umarł śledź, niech żyje tłuszcz

Do ogłoszenia przez Jana Pawła II nowego Kodeksu prawa kanonicznego w 1983 roku za oficjalny koniec Wielkiego Postu uznawano Wielką Sobotę. Świeckie tradycje związane z tym dniem w naturalny sposób łączyły konteksty kulturowe, społeczne i religijne, uwypuklając między innymi satysfakcję z zakończenia długiego okresu wyrzeczeń. W centrum ludowej wyobraźni znajdowało się mięso pozyskane ze zwierząt "nierybnych".

W kuchni wielkopostnej królowały śledź i żur, na nich więc, jako symbolach kulinarnego ucisku, dokonywano w Wielką Sobotę zemsty. Pod koniec XVIII wieku Jędrzej Kitowicz w swoim słynnym "Opisie obyczajów za panowania Augusta III" przywołał zwyczaj wieszania śledzia:

"W Piątek Wielki wieczorem albo w sobotę rano drużyna dworska przy małych dworach, uwiązawszy śledzia na długim i grubym powrozie, do którego był nicią cienką przyczepiony, wieszała nad drogą na suchej wierzbie albo innym drzewie, karząc go niby za to, że przez sześć niedziel panował nad mięsem, morząc żołądki ludzkie słabym posiłkiem swoim".

Żur też dostawał za swoje. Organizowano mu pogrzeb. – Zakopywano garniec żuru w ziemi lub tłuczono go i rozsypywano skorupy po ziemi – mówił w Polskim Radiu Adrian Ordakowski z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. – Miało to znaczyć, że już mamy dość jedzenia, które symbolizuje pewnego rodzaju wyrzeczenie, i zmierzamy w stronę mięsa i tłuszczu, które do tej pory były zakazane – wyjaśniał.

W wydanej w 1909 roku książce "Obrzędy wielkopostne" ksiądz Witold Nowakowski pisze, że w Wielką Sobotę "po południu święci kapłan różne pieczywa z nabiału i mięsa, a wierni cieszą się, że już dnia następnego, po długim poście i umartwieniu ciała będą mogli używać »święconego«".

Pocztówka wielkanocna z 1937 roku z obrazem święcenia pokarmów. Fot. Polona/domena publiczna

Ciało Baranka

Mięso zwierząt hodowlanych jest w rytuałach wielkanocnych elementem niezwykle istotnym, a zarazem najgłębiej zakorzenionym we wspólnej historii żydów i chrześcijan. Odnosi się do żydowskiego święta Paschy, które już w czasach Jezusa Chrystusa miało wielowiekową tradycję. W jego ramach jeszcze w początkach naszej ery praktykowano spożywanie mięsa baranka złożonego w ofierze w jerozolimskiej świątyni.

Inny mesjasz w Nowym Testamencie. Kim był Barabasz?

Ewangelie umieszczają datę śmierci i zmartwychwstania Chrystusa tuż obok daty Paschy (od 14 do 21 dnia miesiąca nisan), teologia chrześcijańska połączyła więc dobrowolną ofiarę Jezusa z ofiarą jagnięcia. To utożsamienie wiąże się w nauczaniu Kościoła z ustanowieniem Nowego Przymierza i Nowej Paschy. Chrystus stał się dla chrześcijan Barankiem Bożym, a niektóre składniki żydowskich uroczystości paschalnych przejęły obrzędy święta Zmartwychwstania Pańskiego.

Skutek tych zapożyczeń widoczny jest w polskim koszyku ze święconką i ma wymiar zarówno materialny, jak i symboliczny. Obok wyrobów mięsnych możemy tam znaleźć bowiem - udekorowaną małą chorągiewką z napisem "Alleluja" - figurę baranka, dziś zwykle zrobioną z cukru, dawniej zaś najczęściej uformowaną z ciasta lub masła (w ostatnim przypadku to także wyraz uwielbienia dla tłuszczu zwierzęcego). Pisze Zygmunt Gloger w "Roku polskim" (1900):

"Na ogromnym stole przykrytym śnieżnym obrusem środek zajmują szynki, ozory, nadziewane prosięta, pieczone baranki, niby to stara gwardya, falanga, o którą rozbijają się najzuchwalsze apetyty, wszystko to kupi się w spokojnej powadze dokoła Agnus Dei, misternie wyrobionego z masła, trzymającego, jak hetman tego dnia, chorągiew zmartwychwstania".

Pierwsze było jajko

Kolejny pokarm, bez którego nie wyobrażamy sobie święconki i Wielkiejnocy, także został przez nas podpatrzony na świątecznym stole starszych braci w wierze, ale nie tylko u nich. Chodzi o jajo, które w wielu kulturach stanowi jeden z najstarszych i najbardziej uniwersalnych symboli odradzania się życia, płodności, a także - ze względu na kształt - wyrazem pełni cechującej przyrodę. W Polskim Radiu zwrócił na to uwagę Adrian Ordakowski. – W czasach pogańskich jajko ze względu na swoją strukturę symbolizowało cztery żywioły: skorupka to ziemia, błona to powietrze, żółtko to ogień, a białko to woda – mówił w rozmowie z Katarzyną Jankowską.

