– W rosyjskich bajkach jedną z najbardziej popularnych postaci jest Iwan Duraczonok, czyli Jaś Głuptas. Nieobdarzony zbyt silnym intelektem, w miarę uczciwy, w miarę sprytny, który potrafi zyskać tron carski i rękę pięknej carewny – tak rozpoczyna swoją opowieść o dojściu Nikity Chruszczowa do władzy, prof. Paweł Wieczorkiewicz w audycji z cyklu "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej ZSRR" nadanej w 1997 r.

Iwan Duraczonok, wbrew wszelkim zewnętrznym okolicznościom, wbrew temu, że musi zmierzyć się z mądrzejszymi, potężniejszymi, możniejszymi od siebie rywalami zdobywa jednak władzę. I tak było w przypadku Nikity Chruszczowa.

Nz.: Nikita Chruszczow - I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR. Wikimedia Commons/dp"
Mierny, ale wierny

Nikita Chruszczow pochodził z rodziny chłopskiej. Urodzony na Ukrainie, ukończył elementarną szkołę. Od 12 roku życia pracował w fabrykach i kopalniach Donbasu jako ślusarz. W 1918 r. wstąpił do partii bolszewików i od razu stał się bardzo lojalnym, bardzo dyspozycyjnym, spełniającym wszystkie polecenia, młodym funkcjonariuszem paryjnym. Miał to szczęście, że zaprzyjaźnił się z drugą żoną Stalina. Został przez niego zauważony i doceniony. Jego kariera polityczna potoczyła się szybko i błyskotliwie. – W czasie wielkiej czystki w roku 1938 został I sekretarzem partii na Ukrainie, wszedł do władz Biura Politycznego, został członkiem największej elity państwa sowieckiego – mówił historyk.

Człowiek bez ambicji?
Po zakończeniu wojny Chruszczow stawał się coraz bardziej krytyczny wobec poczynań generalissimusa, ale ze swymi poglądami się nie zdradzał.

– Podczas sławnych bankietów na daczy Stalina zgrywał zawsze dobrodusznego, chłopka-roztropka. W związku z tym wszyscy: Beria, Malenkow, Mołotow nie traktowali go poważnie. Był człowiekiem, który nie sprawiał wrażenia osoby o wielkich ambicjach, chcącej objąć najwyższe stanowiska w państwie – słyszymy w komentarzu historyka.
Władza ponad wszystko

Okazało się, że wrażenia były mylne. Chruszczow władzę uzyskał, a przeciwników się pozbył. - Chruszczow rządził ciągle wraz z najbliższymi współpracownikami Stalina, swoimi potencjalnymi rywalami do władzy, z Wiaczesławem Mołotowem, Klimentem Woroszyłowem, Łazarem Kaganowiczem, ale także Gieorgijem Malenkowem, odsuniętm co prawda do drugiego szeregu, ale wciąż członkiem Biura Politycznego KPZR - komentował prof. Paweł Wieczorkiewicz. - To stanowiło obciążenie dla ambicji Chruszczowa, który marzył o tym, aby rządzić samowładnie niczym Stalin, przy pomocy innych metod, ale samemu.

Historyk przypomniał okoliczności wyeliminowania przeciwników politycznych przez Chruszczowa, mówił o referacie przywódcy KPZR, wygłoszonym podczas XX zjazdu parii, w którym potępił kult jednostki i zbrodnie popełnione przez Stalina.

"Sprawować władzę na Kremlu to mało, trzeba ją stale umacniać" – powtarzał przywódca radziecki.

Prezydent St. Zjednoczonych John F. Kennedy i I sekretarz KC KPZR, premier ZSRR Nikita Chruszczow na spotkaniu w Wiedniu, 1961. Wikimedia Commons/dp. Źr.: Narodowe Archiwum St. Zjednoczonych

Archiwa

Wśród archiwalnych nagrań, jakie zachowały się w Polskim Radiu, jest fragment przemówienia Nikity Chruszczowa z uroczystości pogrzebowych Józefa Stalina, w którym wychwalał talent wielkiego wodza. Z kolei w archiwach Rozgłośni Polskiej RWE znajduje się pamiętna wypowiedź Nikity Chruszczowa na forum ONZ, kiedy to waląc butem o pulpit wołał: ”Sprawa węgierska w gardłach niektórych ludzi utkwiła jak zdechły szczur, którego nie mogą wypluć”. Posłuchaj.

