137 lat temu, 4 marca 1886 roku urodził się Kazimierz Świtalski, polityk sanacyjny, bliski współpracownik Marszałka Piłsudskiego.

Po wybuchu I wojny światowej, tak jak przytłaczająca większość członków Związku Strzeleckiego, Kazimierz Świtalski wstąpił do I Brygady Legionów Polskich. To wówczas zauważył go Piłsudski, czyniąc z niego de facto referenta politycznego jednostki. Funkcję sekretarza Marszałka piastował aż do wycofania się Komendanta z życia politycznego.

Architekt wyborów

Po zamachu majowym znalazł się w Kancelarii Prezydenta. - Świtalski miał sprawować cichy nadzór nad Ignacym Mościckim - wyjaśniał prof. Andrzej Notkowski w audycji Elizy Bojarskiej.

Później objął niezwykle istotną, ale jednocześnie nieeksponowaną, funkcję dyrektora Departamentu Politycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Na jego barkach znalazła się odpowiedzialność za akcję wyborczą i propagandę. Było to niezwykle istotne zadanie w okresie pierwszych pomajowych wyborów, gdyż ich wynik świadczyć miał o poparciu społeczeństwa dla rządów sanacyjnych.

Na zdjęciu: Kazimierz Świtalski jako marszałek Sejmu w 1930 roku, źr. Wikimedia Commons/dp

- Świtalski działał niezwykle przebiegle. Rzucał setki tysięcy złotych z nieformalnie przydzielonego MSW ośmiomilionowego funduszu na rządową akcję wyborczą. Dokonał różnego rodzaju zabiegów, które można streścić jako przekupstwa polityczne – oceniał historyk.

Jakie działania podejmował Świtalski? Posłuchaj audycji.

Wszyscy ludzie Komendanta

Po ugruntowaniu się władzy sanacyjnej, objął stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Resort nie był kluczowy dla polskiej polityki, ale nie oznacza to, że Świtalski został odsunięty od wpływu na sprawy państwa, był jedną z kluczowych postaci tzw. grupy pułkowników.

- Świtalski znalazł się w gronie kilkuosobowego zespołu polityków, który był nieformalnym rządem – wyjaśniał prof. Notkowski.

W rządach sanacyjnych obejmował funkcję premiera i marszałka Sejmu. Na tym drugim stanowisku znów pokazał swój talent polityczny, tak manipulując działaniami niższej izby parlamentu, by doprowadzić do zmiany konstytucji. Posłuchaj, jak tego dokonał.

Na boczny tor został zepchnięty po śmierci swojego wielkiego protektora, Józefa Piłsudskiego. Walczył w wojnie obronnej 1939 roku. W niemieckiej niewoli spędził II wojnę światową, po jej zakończeniu postanowił powrócić do Polski. Został zatrzymany przez bezpiekę. Z więzienia Urzędu Bezpieczeństwa na Rakowieckiej wyszedł dopiero w 1956 roku. Zmarł 28 grudnia 1962 roku.

bm

Przyszedł na świat 11 listopada 1896 roku w Kosinie pod Rzeszowem. Jego pradziadek był powstańcem styczniowym. W rodzinie kultywowano tradycje patriotyczne. Sam Kula podobno zaczytywał się w historii Polski. W 1911 roku wstąpił do ruchu skautingowego, już rok później został członkiem Związku Strzeleckiego. To z tamtych czasów pochodził jego przydomek "Lis".

– Józefa Piłsudskiego po raz pierwszy zobaczył na ćwiczeniach Okręgu Rzeszowskiego. Miał wtedy 16 lat. Rok później był już w szkole oficerskiej, do której przyjmowano osiemnastoletnich kandydatów. On w tym wieku miał już za sobą dwie krwawe bitwy – wspominał gen. Tadeusz Alf-Tarczyński na antenie Radia Wolna Europa.

Józef Piłsudski - serwis specjalny Polskiego Radia

Członkowie "Strzelca" mieli stanowić kadrę nowotworzonych przez Piłsudskiego polskich sił zbrojnych. Gdy wybuchła I wojna światowa, wielu kadetów trafiło do Legionów Polskich. Wśród nich był Leopold Lis-Kula.

– Był jednym z najwyżej ocenianych oficerów, przedstawiany jako wzór i naturalnie za taki przyjmowany – wyjaśniał wojskowy.

