Gwiazda stołecznej sceny

Stefania Grodzieńska urodziła się 2 września 1914 roku w Łodzi. Już jako sześciolatka zaczęła uczęszczać na zajęcia taneczne. W 1933 roku przeniosła się do szkoły baletowej w Warszawie. Rok później została zaangażowana do Teatrzyku Cyganeria, gdzie rozpoczęła karierę sceniczną.

Jako satyryk debiutowała jeszcze przed II wojną światową, kiedy występowała jako tancerka w warszawskim teatrze Cyrulik. Napisała wtedy dla żartu krótki skecz, który pokazała dyrektorowi Fryderykowi Jarosy'emu. Dyrektor postanowił wystawić krótką scenkę, jednak nie informując aktorów o tym, kto jest jej autorem.

Za namową przełożonego odważyła się również spróbować swoich sił jako aktorka. Wkrótce przewinęła się przez wszystkie stołeczne teatry i kabarety. W jednym z nich poznała swojego przyszłego męża - obiecującego dramaturga Jerzego Jurandota. Talent sceniczny Grodzieńskiej rozkwitał z każdym dniem. Jarosy zaproponował jej pracę konferansjerki, jednak plany pokrzyżował wybuch II wojny światowej.

Zamknięta w getcie

W 1940 roku wraz z mężem trafiła do warszawskiego getta. Pomimo trudnych warunków bytowych, małżeństwo nie zaprzestało pracy teatralnej i wystawiało konspiracyjne przedstawienia. W 1942 roku, dzięki przyjaciołom, udało im się przejść na aryjską stronę. Do końca wojny ukrywali się w podwarszawskich miejscowościach. Grodzieńska swoje wspomnienia z tego okresu zawarła później w książce pt. "Urodził go niebieski ptak" i w zbiorze wierszy pt. "Dzieci getta" (pod pseudonimem Stefania Ney).

Jerzy Jurandot - przedwojenny mistrz słowa

Przygoda z Polskim Radiem

Po II wojnie światowej została pierwszą spikerką Polskiego Radia Lublin. Wtedy zaczęła rozwijać swój talent satyryczny. Dyrekcja rozgłośni wielokrotnie prosiła ją o przygotowanie krótkich, zabawnych scenek, które mogły być emitowane podczas przerw w nadawaniu programu.

– Współpracę z radiem wspominam wspaniale. Radio lubię do tej pory. Do tej pory z przyjemnością biorę udział w audycjach. Nie wyobrażam sobie życia bez radia – mówiła po latach w wywiadzie dla Polskiego Radia z 1988 roku.

"Przekrój" i "Szpilki"

W latach 40. XX wieku przeniosła się do Łodzi, a następnie do Warszawy, gdzie wraz z mężem współtworzyła Teatr Syrena. Występowała na scenie jako tancerka i aktorka, ale przede wszystkim pisała monologi i scenki dla aktorów. Z czasem jej twórczością zainteresowały się czasopisma "Szpilki" i "Przekrój", z którymi nawiązała wieloletnią współpracę.

W felietonach przygotowywanych dla tych magazynów stworzyła postać Alicji - pełnej czaru i wdzięku, ale jednak nieco niezdarnej kobiety, której przytrafiały się różne perypetie. Alicję polubiły rzesze czytelników.

– Szczerze mówiąc, to ja piszę o sobie. Te wszystkie kretynki i idiotki w felietonach to ja. Szczerze mówiąc, kobieta, która ma męski umysł, przestaje być kobietą. Wystarczę, że spojrzę w lustro, by mieć pomysł na felieton – dodała w wywiadzie.

Wzięta satyryczka

Z czasem porzuciła występy sceniczne. Zajęła się pisaniem tekstów i piosenek, które wykonywali m.in. Adolf Dymsza, Hanka Bielicka, Alina Janowska i Irena Kwiatkowska.

– Nie ma zawodu satyryka. Być satyrykiem to mieć pewien sposób patrzenia na świat – wyjaśniła w wywiadzie. 

Wydała kilkanaście zbiorów felietonów, powieść "Wspomnienia chałturzustki" i trzy książki biograficzne. Jedną z nich poświęciła dawnemu dyrektorowi Teatru Cyrulik Fryderykowi Jarosy'emu. Został jej przyznany tytuł "Mistrza Mowy Polskiej" oraz odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis".

Artystka zmarła 28 kwietnia 2010 roku.

seb

110 lat temu, 10 sierpnia 1913 roku, urodził się Edmund Osmańczyk - dziennikarz, publicysta i politolog. 