Poznaj kulisy dojścia do władzy Nikity Chruszczowa oraz fakty związane z tajnym referatem, jaki wygłosił podczas XX Zjazdu KPZR.
Więcej faktów z najnowszej historii ZSRR znajdziesz na "moje.polskieradio.pl”>>>
bs

21 czerwca 1945 roku szesnastu porwanych przez NKWD przywódców Polskiego Państwa Podziemnego usłyszało wyrok Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRS w Moskwie. Przywódców PPP oskarżono o działania przeciwko Armii Czerwonej i ZSRS oraz współpracę z Niemcami. Ukartowany proces rozpoczął się trzy dni wcześniej, 18 czerwca 1945 roku. 

Jałtański podział świata

21 lutego 1945 Rada Jedności Narodowej - parlament Polski Podziemnej, mimo sprzeciwu rządu emigracyjnego, postanowiła uznać ustalenia konferencji jałtańskiej. Polacy wierzyli, że dojdzie do demokratycznych wyborów, które pozwolą wybrać rząd "jedności narodowej", niezależny od władzy radzieckiej, o czym zapewniali w Jałcie przywódcy wielkich mocarstw: Roosevelt, Churchill i Stalin.

Podjęto rozmowy z Rosjanami. 4 marca 1945 odbyło się w Pruszkowie wstępne spotkanie delegacji AK z płk Pimienowem, pełnomocnikiem gen. Iwana Sierowa, który jak się później okazało odpowiadał za zbrodnię na polskich oficerach w Katyniu. Pimienow zapewniał, że strona sowiecka ma uczciwe zamiary i zaprosił gen. Leopolda Okulickiego "Niedźwiadka", ostatniego dowódcę Komendy Głównej AK oraz wicepremiera Jana Stanisława Jankowskiego na spotkanie ze sztabem marszałka Gieorgija Żukowa. "Ja, jako oficer Armii Czerwonej, któremu przypadła w udziale tak ważna misja, daję panu pełną gwarancję, że od dnia, kiedy los pana będzie zależeć ode mnie, to jest od przyjazdu do nas, będzie pan całkowicie bezpieczny" - ręczył w liście wysłanym do gen. Okulickiego 6 marca.

- Ja tam nie chcę iść, dlatego że ja tam już siedziałem i oni drugi raz mnie nie wypuszczą - przytaczał słowa gen. Okulickiego Adam Bień.

Podstępnie zwabieni

Sowieci oczywiście obietnicy nie dotrzymali. 27-28 marca 1945 w Pruszkowie funkcjonariusze NKWD podstępnie aresztowali szesnastu przywódców Polski Podziemnej, po czym wywieźli ich specjalnym samolotem do Moskwy i osadzili w więzieniu na Łubiance.

- Pierwsi na rozmowy udali się Jankowski, Okulicki i Pużak - wspominał w reportażu Adam Bień. - Nie wrócili tego dnia. Cały dzień czekaliśmy na nich w konspiracyjnym lokalu przy ul. Hożej i mimo, że tego 27 marca otrzymaliśmy anonim, żebyśmy nie szli, że nas wszystkich zamkną, myśmy jednak zdecydowali się też pójść.

- Gdybyśmy się nie zgodzili, gdybyśmy nie poszli, to Rosja potraktowałaby to jako niechęć do pertraktacji - dodał.

Z Warszawy do Moskwy

Bohater reportażu Hanny Bogoryja-Zakrzewskiej relacjonował szczegóły zatrzymania i wywiezienia do Moskwy.

- Z Pruszkowa pojechaliśmy do Włoch - mówił. - Przy telefonie siedział major NKWD, w tym momencie kiedyśmy weszli on skończył rozmowę i powiedział: "Proszę panów, właśnie rozmawiałem z Moskwą. Wasi koledzy, którzy wczoraj przyjechali do nas, w tej chwili wylądowali na lotnisku w Moskwie. Potraktowaliśmy to jako dobrą wiadomość, ale przyszedł wieczór, czekaliśmy, nic się nie działo i dopiero następnego dnia rano pojawił się jakiś generał i powiedział, że pojedziemy na lotnisko. Podwórze otoczone było przez żołnierzy z karabinami, czarne limuzyny czekały, wsiedliśmy i pojechaliśmy na Okęcie. Pamiętam, jak jeden z radzieckich oficerów zapytał nas: "A zabraliście w tę drogę garść ziemi ojczystej?"

Akt oskarżenia

Wszyscy trafili do słynnej moskiewskiej katowni, jaką było więzienie na Łubiance. "Okulicki Leopold, Jankowski Jan Stanisław, Bień Adam, Jasiukowicz Stanisław oskarżeni są o organizowanie i dowodzenie siłami podziemnymi na tyłach Armii Czerwonej, na ziemiach zachodniej Białorusi, Ukrainy, Litwy oraz w Polsce. Akt oskarżenia zarzuca im, że kierowali akcją terrorystyczną przeciwko oficerom i żołnierzom Armii Czerwonej. Akt oskarżenia obciąża ich winą za zabicie 594 i ranienie 219 żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej. Prócz tego Okulicki oskarżony jest o szpiegostwo i kierownictwo wywiadem na tyłach Armii Czerwonej" - brzmiał fragment oskarżenia.