Walczył pod Włosowem, Ożarowem, Jastkowem i w największej bitwie Legionów – pod Kostiuchnówką.

Po kryzysie przysięgowym w 1917 roku został internowany, a następnie – jako obywatel austriacki – wysłany na front włoski. Powrót do Polski nie oznaczał dla niego końca walk. Odradzające się państwo musiało samo wywalczyć sobie przebieg wschodniej granicy. Na południowo-wschodnich Kresach toczyły się walki z Ukraińcami o Kijów. To właśnie tam został posłany Leopold Lis-Kula. W wieku zaledwie 22 lat został dowódcą tamtejszej Polskiej Organizacji Wojskowej. Do jego zadań należało organizowanie tworzenie polskich struktur i organizacja dywersji.

– Gdy w czasie krótkiego urlopu przebywał w Warszawie, Naczelnik Państwa zaprosił go do swojej loży sejmowej, aby "jego dzielny chłopiec" zobaczył swego Komendanta otwierającego zwołany przez siebie Sejm wolnej Rzeczpospolitej – mówił

Kilka dni później Lis-Kula otrzymał rozkaz: zająć Torczyn. W nocy z 6 na 7 marca 1919 roku zaledwie dwudziestotrzyletni major poprowadził polskie wojska przeciwko Ukraińcom zajmującym miasto Torczyn. To nie był najważniejszy i największy bój, w jakim przyszło mu brać udział, okazał się jednak ostatnim. Leopold Lis-Kula, ulubieniec Józefa Piłsudskiego, zmarł kilka godzin po zwycięskiej bitwie z upływu krwi.

Posłuchaj audycji poświęconych Leopoldowi Lisowi-Kuli, ulubieńcowi Marszałka.

bm

61 lat temu, 31 marca 1963 roku, zmarła Aleksandra Piłsudska z domu Szczerbińska, działaczka niepodległościowa Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiej Organizacji Wojskowej oraz druga żona Józefa Piłsudskiego.

Rewolucjonistka w spódnicy

Stulecie praw wyborczych kobiet - zobacz serwis specjalny

Pochodziła z Suwałk, z których wyjechała do Warszawy na studia. Zetknęła się wtedy z ideologią socjalizmu. Pod jej wpływem podjęła nawet pracę w fabryce, a także zaczęła angażować się w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej.

Aleksandra – jeszcze Szczerbińska – w PPS zajmowała się zaopatrzeniem bojowców w broń. Odbierała i magazynowała zagraniczne transporty karabinów, rewolwerów, amunicji i materiałów wybuchowych oraz koordynowała ich przekazanie do lokalnych oddziałów Organizacji Bojowej PPS. Co ciekawe, w takiej pracy mogła pomóc ówczesna moda kobieca.

– Moda sprzyjała konspiracyjnej robocie. Kobiety przenosiły broń i amunicję w pudełkach od kapeluszy i koszach z bielizną, pomagały także długie, dość szerokie suknie do kostek – powiedziała Katarzyna Droga, autorka książki "Kobieta, którą pokochał Marszałek", w rozmowie z Janem Niebudkiem w audycji Polskiego Radia z cyklu "Po południu".

W 1906 roku poznała Józefa Piłsudskiego, który był wtedy znanym wrogiem caratu i przywódcą Organizacji Bojowej PPS.

– Poznała Piłsudskiego kiedy przyjechał do Warszawy w 1906 roku na inspekcję składów broni.  Moim zdaniem Piłsudski bardzo chciał ją oczarować, chyba umiał zawrócić w głowie dziewczynie i to się udało – mówiła Katarzyna Droga w audycji Polskiego Radia z 2018 roku.

W 1907 roku połączył ją romans z Piłsudskim, który był wówczas żonaty z pierwszą żoną Marią. Sam Piłsudski opisywał sytuację, w jakiej się wówczas znalazł jako "tragiczny trójkąt".

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Jako partnerka przyszłego marszałka kontynuowała pracę konspiracyjną. Zbierała informacje, które pomogły w przygotowaniu słynnej akcji pod Bezdanami.

W czasie I wojny światowej służyła w Legionach Polskich jako komendantka kurierek. Działała także w Polskiej Organizacji Wojskowej, za co w 1915 roku trafiła do obozu dla internowanych w Szczypiornie. Opuściła go w 1916 roku po uchwaleniu aktu 5 listopada. Po wyjściu na wolność nie nacieszyła się długo życiem z Józefem, ponieważ niedługo później został uwięziony w twierdzy w Magdeburgu.