W tradycji chrześcijańskiej jajko jest symbolem odradzającego się życia. U Żydów symbolika jaja jest nieco bardziej skomplikowana. Odnosi się do cyklu życia i śmierci, podkreślając udział tej drugiej w powstawaniu tego pierwszego. Jest to także znak żałoby, przypomnienia losu narodu cierpiącego na egipskiej ziemi. Jajka ugotowane na twardo to ważny element paschalnej uczty sederowej. Jako świąteczny pokarm są również stałym składnikiem śniadania wielkanocnego.

Najdawniejszych czasów sięga na polskich ziemiach także zwyczaj barwienia i zdobienia jaj. Robili to jeszcze poganie - pisanki pochodzące z X wieku znaleziono w 1957 roku na opolskiej wyspie Ostrówek. Chrześcijaństwo w państwie Piastów bardzo szybko przywłaszczyło sobie tę sztukę. W "Roku polskim" Zygmunt Gloger przywołuje słowa z kroniki Wincentego Kadłubka, który na przełomie XII i XIII wieku wspomina o "malowanych jajkach".

Gloger przywołuje też dawne podanie greckie, które powtarza się "w bardzo zbliżonej formie w opowieści ludu polskiego", wedle którego zwyczaj barwienia jaj pochodzi od samej Marii Magdaleny, która po otrzymaniu od anioła wieści o zmartwychwstaniu Jezusa pobiegła uradowana do domu "i ujrzała wszystkie jajka, które w izdebce swej chowała, ubarwione na czerwono. Gdy wyszła z niemi przed dom, napotkała apostołów i poczęła im te jajka rozdawać, głosząc o zmartwychwstaniu Pańskiem. Jajka w rękach apostołów zmieniły się w ptaki, świadcząc, że tak samo i ze śmierci Chrystusa powstał żywot wieczny dla ludzi".

Fotografia na wielkanocnej pocztówce pierwszego pułku pierwszej brygady Legionów Polskich, powstała w latach 1914-1918. Fot. Polona/domena publiczna

Chleby i baby

W koszyku wielkanocnym nie może zabraknąć kawałka chleba i to także odwołanie do żydowskiego dziedzictwa. Jednym z najważniejszych pokarmów spożywanych w czasie Paschy jest maca, przaśny placek (przygotowany bez użycia zakwasu) pieczony wedle ortodoksyjnych przepisów. Wyraźnym echem tej tradycji jest prawosławny wypiek wielkanocny zwany wprost "paschą". W katolickiej liturgii przaśny chleb odgrywa kluczową rolę w sakramencie Eucharystii, dlatego poświęcony chleb staje się symbolem ciała Chrystusa.

Adrian Ordakowski z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie zwracał uwagę, że chleb symbolizuje także obfitość darów przyrody, z których możemy czerpać pełnymi garściami. – W staropolskiej kuchni chleb był produktem, który spożywano codziennie. Najłatwiej było go zrobić, bo uzyskiwano go ze zboża, którego u nas nigdy nie brakowało – powiedział.

Innym tradycyjnym wypiekiem są baby wielkanocne. Dziś przed świętami wielkanocnymi można je bez problemu kupić niemal w każdym sklepie, dawniej jednak kuchmistrze musieli radzić sobie sami. Podstawowym składnikiem baby są jajka. Ich liczebny udział w cieście w ciągu ostatnich wieków znacząco się zmienił. – Dzisiaj na ogół bierzemy kilka jajek, zaś dawne przepisy zalecają użycie kilkudziesięciu lub nawet ponad stu – mówił Adrian Ordakowski.

Prawdziwy post i święconka z czterdziestu jaj. Wielka Sobota w polskiej tradycji

Dokąd z koszykiem?

Święcimy także przyprawy: sól i chrzan, niekiedy pieprz. Sól to w tradycji demonologicznej środek przeciwko złym mocom. – Sól była postrzegana jako substancja konserwująca. Dlatego ma nas ochronić przed złem, zatrzymać moce w naszym ciele – tłumaczył Adrian Ordakowski. Chrzan to z jednej strony symbol Męki Pańskiej, z drugiej zaś podstawowa i tania przyprawa, dzięki której potrawy ludu zyskiwały ostry smak. – To, co bogaci uzyskiwali przy pomocy przypraw korzennych, które sprowadzano z bardzo daleka i które były niezwykle drogie, biedni zastępowali na przykład korzeniem chrzanu – mówił gość audycji Katarzyny Jankowskiej.

Nierówności ekonomiczne dawnego społeczeństwa klasowego odbijały się także w samym obrzędzie święcenia. Początkowo obyczaj podporządkowany był bowiem kulturze szlacheckiej. – Dawniej pokarmy, które miały zostać poświęcone, były ustawiane na stołach. Nie chodzono z nimi do świątyni, to ksiądz przyjeżdżał do dworu, żeby je poświęcić – mówił Adrian Ordakowski. Do dworu wybierali się także przedstawiciele niższych warstw, by także ich ubogie koszyki zostały poświęcone przez duchownego, który już załatwił wcześniej sprawę pobłogosławienia koszyków bogaczy.