Wyroki

Rosjanie ujawnili fakt aresztowania przywódców Polskiego Podziemia dopiero półtora miesiąca później. Proces rozpoczął się 18 czerwca 1945 i trwał zaledwie trzy dni. Wyrok ogłoszono 21 czerwca 1945. Wszyscy otrzymali kary pozbawienia wolności. Gen. Leopolda Okulickiego skazano na 10 lat, Jana Stanisława Jankowskiego na lat 8. Adam Bień usłyszał wyrok 5 lat. Trzech z aresztowanych nie wróciło do Polski, czwarty - Kazimierz Pużak, co prawda wrócił, ale zmarł w bierutowskim więzieniu.

Władze radzieckie w oficjalnym komunikacie podały, że gen. Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 na zawał serca. Adam Bień opowiadał w audycji o tym ostatnim dniu życia dowódcy AK. Sam Bień powrócił do kraju w sierpniu 1949 roku.

Jak to było możliwe?

Procesem szesnastu zajęła się też w 2007 r. w audycji z cyklu "Tajna historia Polski" Olga Braniecka. - Jak to było możliwe, że wszyscy na świecie i w kraju byli odwróceni, kiedy szesnastu przywódców polskiego państwa podziemnego 27 i 28 marca 1945 przyjęło zaproszenie gen. Iwanowa, nieznanego nikomu, który potem okazał się szefem NKWD, osławionym gen. Sierowem. Pojechali do Pruszkowa i stamtąd zostali wyekspediowani do Moskwy – pytała swego gościa dr Andrzeja Chmielarza z Wojskowego Biura Badań Historycznych.

- Przywódcy Polski Podziemnej kierowali się zasadą, że podpisanych traktatów się dotrzymuje - powiedział historyk. - Zobowiązania sojusznicze traktowane były niesłychanie poważnie. Zderzenie z sowiecką "real politik", która depcze absolutnie wszystkie przyjęte i uznane w świecie wartości była dla tych ludzi ogromnym szokiem.

Na tę grę nabrali się nie tylko oni; inni wielcy tego świata również.

Michaiła Tuchaczewskiego, jednego z najsławniejszych dowódców Armii Czerwonej aresztowano 22 maja 1937 r. po jego przyjeździe do Kujbyszewa, gdzie znajdowała się siedziba dowództwa Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego. Wcześniej NKWD zatrzymało jego najbliższych współpracowników. Marszałka oskarżono o szpiegostwo i zdradę stanu. Dowody, uzyskane za pośrednictwem niemieckiego wywiadu, zostały sfabrykowane w Berlinie z inspiracji podwójnego agenta, białogwardyjskiego gen. Nikołaja Skoblina, który działał na polecenie NKWD.
Okrutnie torturowany w czasie śledztwa Tuchaczewski "przyznał się" do stawianych mu zarzutów i podpisał wszystko czego od niego żądano.

Razem z Tuchaczewskim na ławie oskarżonych zasiadło siedmiu wysokiej rangi sowieckich oficerów: dwóch komandarmów 1 rangi (odpowiednik generała armii): Iona Jakir - dowódca Kijowskiego Okręgu Wojskowego i Ieronim Uborewicz - dowódca Białoruskiego Okręgu Wojskowego; komandarm II rangi (ranga generała pułkownika) Awgust Kork oraz czterech komkorów (ranga generała lejtnanta): Robert Eideman, Boris Feldman, Witalij Primakow i Witowt Putna.

Farsowy kilkugodzinny proces
Proces marszałka i pozostałych oskarżonych rozpoczął się 11 czerwca 1937 r. o 9 rano i trwał kilkanaście godzin. Trybunałowi przewodniczył Wasilij Ulrich. Rozprawa prowadzona była według procedury przestępstw "przygotowywania lub dokonywania aktów terroru", która wyłączała z postępowania obronę, nie przewidywała możliwości apelacji i nakazywała natychmiastowe wykonanie wyroków śmierci.
Oskarżonym zarzucono m.in. "związki z wywiadem niemieckim" oraz "dążenie do osłabienia siły bojowej RKKA (Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona)", m.in. poprzez zastępowanie kawalerii jednostkami pancernymi.
Tuchaczewski oskarżony został dodatkowo o "rozkład moralny" i "przygotowywanie zamachu stanu" - dowodem na to miały być działania zmierzające do usunięcia Klimenta Woroszyłowa ze stanowiska komisarza obrony.
Analizując przebieg procesu prof. Paweł Wieczorkiewicz pisał, że wbrew poglądom podzielanym do niedawna przez większość badaczy, wszyscy obwinieni przyznali się w zasadzie do winy, "wypełniając żądania pracowników NKWD". Dodawał jednak, że większość podsądnych z Tuchaczewskim na czele starała się uchylać od jednoznacznych odpowiedzi na pytania zadawane przez przewodniczącego Ulricha, próbując przedstawiać własne racje, podważające zasadność oskarżenia. (P. Wieczorkiewicz "Sprawa Tuchaczewskiego")