Żona Marszałka

W 1918 i 1920 roku urodziły się ich córki – Wanda i Jadwiga. Poślubiła Józefa Piłsudskiego dopiero w 1921 roku, po śmierci Marii Piłsudskiej, która do końca swojego życia nie zgadzała się na rozwód z mężem.

W dwudziestoleciu międzywojennym była oparciem w trudnych chwilach dla marszałka Józefa Piłsudskiego. Zasiadała w kapitule Orderu Virtuti Militari oraz w stowarzyszeniach społecznych opiekujących się rodzinami wojskowych, młodzieżą i ludźmi wymagającymi pomocy.

W 1930 roku ciężkim przeżyciem stała się dla niej afera związana z wyjazdem męża na urlop na portugalską wyspę Maderę. Piłsudskiemu towarzyszyło niewiele osób, wśród nich była jednak lekarka Eugenia Lewicka. W Polsce krążyły plotki o romansie tej pary.

Po niemieckim najeździe we wrześniu 1939 roku Aleksandra Piłsudska ewakuowała się najpierw do Wilna, z którego wyruszyła do Litwy i następnie na Łotwę. Ostatecznie poprzez Szwecję zdołała dostać się do Wielkiej Brytanii, w której zatrzymała się w Londynie.

– Ludzie, którzy ją znali w Londynie pamiętali przede wszystkim tęsknotę, którą żywiła za Polską. Mieszkała tam w bardzo skromnym domu i była sercem emigracji. Często spotykali się u niej Polacy i pielęgnowali pamięć o kraju – powiedziała Katarzyna Droga, autorka książki "Kobieta, którą pokochał Marszałek" w audycji z cyklu "Po południu".

sa

Wśród kwiatów i okrzyków 

Pochód rozpoczął się o 9.50. Żołnierze defilowali trasą, która wiodła od Pragi, przez most Poniatowskiego, Aleje Jerozolimskie, Nowy Świat, plac Saski, Krakowskie Przedmieście, aż po Zamek Królewski. Na trasie pochodu przygotowano wcześniej tarcze z wizerunkami Orła Białego i Pogoni. 

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

"Na Nowym Świecie, po obu stronach ulicy, na chodnikach stały tłumy publiczności, wznosząc okrzyki powitalne i rzucając kwiaty [...]. Owacje kwiatowe na cześć przechodzących oddziałów legionów były tak obfite, iż jezdnia w Al. Jerozolimskich po przejściu wojska była dosłownie usiana kwieciem jesiennym. Panie podawały wiązanki kwietne oficerom do rąk (szeregowcom nie wolno brać kwiatom podczas marszu); z okien i balkonów oraz z grup po obu stronach chodników padały całe snopy złocieni, róż i konwalii", pisał korespondent "Kuriera Warszawskiego". 

Z mniejszym entuzjazmem wspominał to wydarzenie legionista Wacław Sieroszewski: "Ulice zalegały tłumy publiczności, głównie robotników i młodzieży. Większość społeczeństwa zachowała jednak rezerwę. Najczęściej słyszało się okrzyki: »Niech żyje wojsko polskie!«, »Niech żyje Piłsudski!«. Z rzadka podejmowane przez nielicznych germanofilów z Klubu Państwowców Polskich okrzyki na cześć monarchów padały w głuchą ciszę".

Pod hotelem "Bristol", a następnie na placu Saskim defiladę przyjął gubernator warszawski Hans von Beseler, nominalny dowódca polskich wojsk. Uroczystość zakończyło odśpiewanie pieśni "Boże, coś Polskę".

"Wkrótce po zakończeniu defilady legjonów dowódcy i oficerowie polscy udali się na zamek, gdzie ich podejmował obiadem J.E. von Beseler wraz z oficerami niemieckimi. [...] W galerii Luxemburga odbył się podwieczorek dla legjonistów urządzony przez miasto. Olbrzymia sala w podziemiach była tak natłoczona legjonistami i publicznością, że mnóstwo osób stało, a wiele nie mogło znaleźć miejsca. Legjonistów częstowano kawą czarną, piernikami, jabłkami i ciastem", relacjonował następnego dnia "Kurier Warszawski" (pisownia oryginalna). 