Także Jędrzej Kitowicz dokumentował ten dawny obyczaj, wspominając w "Opisie obyczajów" o "święceniu kołaczy wielkanocnych" przez odwiedzających domy księży misjonarzy z zakonu św. Wincentego a Paulo. Później, wskutek ewolucji kultury polskiej, która w XIX wieku powoli traciła charakter dworski na rzecz dominującej roli miasta, zmieniła się także tradycja. Dlatego dziś to wierni przybywają z koszykami do kapłana, który czeka na nich z kropidłem w świątyni.

mc/jp

Dla wielu chrześcijan zaskoczeniem może być fakt, że motyw zmartwychwstania jest starszy niż ich religia.

Motyw ten pojawia się w wielu religiach. Problem polega na tym, czy możemy mówić o zmartwychwstaniu w tym chrześcijańskim znaczeniu. Sam termin ma chrześcijańskie konotacje i jest silnie powiązany z tą tradycją. Zastosowanie tego terminu w innych religiach nastręcza wielu problemów. Znajdziemy w innych tradycjach religijnych, niechrześcijańskich, ideę bogów umierających, nie jest ona czymś niezwykłym w dziejach świata. Podobnie jak odradzający się bogowie. Na początku XX wieku powstała hipoteza, że mamy do czynienia ze swego rodzaju wzorcem mitycznym, który funkcjonuje w religiach Bliskiego Wschodu, ale nie tylko.

Data Wielkanocy. Spór o obliczenia w pierwszych wiekach chrześcijaństwa

Koncepcja boga umierającego i odradzającego się była później krytykowana, ale do dziś ma swoich zwolenników. Można tu podać mnóstwo przykładów z różnych religii: Ozyrys w Egipcie, Attys w mitologii frygijskiej, grecki Adonis, akadyjski Tamuz i jego sumeryjski odpowiednik Dumuzi, kananejski Baal.

Schemat najczęściej jest podobny: bóg umiera zwykle z czyjejś ręki – człowieka lub innego boga – a następnie zostaje ożywiony lub ożywa i powraca do świata żyjących, np. Ozyrys był bóstwem utożsamianym z królem, władcą, który został zamordowany przez swojego brata, Seta. Jego ciało zostało rozczłonkowane. Szczątki męża zespoliła i ożywiła bogini Izyda. Ozyrys ożywa, ale staje się panem świata umarłych. Jest kimś, kto gwarantuje kontynuację życia po śmierci ludziom. Motyw zejścia bóstwa do podziemia, do świata umarłych, jest częstym motywem w religiach Bliskiego Wschodu – np. Dumuzi trafia tam na pół roku jako warunek wypuszczenia stamtąd swojej żony, Inanny. W religiach bliskowschodnich umierający i odradzający się bóg uosabia cykl wegetacyjny przyrody, bardzo istotny dla społeczności rolniczych.

Po śmierci i odrodzeniu Ozyrys stał się bogiem-sędzią umarłych. Fot. Wikipedia/domena publiczna

Wydaje się, że ten motyw spotkać można nie tylko w obrębie Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. W religii germańskiej funkcjonuje postać Baldura, boga zabitego przez własnego brata, który ma się odrodzić po Ragnaröku – skandynawskim końcu świata – i dać początek nowemu, lepszemu istnieniu.

Śmierć Baldura, która jest skutkiem machinacji Lokiego, boga kłamstwa, rozpoczyna sekwencję wydarzeń, które prowadzą do końca i odrodzenia świata. Wydaje się, że jest to mit oryginalnie germański. To pokazuje, że pewne motywy mogą pojawiać się samoczynnie, niezależnie od siebie, w różnych miejscach świata, w różnych kulturach. Motyw zmartwychwstania wydaje się sam narzucać na myśl jako sensowna odpowiedź na problem śmierci.

Prawdopodobne jest, że mity o śmierci i odrodzeniu boga są jeszcze starsze niż pierwsze cywilizacje. Ich źródła odnajdujemy w kulturach neolitycznych, jak w micie o bogini Hainuvele, która została rozczłonkowana, a z jej pogrzebanych szczątków wyrosły rośliny. To pokazuje, że schemat życie–śmierć–odrodzenie jest głęboko zakorzeniony w naszym myśleniu o świecie. Przy czym warunkiem koniecznym do odrodzenia jest śmierć. Sam Jezus mówi w Ewangelii Jana: "Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię, nie obumrze, zostanie tylko samo, ale jeśli obumrze, przynosi plon obfity" (J, 12: 24; cyt. za Biblią Tysiąclecia).

Baldur zginął ugodzony strzałą wykonaną z jemioły - jedynego materiału, który mógł odebrać mu życie. Nieumyślnie zabił go Hodur, jego niewidomy brat, któremu narzędzie zbrodni podsunął bóg oszustw - Loki. Fot. Wikipedia/domena publiczna

A co z religiami Dalekiego Wschodu? Czy tam również występuje motyw zmartwychwstania?

W religiach Indii czy Chin nie odnajdziemy motywów zmartwychwstania, a przynajmniej nie są one rozpowszechnione. Mamy do czynienia raczej z motywami przedłużania życia. Np. w chińskim taoizmie znajdziemy motywy związane ze wzmacnianiem siły życiowej. W hinduizmie mowa o reinkarnacji – wstępowaniu w kolejne ciało po śmierci. Zmartwychwstanie, rozumiane jako zmartwychwstanie ciała, jest obce tym kulturom.