Wyrok i egzekucja
11 czerwca 1937 specjalny trybunał Sądu Najwyższego ZSRS skazał marszałka Michaiła Tuchaczewskiego na karę śmierci. Egzekucję przeprowadzono jeszcze tego samego dnia.
Ostatecznie Sądowy Trybunał Specjalny Sądu Najwyższego ZSRS uznał wszystkich oskarżonych "winnymi złamania przysięgi wojskowej, zdrady RKKA i Ojczyzny oraz postanowił pozbawić ich wszystkich stopni wojskowych, w tym oskarżonego Tuchaczewskiego stopnia Marszałka Związku Sowieckiego i skazać wszystkich na najwyższy wymiar kary - rozstrzelanie".
Po ogłoszeni wyroku skazani zostali przewiezieni do więzienia na Łubiance, gdzie kolejno stawali przed plutonem egzekucyjnym. Tuchaczewski zwracając się przed śmiercią do żołnierzy miał powiedzieć: "Strzelacie nie do nas, strzelacie do Armii Czerwonej".
Represjom poddane zostały również rodziny skazanych. W przypadku Tuchaczewskiego NKWD aresztowało jego matkę, żonę, dwóch braci, cztery siostry, szwagierki oraz szwagrów. Córkę marszałka oddano do domu dziecka.
Zwłoki rozstrzelanych 11 czerwca 1937 wywieziono z Łubianki na Pole Chodyńskie pod Moskwą, gdzie trwały prace budowlane, wrzucono je do wykopu, a następnie zalano wapnem i zasypano ziemią.
Stalinowskie czystki w Armii Czerwonej
Proces Tuchaczewskiego rozpoczął okres masowych represji w Armii Czerwonej. Skala terroru zastosowana przez Stalina wobec armii była ogromna. Od maja 1937 do września 1938 aresztowano lub usunięto z wojska ponad 35 tys. oficerów. Spośród całego korpusu wyższych dowódców sowieckich (od dowódców brygady), liczącego w listopadzie 1936 r. 1651 osób, w latach 1936-1939 48 proc. straciło życie, setki trafiły do więzień i obozów koncentracyjnych, część zdegradowano, inni zostali zmuszeni do odejścia z armii. Dla porównania w czasie wojny niemiecko-sowieckiej w latach 1941-1945 zginęło około 6 proc. wszystkich wyższych oficerów Armii Czerwonej w randze generała. (P. Wieczorkiewicz "Łańcuch śmierci").
Więcej faktów z najnowszej historii ZSRR znajdziesz na stronie portalu internetowego moje.polskieradio.pl

XX Zjazd KPZR obradował w dniach 14-26 lutego 1956 roku. Główni przywódcy nie żyli - Józef Stalin zmarł prawie trzy lata wcześniej, Ławrientij Beria został rozstrzelany pod koniec 1953 roku, ale setki tysięcy działaczy odpowiedzialnych za stalinizm funkcjonowało nadal w aparacie władzy.

Przejawy odwilży były niewielkie. Co prawda oficjalnie krytykowano kult jednostki, lecz Stalin wciąż był nietykalny. Sowiecką partią kierował Nikita Siergiejewicz Chruszczow, młody jak na warunki sowieckie, 62-letni działacz komunistyczny z Ukrainy. Polakom  kojarzył się przede wszystkim z czystkami i rusyfikacją polskich terenów zajętych po 17 września 1939.

XX zjazd rozpoczął się 14 lutego 1956 o godz. 10 w Wielkim Pałacu Kremlowskim w Moskwie. Oprócz delegatów brało w nim udział 55 delegacji zagranicznych, w tym przedstawiciele Polski z Bolesławem Bierutem na czele. Początkowo nie zanosiło się na żadne rewelacje.

Gówny aktor: Nikita Chruszczow

I Sekretarz KC KPZR Nikita Chruszczow wygłosił drętwy referat sprawozdawczy, w którym za podstawowe zadanie międzynarodowego ruchu robotniczego uznał walkę o pokój. Skrytykował co prawda kult jednostki, ale nie wymienił nazwiska Stalina. Jedyną nowością było stwierdzenie, iż poszczególne  partie robotnicze mogą wybrać własną drogę dojścia do komunizmu.