Pochodził ze wsi Jagielno, położonej na skraju Śląska Opolskiego, który znajdował się w niemieckich granicach i nie wszedł w skład niepodległej Polski. Rodzina Osmańczyka kultywowała polską świadomość narodową i młody Edmund wzorem swoich przodków wyjechać pobierać naukę w szkole ojców marianów w podwarszawskich Bielanach. Ukończyłem je zdaniem matury w 1932 roku.

– Edmund Osmańczyk był człowiekiem wielkiego, nowoczesnego formatu. Wśród wielu tytułów do chwały i sławy niech nie zaginie jego wieloletnia serdeczna więź z Polskim Radiem. Po raz pierwszy wystąpił przed mikrofonem Polskiego Radia w Katowicach 19 października 1936 roku, bezpośrednio po zjeździe Związku Polaków w Niemczech na Górze św. Anny – mówił Maciej Józef Kwiatkowski w swojej audycji "Z historii radia". – Swemu pierwszemu wystąpieniu radiowemu dał tytuł "Byliśmy, jesteśmy, będziemy", który szybko stał się hasłem Polaków w Niemczech.

Osmańczyk był aktywnym działaczem funkcjonującego w dwudziestoleciu międzywojennym Związku Polaków w Niemczech. Był współtwórcą znaku organizacji, tzw. "rodła". W 1938 roku wziął udział w Kongresie Polaków w Niemczech, który został zorganizowany na 15-lecie działalności Związku. Nagrał wówczas przebieg wydarzenia na taśmie magnetofonowej i potajemnie przewiózł je do Polski. Sprawozdanie Osmańczyka zostało wyemitowane na falach wszystkich rozgłośni Polskiego Radia 12 marca 1938 roku.

Posłuchaj

Poświęcenie w czasie II wojny światowej

W sierpniu 1939 roku zdezerterował z Wehrmachtu i uciekł do Polski. 31 sierpnia rozpoczął pracę w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia jako redaktor audycji w języku niemieckim. W obawie przed wykryciem przez niemiecki wywiad posługiwał się pseudonimem Jan Gor, którego używał już do końca okupacji.

5 września nie zdecydował się na ewakuację wraz z dyrekcją Polskiego Radia i pozostał na stanowisku w ochotniczym zespole warszawskiej rozgłośni. Kontynuował redagowanie audycji w języku niemieckim i przygotowywał reportaże z frontu dookoła oblężonej Warszawy. 26 września otrzymał od prezydenta Stefana Starzyńskiego dowód na nazwisko Jana Krzemińskiego, dzięki któremu przeżył okupację niemiecką.

– Kamuflaż był tak dobry, że Osmańczyk wraz z dowodem dostał nawet ciocię Krzemińską, która była gotowa zawsze poświadczyć autentyczność tożsamości siostrzeńca – opowiadał Maciej Józef Kwiatkowski.

W latach okupacji służył w konspiracyjnym radiu i przygotowywał program na przewidywaną po wojnie Rozgłośnię Śląską.

Wziął udział w Powstaniu Warszawskim i od 9 sierpnia do 3 października 1944 roku wygłaszał codzienne komentarze w programie Polskiego Radia na falach powstańczej radiostacji "Błyskawica". Jego audycja nosiła tytuł "Dzień walki". 21 września zmarł jego czteromiesięczny synek. Osmańczyk opowiedział o jego śmierci na falach radiostacji:

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

– Przez 52 dni wołamy o pomoc dla żołnierzy i ludności cywilnej. Po wielokroć wołaliśmy o pomoc dla najbiedniejszych w stolicy, matek z małymi dziećmi, bo w Warszawie od 50 dni giną dzieci. A dziś rano wołającemu o tę pomoc pracownikowi Polskiego Radia zmarł jedyny synek maleńki, Łukasz Gor. Zagłodzony nie wytrzymał zapalenia płuc w zimnych ruinach domu na ulicy Wilczej. Matka krzyczy z rozpaczy, dobrzy ludzie zbijają trumienkę, a ja ojciec piszę 52. "Dzień walki", krzyk wołania o pomoc. Po to, aby wreszcie ustały krzyki oszalałych z rozpaczy matek. 52 dni nóż wbija się w serce. Warszawa walczy – odczytał tekst komentarza Maciej Józef Kwiatkowski w swojej audycji.

Lata powojenne

W 1945 roku działał w Komitecie Obywatelskim Polaków Śląska Opolskiego, który powstał na rzecz opieki polskiej ludności Śląska i ustanowienia na jego obszarze polskiej administracji. Jako korespondent wziął udział w zdobyciu Berlina, a następnie relacjonował przebieg konferencji poczdamskiej i procesów norymberskich.