Czy Kościół odnosił się do kwestii obecności motywu zmartwychwstania w innych religiach?

Na przestrzeni wieków myśliciele Kościoła podejmowali różne próby wyjaśniania tej zbieżności – od ignorowania mitów, aż po studia, oparte na wiedzy religioznawczej, wyjaśniające różnice między zmartwychwstaniem Chrystusa a motywem umierającego i odradzającego się boga. Te kontrowersje miały miejsce już u pierwszych chrześcijańskich myślicieli. Justyn Męczennik i Teofil z Antiochii, apologeci działający w II w. n.e., doskonale zdawali sobie sprawę z podobieństw Ewangelii do mitów, które funkcjonowały w świecie pogańskim, świecie, który przecież oni doskonale znali. Justyn zwraca uwagę np. na podobieństwa z mitem Herkulesa, Eskulapa czy Bachusa. Postrzega je jednak w kategoriach oszustwa, za którym kryje się diabeł.

Teofil z kolei zwraca uwagę na historyczność Jezusa i mityczny (a zatem fałszywy) charakter opowieści pogańskich. Sprawa odżyła na nowo w XX wieku na bazie badań historycznych nad kulturą najstarszych cywilizacji. Także w tym przypadku Kościół opiera swoje stanowisko na historyczności Jezusa i wyjątkowości zmartwychwstania w stosunku do cyklicznego odradzania się bogów w rytmie wegetacji.

Chrześcijaństwo jako religia odniosło niebywały sukces – do dziś cieszy się ogromną liczbą wyznawców. Czy można zaryzykować tezę, że centralne miejsce motywu odkupienia win i zmartwychwstania przyczyniło się do tego statusu? Czym różni się zmartwychwstanie w chrześcijaństwie od motywu umierającego i odradzającego się boga w innych religiach?

Sama idea Chrystusa, który jako człowiek przeżywa dramat śmierci i tryumf zmartwychwstania, jest niezwykle ważna dla chrześcijaństwa i jest czymś przełomowym. W tym motywie widoczne są wpływy innych religii bliskowschodnich, są jednak również elementy oryginalne. Opowieść o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa ma unikatowe cechy, a centralność zmartwychwstania jest jedną z najważniejszych. Nie ma ono odpowiedników w innych religiach antycznego świata.

Zmartwychwstanie w chrześcijaństwie jest czymś innym niż motyw umierającego i odradzającego się boga w religiach bliskowschodnich. Przede wszystkim ze względu na figurę Jezusa-człowieka, a zarazem Jezusa-Syna Bożego. Ponadto zmartwychwstanie Jezusa nie ma charakteru cyklicznego i nie jest powiązane z cyklem wegetacyjnym. Unikatowy jest też motyw cierpienia Jezusa jako narzędzia odkupienia całej ludzkości.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski

Prof. Sławomir Sztajer - kierownik Pracowni Religioznawstwa i Badań Porównawczych Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor m.in. książki „Język a konstytuowanie świata religijnego”.

Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie.
Rozpłyńcie się me źrenice, toczcie smutnych łez krynice.
Słońce, gwiazdy omdlewają, żałobą się pokrywają.
Płaczą rzewnie aniołowie, a któż żałość ich wypowie?
Opoki się twarde krają, z grobów umarli powstają.
Cóż jest? Pytam, co się dzieje?

"Gorzkie żale", "Pobudka" (fragm.)

 
Religijna wrażliwość baroku

Temat pasji, czyli męki Chrystusa, był od wieków obecny w chrześcijańskiej tradycji. Od średniowiecza odprawiano w czasie Wielkiego Postu inscenizowane misteria pasyjne, wykonywano pasyjne pieśni. Nie dziwi zatem, że na przełomie XVII i XVIII wieku, w baroku - epoce szczególnie zainteresowanej tym, co boskie i ludzkie, tym, co śmiertelne i przemijalne, a jednocześnie otwarte ku wieczności - wątki te były często przywoływane i twórczo rozwijane.

W 1707 roku w warszawskiej drukarni księży pijarów ukazał się tekst o niewątpliwie barokowym tytule: "Snopek mirry z Ogroda Getsemańskiego albo Żałosne gorzkiej Męki Syna Bożego co piątek, a mianowicie podczas pasyjej w niedziele Postu Wielkiego po południu, około godzin nieszpornych, rozpamiętywanie. Z przydatkiem krociuchnego nabożeństwa do Najświętszego Sakramentu, za staraniem i kosztem Ichmościów p[anów] braci i sióstr Konfraternij Rocha ś[w]. przy kościele farnym ś[w]. Krzyża w Warszawie założonej, zebrany i do druku podany Roku Pańskiego 1707, miesiąca lutego". Późniejsza praktyka skróciła ten nieco nieporęczny tytuł, stąd dziś mamy "Gorzkie żale".

Tak się kończą kłótnie między procesjami

Geneza "Gorzkich żalów" wiąże się z życiem religijnym XVIII-wiecznej Warszawy. W miejscu, gdzie dziś stoi pałac Staszica, usytuowany był kościół dominikanów obserwantów. Tuż obok, przy kościele św. Krzyża, działało, związane ze Zgromadzeniem Księży Misjonarzy Wincentego à Paulo, Bractwo św. Rocha.