Prawdziwą sensacją było drugie wystąpienie Chruszczowa na zamkniętym, tajnym posiedzeniu, bez udziału gości zagranicznych. W nocy z 24 na 25 lutego 1956 I Sekretarz KC KPZR wygłosił referat pt. "O kulcie jednostki i jego następstwach", w którym obciążył Józefa Stalina za zbrodnie i represje, ujawnił mechanizm czystek politycznych, wskazał błędy w trakcie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej popełnione przez Stalina, które doprowadziły do wielkich strat i klęsk w początkowej fazie konfliktu z Niemcami. Mówił m.in.:

"Kiedy Stalin mówił, że należy tego a tego aresztować, to trzeba było przyjmować na wiarę, że to jest "wróg ludu". A banda Berii, która rządziła się w organach bezpieczeństwa państwowego, wyłaziła ze skóry, aby wykazać winę aresztowanych osób, prawdziwość sfabrykowanych przez siebie materiałów. A jakie dowody podawano? Przyznanie się aresztowanych. I sędziowie śledczy uzyskiwali te "przyznania się". Ale w jaki sposób może człowiek przyznać się do przestępstw, których nigdy nie popełnił? Tylko w jeden sposób - przez stosowanie fizycznych metod oddziaływania, przez tortury, pozbawienie świadomości, pozbawienie rozsądku, pozbawienie godności ludzkiej. W ten sposób uzyskiwano rzekome przyznanie się".

Rozliczenie Stalina

Kiedy fala masowych represji w 1939 roku zaczęła słabnąć, kiedy kierownicy terenowych organizacji partyjnych zaczęli oskarżać pracowników NKWD o stosowanie metod fizycznego oddziaływania wobec aresztowanych - Stalin wystosował 20 stycznia 1939 szyfrowaną depeszę do sekretarzy komitetów obwodowych i krajowych, do KC narodowych partii komunistycznych, komisarzy ludowych spraw wewnętrznych i naczelników urzędów NKWD.

Depesza ta brzmiała: "KC WKP(b) wyjaśnia, że stosowanie metod fizycznego oddziaływania w praktyce NKWD jest dopuszczalne od 1937 roku na mocy zezwolenia KC WKP(b).... Wiadomo, że wszystkie wywiady burżuazyjne stosują metody oddziaływania fizycznego wobec przedstawicieli proletariatu socjalistycznego i stosują je przy tym w formach najbardziej skandalicznych. Powstaje pytanie, dlaczego wywiad socjalistyczny powinien być bardziej humanitarny wobec zaciekłych agentów burżuazji, wobec śmiertelnych wrogów klasy robotniczej i kołchoźników. KC WKP(b) uważa, że metoda oddziaływania fizycznego powinna być obowiązkowo stosowana również nadal, jako wyjątek, wobec jawnych i zaciętych wrogów ludu, jako metoda całkowicie słuszna i celowa".

Wydźwięk w Polsce

Niezwykły jest w tej historii polski wątek. Główny stalinowski oprawca, Bolesław Bierut, który zapoznał się z treścią tajnego referatu, nie wrócił do Polski. Zmarł nagle 12 marca 1956, według oficjalnej wersji wskutek komplikacji pogrypowych. Mało kto uwierzył w taką wersję, ale bez względu na to, oznaczało to pozbycie się człowieka, który był symbolem stalinizmu w Polsce.

Niezwykłe są także losy tekstu tajnego referatu. W czasie przemówienia  nie wolno było słuchaczom robić notatek, bezpośrednio po zjeździe broszurę z tekstem rozesłano do komitetów partyjnych i tam czytano go w tajemnicy. Jednakże nie zdecydowano się na publikację. W Polsce początkowo z tekstem mogli się zapoznać jedynie najbardziej zaufani towarzysze, wkrótce podjęto decyzję o publikacji go "do użytku wewnętrznego".

W praktyce oznaczało to udostępnienie tekstu społeczeństwu. Bez trudu można było kupić niepozorną niebieskoszarą broszurę na każdym większym bazarze. Jednocześnie tekst  dostał się na Zachód. Wywiad amerykański zdobył go w maju 1956 roku, a miesiąc później został on udostępniony słuchaczom Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki. Już po latach okazało się, że z Polski wywieziono co najmniej kilka egzemplarzy tajnego referatu, jedne z nich przekazał na Zachód Jerzy Morawski, sekretarz KC PZPR.

W Związku Radzieckim tekst tajnego referatu był niedostępny aż do 1989 roku.

Grzegorz Sołtysiak

71 lat temu, 13 stycznia 1953 roku, dziennik "Prawda" poinformował o wykryciu rzekomego spisku lekarzy kremlowskich.