W 1946 roku napisał książkę "Sprawy polskie", w której zachęcał Polaków do wytężonej pracy oraz przewidywał odbudowę gospodarczą Niemiec i konieczność powojennej współpracy z niedawnym wrogiem. Wywołała wiele kontrowersji i po kilku latach została wycofana z obiegu przez komunistów. Sam Osmańczyk w okresie stalinizmu jako korespondent z Niemiec dał się zaangażować w propagandową machinę nowej władzy.

Posłuchaj

Po wojnie ponownie znalazł się w Polskim Radiu. Pracował wiele lat jako korespondent zagraniczny. W 1952 roku po raz pierwszy został posłem na Sejm PRL, którym był z przerwami aż do 1985 roku. W 1956 roku zwrócił uwagę na potrzebę rehabilitacji żołnierzy Armii Krajowej, której sam był członkiem. Był członkiem Rady Państwa w latach 1979-1980.

Sierpień 1980 roku stał się przełomem dla Edmunda Osmańczyka, który stopniowo zaczął przechodzić do opozycji wobec władzy komunistycznej. Wziął udział w obradach Okrągłego Stołu po stronie opozycji, a w wyborach z 4 czerwca 1989 roku zdobył mandat senatora z okręgu opolskiego z listy Komitetu Obywatelskiego "Solidarność".

sa

Zgodni z doniesieniami prasy Polskie Radio miało rozpocząć emisję dwie godziny później. Pierwszą wyemitowaną audycję poświęcono muzyce Fryderyka Chopina. Do dziś obowiązuje również nadawany tego dnia sygnał – Polonez A–dur. 

Pierwsza audycja radiowej Jedynki: "Halo, halo! Tu Polskie Radio Warszawa!"

Początki Polskiego Radia 

– Początki polskiej radiofonii sięgają roku 1925, kiedy to wyemitowano pierwszy próbny program. Prace koordynował Roman Rudnicki, inżynier, członek Polskiego Towarzystwa Radiotechniczego, szef pierwszej polskiej stacji radiowej – usłyszeliśmy w programie "Pora na Trójkę". Roman Rudnicki zapoczątkował emisję radiową w niepodległej Polsce. 1 lutego 1925 roku nadał komunikat "Tu Próbna Stacja Radionadawcza Polskiego Towarzystwa Radiotechniczego, fala 285 metrów". Słowa te zostały wygłoszone ze studia przy ul. Narbutta 29.

Szczepcio i Tońcio: cicho... pani urzędniczka teraz pije herbatę (Archiwum Polskiego Radia) / Polskie Radio

Pierwsi spikerzy

Głosy z Archiwum Polskiego Radia

Tydzień po emisji pierwszego programu do tworzącego się zespołu dołączył Tadeusz Bocheński. "Pamiętam, że po raz pierwszy stanąłem przed mikrofonem 26 kwietnia 1926 roku. Powiedziałem wtedy "Halo, halo, Polskie Radio Warszawa". Wyglądało to bardzo śmiesznie i prymitywnie. Przed mikrofonem stawiało się gramofon sprężynowy, który należało nakręcać i włączano płytę. Jakość dźwięku, który był słyszalny przez odbiorniki, nie była najlepsza" – wspominał w jednej z rozmów.

Tadeusz Bocheński pierwszy spiker radiowy (Archiwum Polskiego Radia) / Polskie Radio

95 lat Polskiego Radia. Serwis specjalny

Wspomnienia, ciekawostki, archiwalne nagrania i dokumenty, znaleźć można w przygotowanym z okazji 95-lecia działalności Programu Pierwszego Polskiego Radia, serwisie specjalnym. 

***

Tytuł audycji: Pora na Trójkę
Prowadzi: Łukasz Ciechański
Data emisji: 19.04.2021
Godziny emisji: 07.49

zch

W krainie skeczy, satyr i kabaretów

Urodził się 17 czerwca 1944 roku w Warszawie. Pochodził z artystycznej rodziny - jego matka Justyna Kreczmarowa znana była z wieloletniej współpracy z warszawskim Teatrem Polskim, natomiast ojciec zasłynął występami w filmach i serialach telewizyjnych.

– Adam był takim paniczykiem z dobrego domu. Fajny taki: z pozoru sztywny, zasadniczy, a myśmy wiedzieli, że on wcale taki nie jest. Pod spodem była chęć życia - wspominał aktor i satyryk Stefan Friedmann w audycji Doroty Gacek i Elżbiety Łukomskiej z cyklu "Słowa po zmroku". 