Członkowie tej "konfraterni" nieśli pomoc potrzebującym oraz służyli przy parafialnych uroczystościach.

- Bractwo św. Rocha urządzało swoje procesje, a bractwo różańcowe dominikanów swoje. Z powodu rywalizacji, która z procesji miała mieć pierwszeństwo, dochodziło czasem nawet do gorszących scen - opowiadał w Polskim Radiu ks. Piotr Rutkowski.

Aby owych zgorszeń uniknąć, ówczesny proboszcz parafii św. Krzyża, późniejszy biskup Michał Bartłomiej Tarło, polecił Bractwu skończyć z udziałem w procesjach, ale i ułożyć nowe pasyjne nabożeństwo, które służyłoby wiernym.

- Chodziło również o stworzenie nabożeństwa w języku polskim, zrozumiałego dla Bractwa. Nabożeństwa, którego przygotowanie nie byłoby, w przeciwieństwie do średniowiecznych misteriów, kosztowne - tłumaczyła w radiowej Dwójce etnomuzykolog Barbara Śnieżek.

I tak oto w 1707 roku światło dzienne ujrzał tekst "Żałosnego gorzkiej Męki Syna Bożego… rozpamiętywania", którego autorem był najprawdopodobniej opiekun Bractwa św. Rocha, Stanisław Wawrzyniec Benik.

Fot. Polona

"Wyśpiewana Męka Pańska"

13 marca 1707 roku, w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu, w kościele św. Krzyża w Warszawie "Gorzkie żale" wykonano po raz pierwszy. Nabożeństwo było w głównej mierze śpiewane, choć miało też krótkie partie narracyjne. Niestety, nie zachował się oryginalny zapis melodyczny "Gorzkich żalów". - Być może najbliższa melodii pierwotnej jest ta zamieszczona w śpiewniku ks. Jana Siedleckiego - mówiła Barbara Śnieżek, przywołując słynny "Śpiewnik kościelny" z 2. poł. XIX w.

Nabożeństwo szybko stało się popularne w całym kraju (wspominał o nim m.in. Jędrzej Kitowicz w swoim "Opisie obyczajów za panowania Augusta III"). Wpływ na to miały okoliczności zewnętrzne - księża misjonarze Wincentego à Paulo prowadzili wówczas seminaria duchowne i misje ludowe - ale i specyfika samego tekstu.

- To była wyjątkowa modlitwa. Śpiewano ją po polsku wtedy, kiedy liturgia była jeszcze sprawowana po łacinie - przypominał ks. Piotr Rutkowski. Jak dodawał, ta "wyśpiewana Męka Pańska" wiązała się też bardzo ściśle z polską duszą. W polskiej tradycji religijnej bowiem temat pasyjny, obok maryjnego, odgrywał bardzo ważną rolę.

Wykonywanie "Gorzkich żalów", i tu być może leży główna przyczyna niezwykłej żywotności tego powstałego 300 lat temu dzieła, sprawiało, że "człowiek śpiewający je czuł się uczestnikiem pasyjnego misterium". Mógł powtórzyć za tekstem nabożeństwa: "Upał serca swego chłodzę, gdy w przepaść Męki Twej wchodzę".

Między emocją a kunsztem

"Gorzkie żale" są z jednej strony pełne przejmujących, ekspresyjnych, działających na uczucia odbiorcy obrazów, z drugiej zaś - pod względem formalnym stanowią przemyślaną, oratorską całość.

- Układ "Gorzkich żalów" nawiązuje do średniowiecznej jutrzni brewiarzowej - mówiła Barbara Śnieżek. - Zaczynają się "Pobudką", niejako wezwaniem do rozważania Męki Pańskiej. Potem mamy trzy części. Każda z nich z kolei składa się z "Intencji" i trzech śpiewów: "Hymnu", "Lamentu duszy nad cierpiącym Jezusem" oraz "Rozmowy duszy z Matką Bolesną". Całość kończy śpiew "Któryś za nas cierpiał rany".

Jeśli chodzi o retoryczne chwyty (autor tego tekstu był z pewnością człowiekiem wykształconym i oczytanym), znajdziemy w "Gorzkich żalach" choćby litanijne powtórzenia, wyliczenia, stopniowanie, bezpośrednie wezwania, sensualne obrazowanie, w końcu - udramatyzowaną narrację.

Nie brakuje również literackich wzorców, z których korzystał twórca "Gorzkich żalów". A odwoływał się do średniowiecznych hymnów gregoriańskich, słynnej sekwencji żałobnej "Dies irae", łacińskiej litanii do Wszystkich Świętych czy do sekwencji "Stabat Mater".

Wszystko to - od kompozycji począwszy, a na języku skończywszy - służyło tu jednemu: kontemplacji męki Boga-człowieka, współprzeżywaniu ewangelicznych wydarzeń, modlitewnej skrusze, wzbudzeniu żalu za grzechy.

***

Czytaj także:

• "Ten obraz śmierci jest wstrząsający". Malarskie przedstawienia pasji
• Inny mesjasz w Nowym Testamencie. Kim był Barabasz?