Pierwszym problemem Stalina po zakończeniu II wojny światowej, poza utrwaleniem władzy politycznej na zdobytych obszarach Europy Środkowo-Wschodniej, było okiełznanie sowieckiego społeczeństwa.

Społeczeństwa, które w trudnych latach wojny, okupionych kolosalnymi stratami ludzkimi i materialnymi, zaznało nieco wolności. Wojna premiowała jednostki samodzielne i zdecydowane. Wszystko to, czego nie znosił totalitarny system stalinowski.

Zapędzenie nie tyle armii, ale społeczeństwa do koszar, za druty wielkiego łagru, jakim w istocie rzeczy był Związek Sowiecki, było pierwszym zadaniem powojennej polityki stalinowskiej.

– Ideałem Stalina były czasy reakcji za panowania Aleksandra III, jedna z najbardziej ponurych epok w historii Rosji – mówił na antenie Polskiego Radia prof. Paweł Wieczorkiewicz.

Stalin posłużył się doświadczeniami z lat 1937-1938. W sposób powolny, systematyczny rozpoczął przygotowania do kolejnej czystki. Wymagało to wymiany całych elit kierowniczych. Wymiany drogą fizycznej ich eliminacji.

Stalin pozbywał się tych funkcjonariuszy organów represji, którzy stawali się zbędni i politycznie niewygodni. W aresztach na sąd czekali pracownicy Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, z ministrem Abukumowem na czele. Osaczano Berię. Zachwianiu uległa też pozycja starej gwardii -Mołotowa, Woroszyłowa, Kaganowicza i Mikojana.

Wygodnym instrumentem, zgodnym z zapatrywaniami Stalina, okazał się antysemityzm. W partyjnej prasie i dokumentach ideologicznych zaczęto praktycznie proklamować postawy antyżydowskie. Biorąc pod uwagę, że w związku z genealogią elit bolszewickich, każdy z przywódców był w jakimś sensie z syjonistami powiązany, pozwalało to uderzyć w niemal wszystkich.

W 1952 roku w śledztwie na pierwszy plan wysunęła się sprawa "szpiegowskiej i terrorystycznej działalności lekarzy-szkodników". Była to kontynuacja procesów politycznych z końca lat czterdziestych, w których skazywano domniemanych członków "centrum szpiegowskiego w Żydowskim Komitecie Antyfaszystowskim". Pretekst do rozpętania nowej kampanii terroru.

Aresztowano najważniejszych lekarzy, związanych z medyczną obsługą Kremla. Proces miał dowieść zbrodniczego charakteru działalności lekarzy kremlowskich i istnienia żydowskiej organizacji terrorystycznej. Wobec oczywistego braku faktów zeznania wymuszono torturami. Te zaś umożliwiały rozpoczęcie śledztwa wymierzonego w ich pacjentów, sytuujących się na wyższych szczeblach władzy.

13 stycznia 1953 roku w rubryce aktualności gazety "Prawda" napisano: "jakiś czas temu organa bezpieczeństwa państwowego wykryły terrorystyczną grupę lekarzy, którzy poprzez szkodliwe leczenie dążyli do skrócenia życia czynnych działaczy Związku Radzieckiego". Redaktorzy twierdzili, że większość członków tej grupy była związana z "powołaną przez wywiad amerykański międzynarodową żydowską burżuazyjno-nacjonalistyczną organizacją (…). Śledztwo zostanie zakończone w najbliższym czasie".

5 marca 1953 roku ten potworny spektakl został przerwany. Zmarł Józef Stalin, jego główny reżyser.

Posłuchaj audycji "Dźwiękowy przewodnik po historii najnowszej" z udziałem wybitnego sowietologa prof. Pawła Wieczorkiewicza.

mjm/im

Cytaty pochodzą z książki: R. Pichoja, "Historia władzy w Związku Radzieckim 1945-1991", Warszawa 2011.

– Był nieokrzesany, prymitywny, żądny uciech cielesnych, a przy tym sprytny i chytry. W środowisku inteligencji partyjnej mówiono o nim, że nie przeczytał ani jednej książki od czasów Gutenberga, ale mimo wszystko bano się go – tak Ławrientija Berię opisał gruziński historyk Roj Miedwiediew.

Aresztowanie Berii

Ławrientij Beria, człowiek, który wysłał na śmierć setki ludzi, sam został aresztowany kilka miesięcy po śmierci swego mocodawcy – Józefa Stalina, 26 czerwca 1953. Został rozstrzelany 23 grudnia 1953 roku wraz z sześcioma współpracownikami.

Postacią znienawidzonego szefa NKWD zajął się Sławomir Szof. W audycji, nadanej w październiku 1994 roku, z udziałem prof. Pawła Wieczorkiewicza przedstawił najważniejsze fakty z życia Berii.