Ukończył studia na Wydziale Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Swoje życie związał jednak z poezją i satyrą, nie ze sztuką.

Swoje pierwsze teksty opublikował w 1964 roku w "Almanachu Młodych" – czasopiśmie literackim funkcjonującym od połowy lat 50. W tym samym czasie zaczął współpracować z kabaretem klubu studenckiego "Hybrydy". Kilka lat później natomiast został członkiem świeżo powstałego kabaretu satyrycznego "Pod Egidą".

Na początku lat 70. Kreczmar związał się z Polskim Radiem. Wraz z Jackiem Janczarskim i Jerzym Markuszewskim stworzył wówczas dla Programu III "Ilustrowany Tygodnik Rozrywkowy", który był emitowany do 1974 roku. 

Przeczytaj także: "Ilustrowany Tygodnik Rozrywkowy" - tego słuchała cała Polska

Audycja wypełniona była różnego rodzaju skeczami, wykładami i słuchowiskami autorstwa nie tylko trójki jej inicjatorów, lecz także między innymi Marcina Wolskiego, Marii Czubaszek i Stefana Friedmanna.

- Myśmy kochali radio. To były lata fantastycznych kontaktów z ludźmi. Cudowne czasy, gdy wszystko było na świeżo, na nowo. Byliśmy prekursorami, którzy odkrywają Amerykę żartu w Trójce - wspominał Stefan Friedmann na antenie Polskiego Radia.

Do kręgu najbardziej znanych słuchowisk Kreczmara z tamtego okresu należy między innymi "Okno na świat" opierające się na dialogach małżeńskich głównych bohaterów – Dziuni i Mordeczki, "Administrator" pokazujący problemy, z jakimi borykał się Pan Dziamdziak chcąc uzyskać zgodę na remont mieszkania, oraz "Wspomnienia prokuratora", w którym prokurator Ski opowiada o prowadzonych przez siebie śledztwach.

Gwiazda, która zgasła zbyt wcześnie

Kreczmar realizował się również, pisząc teksty piosenek - jego utwory chętnie wykonywali tacy artyści jak Maryla Rodowicz ("Marmolada" i "Nietakt"), Edyta Geppert ("Mój pejzaż"), Ewa Bem ("Nie ma tych bram") i Jerzy Połomski ("Daj", "Miłujcie tedy, ile chcecie").

– Kiedyś napisałem piosenkę "Poeta i pan Strauss" i to był szczyt mojej dumy, że tyle zawarłem mądrych treści w jednej piosence. Na co Adam przeczytał i mówi: "Słuchaj, ja bym z tego zrobił 16 piosenek" - wspominał szwagier poety Krzysztof Daukszewicz w audycji Elżbiety Łukomskiej i Doroty Gacek z cyklu "Słowa po zmroku". 

Jego talent nie był jednak w stanie w pełni się rozwinąć. Adam Kreczmar zmarł 26 sierpnia 1982 roku, mając zaledwie trzydzieści osiem lat. Powodem była choroba, na którą satyryk cierpiał od dziecka. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

– Żaden lekarz nie dawał mu perspektywy długiego życia, Adam doskonale o tym wiedział – mówił dr Piotr Lubowiński w audycji Anny Retmaniak "Adam Kreczmar - wybrańcy bogów umierają młodo". – Przez to żył intensywniej niż inni, mocniej niż inni. Żył ponad stan, ponad możliwości swoje i medycyny. Nie oszczędzał się. Lubił zjeść, wypić, wypalić. Zachowywał się tak, jak najgorszy pacjent przy tej chorobie - dodał. 

jb

Zwyczajni Kowalscy

95 lat Polskiego Radia. Zobacz serwis specjalny

Akcja powieści toczy się w okresie międzywojennym. Irena (początkowo w tej roli Lidia Wysocka, później Karin Tische) i Paweł (Stefan Michalak) są małżeństwem od roku i od niedawna mieszkają w Warszawie, do której przyjechali w poszukiwaniu pracy - ona jest modystką, on nauczycielem w szkole powszechnej. Obydwoje pochodzą z Małopolski - Irena z Kazimierza Dolnego nad Wisłą, Paweł z Krakowa. Mieszkają w małym pokoju na Śródmieściu i każde dodatkowe pieniądze odkładają, aby kupić własne mieszkanie. Gdy wreszcie udaje im się zebrać odpowiednią sumę, przeprowadzają się na Żoliborz. Wtedy też Irena dowiaduje się, że jest w ciąży - kilka miesięcy później na świecie pojawia się ich syn Jerzy.