***
"Gorzkie żale" należą do arcydzieł polskiej literatury religijnej epoki baroku, przechowują piękno staropolskiej mowy, łączą liryzm z bezpośredniością pasyjnego przekazu. Stanowią przy tym nieustanne źródło muzycznej inspiracji - na chór opracowywał je choćby Stefan Stuligorsz, a w rytmach free jazzu i post rocka zostały uwspółcześnione przez krakowskie trio Payoff.

jp

Źródła:

Michał Buczkowski, "Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem", Kraków 2010; Barbara Pazur, "Gorzkie żale inspiracją dla współczesnych polskich kompozytorów muzyki chóralnej", Lublin 2013. 

Stabat Mater dolorósa
iuxta crucem lacrimósa,
dum pendébat Fílius.

Stoi Matka obolała,
Łzy pod krzyżem przepłakała,
Gdy na krzyżu Syn jej mrze

(początek oryginału "Stabat Mater" oraz jej tłumaczenie autorstwa Mirona Białoszewskiego)

Średniowieczne przedstawienia Matki Chrystusa

- Chrześcijaństwo epoki romańskiej niewiele miejsca pozostawało tematyce maryjnej. Dominował w niej bowiem obraz Chrystusa na majestacie - mówił w Polskim muzykolog Marek Dyżewski, przybliżając kulturowy kontekst powstania "Stabat Mater".

- Kiedy jednak nad Europą XII wieku zajaśniało po raz pierwszy w czasach nowożytnych słońce humanizmu - pojawili się trubadurzy i truwerzy, spisano dzieje miłości Tristana i Izoldy - kiedy w kulturze i obyczajach zapanował kult kobiety, wówczas rozwinął się w chrześcijaństwie i kult Maryi - opowiadał Marek Dyżewski.

Wizerunek Matki Jezusa zaczął coraz częściej pojawiać się na tympanonach katedr, w książkowych miniaturach, na monumentalnych witrażach. Z imieniem Maryi powiązano najwspanialsze świątynie ówczesnego świata: katedry francuskie pod wezwaniem Notre Dame, katedry włoskie ku czci Santa Marii, polskie kościoły mariackie. Wielką popularnością cieszyły się muzyczne dzieła poświęcone Bożej Matce ("Ave Maria", "Magnificat", "Salve Regina") oraz malarskie przedstawienia Zwiastowania, Nawiedzenia św. Elżbiety czy Madonny z Dzieciątkiem.

Kiedy pod koniec XII stulecia, jak mówił Marek Dyżewski, cała chrześcijańska wrażliwość skupiła się na rozmyślaniu i przeżywaniu Męki Pańskiej, krąg przedstawień maryjnych poszerzył się o jeszcze jeden motyw: Matki cierpiącej. Motyw ten uobecniał się choćby w scenach zdjęcia z krzyża czy piety - Marii trzymającej na kolanach zmarłego Syna.

Kultura chrześcijańska tego czasu wydała również arcydzieło literackie, które wyrosło na gruncie owego kultu maryjnego i pasyjnego jednocześnie. Pojawił się jeden z najbardziej przejmujących tekstów średniowiecza.

Precyzja i emocjonalność

"Stabat Mater" powstała w XIII wieku w kręgu duchowości franciszkańskiej. - Tekst ten stanowi wyraz wielkiej miłości, która pragnie podzielić ból Matki Boskiej: by ona nie cierpiała sama, by ktoś niósł jej krzyż cierpienia wraz z nią. To jest bardzo franciszkańskie - podkreślała w Polskim Radiu muzykolog Ewa Obniska.

Nie ma pewności, kto napisał "Stabat Mater". Przyjmuje się najczęściej, że był to Jacopone da Todi, włoski poeta i mistyk franciszkański (autor najwcześniejszego znanego odpisu tego tekstu). Ale wśród twórców wymieniani są także św. Bernard z Clairvaux, św. Bonawentura, a nawet papież Innocenty III.

"Stabat Mater" posiada bardzo przemyślaną, ścisłą budowę. - Jej konstrukcja jest tak precyzyjna, że w zasadzie recytacja tego tekstu już jest muzyką - zauważył w radiowej Dwójce Waldemar Malicki.

Mamy tu dwadzieścia strof trzywersowych (tercyn) o stałym układzie rymów AAB, CCCB. W polskim tłumaczeniu (tu autorstwa Leopolda Staffa) współbrzmią one następująco:

Bolejąca Matka stała
U stóp krzyża, we łzach cała,
Kiedy na nim zawisł Syn.

A w Jej pełnej jęku duszy,
Od męczarni i katuszy,
Tkwił miecz ostry naszych win.

Sama tematyka dzieła nawiązuje do fragmentu Ewangelii św. Jana: "A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego…" i twórczo go rozwija (w tekście odnaleźć również można echa proroctwa Symeona z Ewangelii św. Łukasza - o "mieczu", który "przeniknie duszę" matki Jezusa).

- W opisach Męki Pańskiej na kartach Nowego Testamentu niewiele powiedziano na temat cierpienia Madonny - przypominał w Polskim Radiu Marek Dyżewski, dodając, że obraz cierpiącej pod krzyżem Maryi był w średniowieczu wzbogacany o źródła apokryficzne i teologiczne. Jeden z ówczesnych teologów nazwał wszak Matkę Jezusa "największą wśród męczenniczek". Popularnością cieszyła się wtedy również idea współcierpienia Marii ("Compassio Mariae"), jej udziału w Odkupieniu ludzkości.