Człowiek Stalina

Był Gruzinem. Urodził się w Mercheuli koło Suchumi 29 marca 1899. W latach wojny domowej 1918–1919 w Baku prowadził działalność wywiadowczą na rzecz CzeKa, poprzedniczki NKWD.

– Na początku lat 30. swoją działalnością, zwrócił uwagę samego Stalina i z jego rekomendacji został w 1931 roku I sekretarzem KC Komunistycznej Partii Gruzji i całego Zakaukazia – komentował historyk. - I nawet emigracyjni historycy gruzińscy muszą przyznać, że Gruzja w latach 1931–1936 rozkwitała w porównaniu z innymi republikami sowieckimi.

Zdaniem prof. Pawła Wieczorkiewicza Beria był najlepiej przygotowany intelektualnie, jeśli chodzi o elitę bolszewicką. – Skończył szkołę średnią, a potem coś w rodzaju półwyższej szkoły technicznej. Był niewątpliwie człowiekiem inteligentnym. Przyznał to, choć niechętnie, nawet gen. Anders.

Wielkie czystki, deportacje, Katyń

Ławrientij Beria stanął na czele NKWD na przełomie roku 1938/1939, zajmując miejsce innego wielkiego oprawcy, Nikołaja Jeżowa.

– I wtedy rzeczywiście jego ręce spływają krwią – słyszymy w komentarzu.– W nieludzki sposób, nieporównywalny z niczym mordowano setki tysięcy ludzi w więzieniach śledczych.

Był w znacznym stopniu odpowiedzialny za "wielkie czystki" okresu stalinowskiego. Uważany jest za jednego z głównych wykonawców zbrodni stalinowskich. To on, po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 roku osobiście nadzorował deportację setek tysięcy ludzi ze wschodniej Polski i z krajów nadbałtyckich.

9 października 1939 roku nakazał wyłączenie z masy jeńców polskich oficerów, pracowników wywiadu, sądownictwa, policji państwowej i zgromadzenie ich w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. 5 marca 1940 przedstawił w Biurze Politycznym KC WKP(b) wniosek o rozstrzelanie wielotysięcznej grupy polskich funkcjonariuszy państwowych, zatwierdzony przez Stalina i resztę Biura Politycznego. Wniosek stał się podstawą zbrodni katyńskiej.

Bujne życie erotyczne

W audycji omawiane są też wątki dotyczące osobistego życia Berii. – Żoną miał przepiękną – komentował sowietolog. – Kobietę z bardzo dobrej, gruzińskiej rodziny, miał z nią jedynego syna, który do dzisiaj pozostał wierny pamięci ojca, próbując go rehabilitować.

Wiele mówiło się o zboczeniach szefa bezpieki. Krążyły plotki o tym, że lubił zabawić się z nieletnimi dziewczętami. – To małżeństwo rozpadło się praktycznie w 1941 roku – mówił prof. Wieczorkiewicz. – Na procesie w 1953 roku udowodniono mu ok. 140 kochanek z imienia i nazwiska. Udało się to z prostej przyczyny – ponieważ Beria prowadził spisy tych pań, z którymi się spotykał.

I dodał: – Udowodniono mu jedną historię, kiedy to Beria porwał jakąś piękną 15-latkę – słyszymy w komentarzu. – Prawdą jest natomiast, że panie zabierano dla niego z ulicy. Rzeczywiście ta dziewczyna została matką jego dziecka i potem stała się jego konkubiną. Do jego śmierci mieszkała w jego willi, więc straszliwie jej nie skrzywdził, a te wszystkie historie o pomordowanych uczennicach szkół średnich  to jest element czarnej legendy.

Czarna legenda

Zdaniem prof. Pawła Wieczorkiewicza tę negatywną legendę stworzono po śmierci Berii. – Chruszczow i jego przyjaciele, pozbywając się go zadbali o to, by obarczyć go wszelkimi grzechami. – podkreślał historyk. – Szczyt jego wpływów przypadał na okres II wojny światowej i bezpośrednio po niej. W 1946 roku został wicepremierem, koordynował prace nad produkcją bomby atomowej.

Czy wyprawił na tamten świat Stalina? Zdaniem prof. Wieczorkiewicza wiele na to wskazuje. Nie przeszkodziło mu to przemawiać nad grobem wielkiego wodza rewolucji. – Towarzysze! Nieutulony ból przepełnia nasze serca – przemawiał nad trumna Stalina. – Niewymownie ciężka jest nasza strata. Wieczna chwała naszemu ukochanemu wodzowi!

Trzy miesiące później został aresztowany. Oskarżono go o szpiegostwo. Został rozstrzelany 23 grudnia 1953 roku wraz z sześcioma współpracownikami.

