10 grudnia 1894 roku urodził się Tadeusz Tomaszewski, generał, szef sztabu obrony Warszawy.

Po ukończeniu gimnazjum wstąpił do I Brygady Legionów. W 1917 roku rozpoczął naukę w szkole podchorążych, uczył go m.in. gen. Franciszek Kleeberg. Po odzyskaniu niepodległości wstąpił do Wojska Polskiego. Walczył m.in. w obronie Lwowa.

W latach dwudziestych pełnił szereg funkcji jako szkoleniowiec i wykładowca uczelni wojskowych. Dowodził też jednostkami artylerii, od 1932 był szefem sztabu Okręgu Korpusu Nr. V w Krakowie. Od 1937 roku pełnił funkcję dowódcy Legii Akademickiej – ochotniczej formacji studentów kształcącej żaków w duchu obronności.

Rozwiązał tę organizację 2 września 1939. Dzień później został powołany na stanowisko szefa sztabu obrony Warszawy. Szef sztabu jest najbliższym współpracownikiem dowódcy i odpowiada za realizację jego rozkazu. Tomaszewski pełnił tę funkcję przy gen. Walerianie Czumie. Mężczyźni znali się prawdopodobnie od 1936 roku, gdy obaj stacjonowali we Lwowie.

Funkcję szefa sztabu pełnił do 29 września. Po kapitulacji Warszawy dostał się do niemieckiej niewoli, w której spędził wojnę. Po uwolnieniu z oflagu został przyjęty do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i został delegatem dowódcy II Korpusu Polskiego w Niemczech.

Po wojnie pozostał na emigracji. 11 listopada 1966 Prezydent RP August Zaleski awansował go do stopnia generała brygady, zmarł 3 grudnia 1967. Nigdy już nie zobaczył Warszawy.

Posłuchaj wspomnień gen. Tomaszewskiego w serwisie specjalnym Radia Wolności >>>>

bm

We wrześniu 1939 roku Julien Bryan spędził dwa tygodnie w stolicy Polski. W tym czasie dokumentował zbrodnie dokonywane przez Niemców na polskich cywilach. Jego zdjęcia oraz film były pierwszymi świadectwami okrucieństw współczesnej wojny.

Apel do świata

– Prezydencie Roosevelcie i narodzie amerykański! Posłuchajcie mojej opowieści, a ci, którzy ją usłyszycie, zapiszcie słowo po słowie. Mówię z oblężonego miasta Warszawy. Nazywam się Bryan, Julien Bryan, fotograf amerykański. Mam teraz okazję do przesłania wiadomości do Ameryki. Moim zadaniem jest opowiedzenie w prostych słowach tego, co widziałem przez dziesięć dni – rozpoczął swój dramatyczny apel do sumienia świata.

Julien Bryan poinformował amerykańskich słuchaczy o tym, że wszyscy przebywający w Warszawie pracownicy dyplomatyczni i obywatele Stanów Zjednoczonych są bezpieczni i chronią się w piwnicach pod ambasadą. Następnie przekazał wstrząsającą relację z oblężonego miasta.

Dowiedz się więcej o wydarzeniach w Polsce we wrześniu 1939 roku z serwisu specjalnego www.wrzesien1939.polskieradio.pl 

Opowiedział o zbrodniach popełnianych przez niemieckie lotnictwo. Luftwaffe ostrzeliwało bezbronnych cywilów i zrzucało bomby na budynki mieszkalne. Wielu ludzi zginęło, ulice miasta pokryły się grobami, a warszawiacy zostali zmuszeni do życia w gruzach.

– Muszę mówić w imieniu Polaków na antenie, aby przekazać wszystkim ludziom w Ameryce, w tym panu, panie prezydencie Roosevelcie, o tym, co się dzieje z trzydziestoma pięcioma milionami niewinnych ludzi w Polsce. Ameryka musi zacząć działać i zażądać zaprzestania tego najpotworniejszego w czasach współczesnych mordowania ludzi. Prosimy was w imię uczciwości, sprawiedliwości i chrześcijaństwa o pomoc dla tych dzielnych Polaków – apelował świadek wojny.

"Posłuchajcie mojej opowieści"

Po powrocie do Stanów Zjednoczonych Bryan opublikował fotografie z oblężonej Warszawy w miesięcznikach "Life", 23 października, oraz "Look", 5 grudnia 1939 roku. Świat był wstrząśnięty dramatycznymi obrazami z wojny w Polsce.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

W 1940 roku stworzył film "Oblężenie", który odbił się szerokim echem i został nominowany do nagrody amerykańskiej Akademii Filmowej w 1941 roku w kategorii najlepszy krótkometrażowy film dokumentalny. Po latach napisał również książkę o oblężeniu Warszawy z 1939 roku.