Najważniejszym jednak rysem "Stabat Mater" - i tym, co zadecydowało o wielkiej, wielowiekowej żywotności tego tekstu - jest pokazanie bardzo ludzkiego oblicza tytułowej bohaterki. - To wielki sakralny archetyp całej kultury europejskiej. Wspaniały i zrozumiały dla każdego. A dla niektórych ten obraz cierpiącej Maryi był parabolą losu kobiety. Kobiet, które muszą żegnać swoich mężów, synów, ojców - mówiła Ewa Obniska.

Muzyczni mistrzowie i "Stabat Mater"

- Rytmiczność "Stabat Mater", łatwość wyobrażenia sobie bólu matki, ogromne wzruszenia towarzyszące lekturze tego dzieła - to wszystko powodowało, że ogromna liczba kompozytorów pisała muzykę do tego tekstu - opowiadał Marek Dyżewski.

Najpierw, zgodnie z prawidłami muzycznymi średniowiecza, pojawiły wersji jednogłosowe "Stabat Mater", potem polifoniczne (w tym wspaniała wersja, którą stworzył Giovanni Pierluigi da Palestrina).

Na przestrzeni kolejnych wieków utwór ten zmieniał swoje oblicze dźwiękowe wraz ze zmieniającymi się stylami i normami kompozytorskimi. A umuzykalniali tekst "Stabat Mater" tak znakomici artyści, jak Giovanni Battista Pergolesi, Joseph Haydn, Antonin Dvořák, Gioacchino Rossini, Franz Schubert, Giuseppe Verdi, Antonio Vivaldi, Arvo Pärt, a także: Karol Szymanowski oraz Krzysztof Penderecki.

Dla wielu muzyków dzieło to było czymś znacznie więcej niż tylko kolejną sposobnością do pokazania swoich umiejętności. Antonín Dvořák na przykład nadał swojej "Stabat Mater" bardzo osobisty wyraz. Artysta pracował najpierw nad tą kompozycją, gdy zmarła jego córka, potem zaś - gdy odeszły tragicznie jego pozostałe dzieci.

Polska "Matka obolała"

Ciekawa jest również historia polskich przekładów, parafraz i nawiązań do "Stabat Mater". Echa tego tekstu znajdziemy już w jednym z arcydzieł polskiej poezji średniowiecznej – w XV-wiecznych "Żalach Matki Boskiej pod krzyżem" (zwanych także "Lamentem świętokrzyskim").

Co do samych tłumaczeń na język polski - ich rozkwit nastąpił w połowie XIX wieku, pod koniec epoki romantyzmu. W latach 70. XIX w. ukazała się natomiast wielkiej urody parafraza "Stabat Mater" autorstwa Teofila Lenartowicza.

Wiatr w przelocie skonał chyżym,
Przeniknęła ziemię zgroza,
Krzyż na skale, a pod krzyżem
Stabat Mater dolorosa.

Żadnych słów i żadnych głosów,
Krew z korony Bożej spływa
Wobec ziemi i niebiosów
Stała Matka boleściwa.

Wśród XX-wiecznych tłumaczeń wyróżnia się z pewnością to sporządzone przez Mirona Białoszewskiego.

- Można było je lepiej zrozumieć, jak się przeżyło jego "Pamiętnik z powstania warszawskiego" - mówiła w archiwalnej audycji Polskiego Radia literaturoznawczyni Małgorzata Baranowska. - W "Pamiętniku" ujawniło się to, co zawsze u Białoszewskiego było. On doskonale rozumiał rytm ludowej pieśni, litanii mówionych w czasie powstania. On chodził po kościołach, słuchał tych babć śpiewających. To bardzo pasuje do jego polszczyzny - podkreślała badaczka.

Straszliwości II wojny światowej czy późniejsze trudne chwile najnowszej historii spowodowały, że "Stabat Mater" stała się dla polskich poetów szczególną parabolą. Cierpiąca Matka i ukrzyżowany Syn przemienili się w figury udręczonych, przepełnionych bólem ludzi,

Przykładów jest tu sporo.

Stała matka boleściwa - na rynku,
Przy swym martwym powieszonym synku,

zaczyna swoją bardzo przejmującą wersję "Stabat Mater" Józef Wittlin.

Stała pod krzyżem judejska Madonna,
Obelisk bólu wołający w niebo
Z pieców Treblinki, włosy rozpuszczone,
Nieco w nieładzie jak pieśń nad pieśniami,

pisał z kolei Roman Brandstaetter w "Litanii do Madonny Treblińskiej".

Tadeusz Różewicz, wspominając w jednym ze swoich tekstów zamordowanego brata Janusza oraz rozmowę z matką Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, nazywa ból matek po starcie swoich synów słowami nawiązującymi do motywu "Stabat Mater".

Anna Kamieńska zaś w wierszu, który powstał w stanie wojennym, pisała:

Stabat Mater
Pod tym krzyżem gdzie rozdarta
Umierała w nocy Polska
W wodach Wisły, w śniegu grudnia
Stała Matka Częstochowska

Obrazowanie cierpiącej matki i jej dziecka bywało też przez poetów odwracane. Tak choćby przedstawiała swoją tragicznie zmarłą matkę - ofiarę pacyfikacji, której dokonali Niemcy na Zamojszczyźnie w 1943 roku - Teresa Ferenc.