Posłuchaj dźwiękowej biografii jednego z największych oprawców XX wieku.

bs

"Jeżowszczyzna"

Nikołaj Jeżow urodził się 1 maja 1895 roku w Petersburgu. Do partii bolszewickiej przystąpił w 1917 roku i w kolejnych latach stopniowo piął się po szczeblach kariery.

– Ponieważ miał mniej niż półtora metra wzrostu nazywano go karlikiem lub karłem. Był człowiekiem cichym, małomównym i odrobinę nieśmiałym, a przy tym sumiennym i pracowitym. Jeżow miał tylko jedną, ale bardzo poważną wadę. Gdy podjął się wykonania jakiegoś zadania, nie potrafił się zatrzymać - mówił historyk prof. Paweł Wieczorkiewicz na antenie Polskiego Radia.

W 1936 roku został mianowany ludowym komisarzem spraw wewnętrznych ZSRS, czyli szefem NKWD. 

- Jeżow, partyjny aparatczyk sprowadzony z prowincji, nie posiadał szerszych kontaktów i nie był zakorzeniony w środowisku moskiewskim. Mógł być więc zdany tylko i wyłącznie na wolę Stalina – tłumaczył prof. Wieczorkiewicz. – Za czasów Jeżowa NKWD stało się machiną do automatycznego mordowania ludzi. Nie chodziło wówczas o prawdę, o zdobywanie dowodów czyjejś winy, a o wyrobienie kontyngentu. Ustalano po prostu, że w danym okresie należy zdemaskować tylu i tylu wrogów ludu - dodał. 

Zobacz także: "Wielka czystka" – sposób Stalina na pozbycie się wrogów

Okres kierowania NKWD przez Jeżowa nazywany był przez ówczesnych "jeżowszczyzną" (był to szczytowy okres stalinowskiej "Wielkiej Czystki"). Na polecenie Stalina wymordowano wówczas niemal cały średni i wyższy aparat partyjny oraz blisko 60 procent korpusu generalskiego Armii Czerwonej. Samego Jeżowa zaczęto natomiast nazywać "krwawym karłem".

"Operacja polska"

11 sierpnia 1937 roku Nikołaj Jeżow podpisał rozkaz numer 00485 nakazujący "całkowitą likwidację polskich siatek szpiegowskich". Dyrektywa była pretekstem do rozpoczęcia masowych aresztowań Polaków zamieszkujących tereny Związku Radzieckiego (głównie dwóch sowieckich republik: białoruskiej i ukraińskiej). 

Przeczytaj również: "Operacja polska" NKWD. Eksterminacja 111 tys. Polaków

- Pani Helena Trybel, która była świadkiem tamtejszych wydarzeń, opowiedziała mi kiedyś swoje przeżycia - mówił historyk prof. Nikołaj Iwanow na antenie Polskiego Radia. - Powiedziała mi, że był taki moment, gdy jej ojciec wrócił z pracy do domu i powiedział: "Dzieci, nie jesteśmy już Polakami. Zapomnijcie, że kiedykolwiek mówiliśmy po polsku, bo teraz wszystkich Polaków będą prześladować". Wtedy jeszcze nikt nawet nie myślał, że Sowieci będą tych ludzi zabijać – dodał.

- To nie była antypolska operacja, a ludobójstwo, które można porównać między innymi do wydarzeń z Wołynia z 1943 roku i masakry ludu Tutsi w Rwandzie z 1994 roku – ocenił historyk prof. Nikołaj Iwanow na antenie Polskiego Radia. – To jest jedna z najtragiczniejszych kart polskiej historii XX wieku. Przecież wtedy zginęło prawie tylu ludzi, co podczas Powstania Warszawskiego – dodał.

Próba przejęcia władzy w ZSRS

Pod koniec lat 30. XX wieku Nikołaj Jeżow zaczął tracić wpływy - w 1938 roku został zwolniony ze sprawowanej funkcji i zastąpiony przez Ławrientija Berię. 

- Wiele wskazuje na to, że Jeżow zaczął przygotowywać spisek, który miał na celu przejęcie przez niego władzy w państwie radzieckim – mówił prof. Wieczorkiewicz na antenie Polskiego Radia. – Pozbawiając Stalina zaplecza politycznego postanowił uczynić z niego marionetkę i w jego imieniu rządzić państwem – dodał.

Jego plany szybko zostały jednak rozpracowane. Wiosną 1938 roku Jeżow został aresztowany i postawiony przed sądem. Oskarżono go między innymi o prowadzenie działalności spiskowej i wkrótce potem skazano na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok prawdopodobnie wykonano na początku lutego 1940 roku.

jb