Sceny z życia pary wzbogacone są wypowiedziami narratora. Opowiada on słuchaczom, w jaki sposób małżeństwo spędza święta Bożego Narodzenia i gdzie jeżdżą na wakacje, a nawet jak wyglądają wizyty ich teściów. Porusza również problemy bardziej osobiste: między innymi relacjonuje kłótnie pary, które - z powodu skrajnie różnych charakterów Ireny i Pawła - często się pojawiają.

Powieść nie skupia się jednak wyłącznie na codziennych problemach małżeńskich. Kowalscy mają bowiem wiele różnych zainteresowań. Sporo podróżują po Polsce, często chodzą na koncerty, chętnie sięgają po książki. Przede wszystkim jednak żywo interesują się aktualną polityką państwową i międzynarodową, kulturą oraz ekonomią, a tematy te poruszają w prowadzonych między sobą rozmowach. 

Zobacz również:

• W Jezioranach - 60 lat radiowej powieści
• "Słuchacze pytali o ich zdrowie i zapraszali do siebie". 64 lata z Matysiakami

"Kowalski to jest przede wszystkim kowal swojego własnego losu"

Powieść Kuncewiczowej była nadawana przez siedem miesięcy - od listopada 1936 do czerwca 1937 roku. Później nastąpiła półroczna przerwa, spowodowana wątpliwościami kierownictwa Polskiego Radia, czy program warto kontynuować. Ogłoszono wtedy ankietę, w której spytano słuchaczy, co myślą o "Dniach powszednich państwa Kowalskich". Zarówno do redakcji, jak i prywatnie do Kuncewiczowej napłynęło wówczas wiele listów, w których Polacy prosili o wznowienie nadawania powieści. Tak też się stało - od grudnia 1937 roku wyemitowano jeszcze pięć odcinków programu. 

Pomysł na program narodził się w głowie autorki po licznych rozmowach przeprowadzonych z ówczesnymi pracownikami Polskiego Radia - zastępcą szefa Wydziału Literackiego Janem Parandowskim i kierowniczką działu kobiecego Emilią Grocholską.

- Dlaczego wybrałam sobie akurat to nazwisko? Bo dla mnie Kowalski to jest przede wszystkim kowal swojego własnego losu - wyznała pisarka na antenie Polskiego Radia w 1979 roku. 

Szczypta dydaktyki, odrobina rozrywki

Według pierwszych wersji "Dni powszednie państwa Kowalskich" miały być audycją o walorach dydaktycznych. Za pomocą szeregu instruktażowych scen i dialogów Kuncewiczowa chciała ukazać małżeńską codzienność - między innymi problemy związane z kupnem pierwszego mieszkania oraz wychowaniem dzieci - i w ten sposób doradzić młodym parom, niezdającym sobie tak do końca sprawy z tego, jakie czekają na nich wyzwania. Szybko okazało się jednak, że perypetie tytułowej rodziny Kowalskich są traktowane przez słuchaczy nie tylko jako źródło nauki, lecz także rozrywki. 

- Projekt miał być dydaktyczny, ale mi morał nie wychodził. Od razu wychodziła mi natomiast powieść, czyli nie uogólnienie, tylko indywidualizacja każdej sytuacji. To jest zresztą stała cecha mojego pisarstwa - przyznała Kuncewiczowa na antenie Polskiego Radia w 1979 roku. 

Maria Kuncewiczowa. Wędrówki po krętych ścieżkach umysłu

W 1938 roku ukazała się wersja drukowana "Dni powszednich państwa Kowalskich", wzbogacona o dwie nowe części. 

Ich akcja rozpoczyna się wkrótce po wybuchu II wojny światowej. Kilka miesięcy po rozpoczęciu konfliktu Paweł wyjeżdża z kraju i wstępuje do wojska. Irena z Jerzym zostają natomiast w Polsce. Po wojnie małżeństwo przenosi się do Wielkiej Brytanii, gdzie musi zmierzyć się z nowymi problemami - Irenę dręczą nocne koszmary, a Jerzy nie dogaduje się z ojcem. Ma do niego żal, że zostawił rodzinę, gdy ona najbardziej go potrzebowała.

jb/mc

Podczas pracy korzystałam z artykułu miedioznawczyni prof. Elżbiety Pleszkun-Olejniczak "Literatura w polskim radiu w okresie międzywojennym", który ukazał się w 1989 roku na łamach 45 numeru pisma "Prace Polonistyczne/Studies in Polish Literature".