Kilkukrotnie wracał do Polski po zakończeniu II wojny światowej. W 1946 roku wykonał fotografie zrujnowanej Warszawy. Ponownie ją odwiedził w 1958 roku, kiedy dzięki szeroko zakrojonej akcji gazety "Express Wieczorny" udało się odszukać bohaterów zdjęć Bryana z września 1939 roku. Jego wizyta została odnotowana m.in. na antenie Polskiego Radia.

– Pan Bryan chciał jechać wszędzie tam, gdzie coś się waliło, paliło. Gdzie ludzie byli ranni i ostrzeliwani z samolotów. Nie spodziewałem się, że aż dwadzieścia kilka osób mogło przeżyć tę całą historię. Teraz dopiero przeczytałem w "Expressie Wieczornym", że szukają Radlińskiego, więc zgłosiłem się niezwłocznie i oto jestem – powiedział Stefan Radliński, żołnierz Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku i osobisty asystent Juliena Bryana w czasie dokumentacji oblężenia Warszawy.

Posłuchaj wiadomości Polskiego Radia o poszukiwaniach bohaterów zdjęć Bryana.

Julien Bryan po raz ostatni powrócił do Warszawy w 1974 roku i ponownie został ciepło przyjęty. Zmarł tego samego roku, 20 października w Nowym Jorku.

sa

Nadawanie programu przestało być możliwe bez dostaw prądu z ostrzelanej Elektrowni Powiśle. Uszkodzenia były zbyt poważne, aby możliwe było wykonanie bieżących napraw. Słuchacze musieli pożegnać się z radiem, które utrzymywało ich na duchu. Oprócz koncertu Szpilmana radioodbiorcy z Warszawy mogli usłyszeć przemówienie prezydenta Stefana Starzyńskiego. Niestety płyta z nagraniem jego głosu nie została odnaleziona.

Fortepian gra w akompaniamencie bomb

Władysław Szpilman od 1935 roku był etatowym pianistą Polskiego Radia i kontynuował pracę po wybuchu II wojny światowej. 23 września 1939 roku dotarł do budynku radia, w którym przez około pół godziny wykonywał przed mikrofonem kompozycje Fryderyka Chopina. Jak sam wspominał, grał wśród huku wybuchających bomb i ledwo co słyszał dźwięki instrumentu. Była to ostatnia wykonana na żywo audycja muzyczna w Polskim Radiu.

– Artyleria bardzo mocno ostrzeliwała, wydawało mi się, że specjalnie, gmach radia. Byłem troszeczkę wystraszony. Olgierd Straszyński, który ustawiał mikrofony w studiu, chciał postawić fortepian bliżej okna, ja go prosiłem, żeby dalej. Mówił: "to nie ma żadnego znaczenia panie Władysławie. Jak pan wierzy to niech się pan pomodli, bo jak rąbnie szrapnel, to i tak nic po nas nie zostanie". I zagrałem Chopina, pół godziny – wspominał po latach na antenie Polskiego Radia.

Posłuchaj i zobacz wspomnienia pianisty z ostatniego koncertu we wrześniu 1939 roku.

Władysław Szpilman po zakończeniu II wojny światowej kontynuował pracę w Polskim Radiu i do 1963 roku był kierownikiem Redakcji Muzycznej.

Samo dotarcie do gmachu na Zielnej 25 w drugiej połowie września 1939 roku sprawiało poważne trudności pracownikom. Droga wiodła przez domy stojące w płomieniach oraz zwały gruzów kryjące w sobie martwe ciała niegdysiejszych lokatorów. Po dotarciu do siedziby radia pracownicy byli zagrożeni pociskami niemieckiej artylerii, która celowała w najważniejsze instytucje i budynki w mieście.

"Chciałem, by Warszawa była wielka"

Około południa w Polskim Radiu wystąpił Stefan Starzyński. W korytarzu minął się z Władysławem Szpilmanem, który wspominał, że prezydent Warszawy wyglądał na poważnie przemęczonego.

Płyta z nagraniem ostatniego przemówienia Stefana Starzyńskiego nie została odnaleziona. Słowa prezydenta stały się testamentem jego pracy i poświęcenia dla stolicy:

"Chciałem, by Warszawa była wielka. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości. I Warszawa jest wielka. Dziś widzę wielką Warszawę, otoczoną kłębami dymu, rozczerwienioną płomieniami ognia, wspaniałą, niezniszczalną, wielką, walczącą Warszawę. I choć tam, gdzie miały być wspaniałe sierocińce gruzy leżą, gdzie miały być parki dziś są barykady gęsto trupami pokryte, choć płoną nasze biblioteki, choć palą się szpitale – nie za lat pięćdziesiąt, nie za sto, lecz dziś Warszawa broniąca honoru Polski jest u szczytu swej wielkości i chwały".

Słuchacze 23 września 1939 roku mogli jeszcze usłyszeć powtarzane z poprzedniego dnia przemówienie ppłk. Wacława Lipińskiego. Szef propagandy Dowództwa Obrony Warszawy przygotowywał już codzienne wieczorne wystąpienie, ale jak się okazało, nie miał więcej możliwości przemawiania przed radiowym mikrofonem.

sa