106 lat temu powstała I Brygada Legionów Polskich

Licytacja wzwyż 

Choć wykrzykiwano jego imię, Józef Piłsudski nie uczestniczył w defiladzie. Dotychczasowy dowódca I Brygady Legionów złożył rezygnację z komendy we wrześniu tego roku, co wywołało tzw. "kryzys dymisyjny" w Legionach. Był to jeden z elementów prowadzonej przez niego polityki "licytacji wzwyż sprawy polskiej". 

- Rzecz polegała w dużym uproszczeniu na tym, żeby w imieniu polskich środowisk politycznych, w oparciu o własny wysiłek zbrojny, stawiać tym, którzy mieli w danym momencie coś do powiedzenia w kwestii polskiej, żądania, które po ich zrealizowaniu i zaspokojeniu przestawały być żądaniami wystarczającymi i pojawiały się wówczas żądania nowe - wyjaśniał prof. Włodzimierz Suleja w gawędzie "Legiony to ofiarny stos", w audycji z cyklu "Szkiełko i oko". 

Tym razem Komendant domagał się utworzenia rządu polskiego na okupowanych terenach Królestwa Kongresowego. Jego dymisja, która pociągnęła za sobą falę odejść z Legionów i tąpnięcie werbunkowe w czasie, gdy państwa centralne potrzebowały każdego żołnierza, była jednym z powodów ogłoszenia Aktu 5 listopada. Cesarzowie Niemiec i Austrii zapowiadali w nim powstanie po wojnie państwa polskiego. 

Akt 5 listopada - powrót sprawy polskiej

Konflikt w rodzinie

- Po Akcie 5 listopada Legiony przeniesiono do Warszawy po to, żeby w oparciu o nie tworzyć armię sprzymierzoną z armiami państw centralnych. Rzecz ciekawa, próbowano wówczas tych legionistów dzielić na legionistów-dawnych poddanych Królestwa Polskiego i legionistów z Galicji - mówił prof. Włodzimierz Suleja. 

Kolejne kryzysy wywoływane przez Komendanta uświadomiły państwom centralnym, że należy ograniczyć wpływy Józefa Piłsudskiego w Legionach. Wobec tego przemarsz przez miasto 1 grudnia 1916 prowadził Stanisław Szeptycki, mianowany dowódcą Polskiego Korpusu Posiłkowego, bo tak przemianowano Legiony po przekazaniu ich pod władzę Niemcom. Ulicami Warszawy defilowali żołnierze 3 i 4 Pułku Piechoty, 2 Pułku Ułanów oraz jednostki specjalistycznej.

"Zostały zatem wyróżnione tylko pułki II Brygady. Ale dla nich był to pocałunek śmierci, gdyż legioniści z obu pozostałych brygad uznali to za polityczny afront, za symboliczny znak, że jej żołnierze są już niemieckim wojskiem Beselera", pisał prof. Andrzej Chwalba w książce "Legiony Polskie 1914-1916". 

Defilada była też zapowiedzią narastania w przyszłości rozdźwięku między kierunkiem Józefa Piłsudskiego a dążeniom Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, na czele którego stał Władysław Sikorski, prowadzącego kurs procentralny w nadziei na wypełnienie się słów Aktu 5 listopada. Piłsudski mierzył znacznie dalej. 

"Defilada pogłębiła mocno już zarysowane różnice polityczne i ideowe w Legionach. Polaryzacja stanowisk doprowadziła do uformowania się dwóch wyraźnie zdefiniowanych opcji: piłsudczyków i sikorszczyków", wskazywał prof. Andrzej Chwalba. 

Mimo to Piłsudski zawarł tymczasowy kompromis z Niemcami. Zgodził się poprzeć swoim autorytetem tworzenie Polskiej Siły Zbrojnej. 12 grudnia pojawił się w Warszawie, by 14 stycznia zasiąść w Tymczasowej Radzie Stanu, namiastce rządu polskiego, gdzie zajmował się kwestiami wojskowymi. Kolejnym etapem jego "licytacji" miał być dopiero kryzys przysięgowy w czerwcu 1917 roku. 