- Ona pamięta tę rozstrzelaną wieś i matkę płonącą w oknie. W jej wierszach, w których matka chowa się w sęk drewniany, która się patrzy na swoje dzieci, następuje jakby ciąg dalszy historii cierpienia matek i dzieci, dzieci i matek - mówiła o twórczości Teresy Ferenc Iwona Smolka.

***

Czytaj także:

• Poszukując mistrzowskiego wykonania "Stabat Mater"
• "Stabat Mater" i "Tenebrae". Muzyka na Wielki Tydzień

***

"Stabat Mater" stała się w kulturze europejskiej tak popularnym i inspirującym artystów tekstem, ponieważ ilustrowała nie tylko prawdy chrześcijańskiej wiary.

Ta opowieść dotyczy w jakimś sensie każdej epoki naznaczonej cierpieniem, każdej rodziny, która walczy z rozpaczą po stracie dziecka, każdego człowieka, który musi zmierzyć się z bólem rozstania z bliskim.

W połączeniu z muzyką stanowi arcydzieło, które może nieść trudną pociechę.

jp

Legenda

Zgodnie z tradycją, krzyż, na którym zmarł Chrystus, został odnaleziony za czasów cesarza Konstantyna. Władca ten wydał w 313 roku edykt mediolański, pozwalający chrześcijanom na swobodne wyznawanie wiary. Legenda głosi, że matka cesarza, Helena znalazła krzyż Jezusa, będąc w Ziemi Świętej w latach 327-328. Narzędzie kaźni, które dla chrześcijan jest symbolem Męki Pańskiej, leżało w gruzowisku dawnej cysterny w Jerozolimie. Skąd wiedziano, że to właśnie ten krzyż?

Nie mogło być mowy o pomyłce. Krzyż miał titulus, czyli tabliczkę tytularną z napisem tłumaczonym, jako "Jezus Nazarejczyk, Król Żydów". Co więcej, znajdował się pomiędzy dwoma innymi - te skojarzono z krzyżami, na których zawiśli na Golgocie trzysta lat wcześniej dwaj towarzyszący Chrystusowi łotrzy. Helena, po dokonaniu odkrycia, postanowiła podzielić krzyż na trzy części – jedną pozostawiła w Jerozolimie, dwie kolejne wysłała do Rzymu i Konstantynopola.

Ile prawdy kryje się w przekazie tradycyjnym?

Badania

Źródła, które powstały kilka lat po wizycie Heleny w Ziemi Świętej, nie odnotowują obecności krzyża w Jerozolimie. W 350 roku miejscowy biskup Cyryl zapewnił, że relikwia już jest w mieście, jednak słowem nie wspomniał o zasłudze Heleny w tym względzie.

- Jest pewne, że w latach 30. (IV w. – red.) krzyża jeszcze w Jerozolimie nie było. Te historie, które mówią o odkryciu krzyża przez Helenę powstają dopiero w latach 90. IV w. i na samym początku wieku następnego – zauważył prof. Robert Wiśniewski z Uniwersytetu Warszawskiego w rozmowie z Katarzyną Kobylecką w 2018 roku.

Wiemy więc, że krzyż z pewnością znajdował się w Jerozolimie już w 350 roku. Jednak nie w całości. Jak twierdził wspomniany już Cyryl, jego fragmenty zostały rozesłane do wielu miejsc, nie tylko do Rzymu i Konstantynopola.

- W czasie wykopalisk prowadzonych jeszcze w XIX w. w niewielkiej miejscowości w Afryce znaleziono inskrypcję, poświadczającą tam obecność nie tylko fragmentów drzewa krzyża, ale i titulusa – kontynuował prof. Wiśniewski.

Dziś relikwie krzyża znaleźć można w całej Europie, również w Polsce, m.in. w Zamościu, Elblągu czy na Świętym Krzyżu. Zazwyczaj są to elementy bardzo drobne, drzazgi. 

Wątpliwości

Autentyczność tych fragmentów była podważana już w XVI wieku. Protestanci, przeciwni kultowi relikwii, twierdzili, że z tak ogromnej ilości drewnianych fragmentów można zbudować okręt. Przeczą temu badania naukowe. XIX-wieczny historyk Charles Rohault de Fleury policzył znane wówczas relikwie drzewa krzyża i jego zdaniem nie wystarczyłoby ich nawet na jedną belkę.

Nieco inny wynik wyszedł z obliczeń żyjącego w następnym stuleciu francuskiego badacza Andre Frolowa.

- Frolow zebrał wszystkie informacje o krzyżu w późnym antyku i średniowieczu i (z fragmentów – red.) wyszłoby więcej niż jeden krzyż, ale nie dużo więcej – zapewnił prof. Wiśniewski.

Inaczej sytuacja wygląda z gwoźdźmi. Powinny być trzy, a jest ich w różnych kościołach mniej więcej dziesięć razy tyle. Tłumaczy się to wycinaniem fragmentów "oryginałów" i wtapianiem ich w kopie relikwii. Stąd taka ich ilość i problem z ustaleniem autentyczności. Jeden z gwoździ od XV wieku znajduje się w katedrze wawelskiej.

th