Tymczasowa Rada Stanu - namiastka rządu polskiego

Powitanie Józefa Piłsudskiego w Warszawie 12 grudnia 1916. Fot.: NAC/dp

bm

"Strzelec", Legiony Polskie i POW

Adam Jerzy Koc przyszedł na świat 31 lipca 1891 w Suwałkach (obecne województwo podlaskie). W konspiracyjną działalność niepodległościową zaangażował się już w wieku nastoletnim. W 1909 roku znalazł się w szeregach Związku Walki Czynnej (ZWC) – tajnej organizacji wojskowej powstałej z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i generała Kazimierza Sosnkowskiego. Działał też w krakowskim Towarzystwie Sportowym "Strzelec" (czyli legalnej instytucji ZWC), gdzie uczył się m.in. obsługi broni, musztry i czytania map. W tamtym okresie przyjął pseudonim "Witold", którym posługiwał się aż do wybuchu I wojny światowej. 

Adam Koc w mundurze Legionów Polskich. Źródło: NAC/Domena publiczna

Kariera wojskowa Adama Koca rozpoczęła się w 1914 roku. Latem wyjechał do Warszawy i przejął dowodzenie nad lokalnym oddziałem Związku Strzeleckiego (ZS). Wkrótce potem nawiązał kontakt z Karolem Rybasiewiczem – komendantem konkurencyjnych Polskich Drużyn Strzeleckich w Warszawie – i doprowadził (zgodnie z poleceniem Komendy Głównej ZS i Józefa Piłsudskiego) do połączenia obu organizacji. W ten sposób w październiku 1914 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa (POW), na której czele stanął emisariusz Piłsudskiego ppor. Tadeusz Żuliński. Adam Koc natomiast został jego zastępcą.

Józef Piłsudski - zobacz serwis specjalny

Zobacz także: Polska Organizacja Wojskowa. Gwardia Józefa Piłsudskiego

Cały czas usilnie dążył jednak do wzięcia aktywnego udziału w walkach na froncie. Udało mu się to w połowie 1915 roku, gdy - w stopniu podporucznika - stanął w szeregach 5 pułku piechoty Legionów Polskich ("Zuchowatych"). Walczył między innymi w bitwie pod Sitowiczami z 18 września 1916, gdzie został poważnie ranny i cudem uniknął śmierci. Uratował go Aleksander Sulkiewicz, który ten czyn przypłacił życiem. Na front już nie powrócił, a jego dalsza działalność miała charakter bardziej polityczny niż wojskowy - w 1917 roku wszedł w skład Konwentu Organizacji A, czyli zakonspirowanego kierownictwa obozu piłsudczykowskiego. 

107 lat temu powstała I Brygada Legionów Polskich

Ranny porucznik Adam Koc. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Witając Józefa Piłsudskiego

Pod koniec 1917 roku Adam Koc stanął na czele warszawskiej Komendy Naczelnej POW. Jako reprezentant organizacji witał w stolicy Józefa Piłsudskiego, niedawno wypuszczonego przez Niemców z więzienia w Magdeburgu.  

- Wczesny ranek 10 listopada 1918 był pochmurny i mglisty. Staliśmy w małej grupie przed Dworcem Wiedeńskim – wspominał płk Adam Koc na antenie Radia Wolna Europa. - Wkrótce pociąg nadszedł. Komendant zaczął schodzić na peron. Stanąłem wówczas przy stopniach pociągu, zdjąłem kapelusz i wypowiedziałem następujące słowa: "Obywatelu Komendancie w imieniu Polskiej Organizacji Wojskowej witam Obywatela Komendanta w stolicy". Piłsudski podał mi wówczas rękę i podziękował za miłe powitanie – dodał.

Polska Niepodległa. Serwis specjalny

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Koc kontynuował swoją karierę wojskową. Podczas wojny polsko-bolszewickiej (1919-1921) był między innymi dowódcą Dywizji Ochotniczej Wojska Polskiego. Część jego żołnierzy - na polecenie Piłsudskiego - wzięła udział w tak zwanym "buncie" Żeligowskiego, który doprowadził do zajęcia przez Polaków Wilna.

Koc pozostawał oddanym piłsudczykiem. Jego mieszkanie służyło jako miejsce spotkań polityków i oficerów planujących powrót Marszałka do władzy - tzw. Koc-grupy. Po przewrocie majowym, w którym odegrał znaczącą rolę, Adam Koc ostatecznie porzucił karierę wojskową na rzecz polityki.

W wyniku wyborów parlamentarnych 1928 roku został posłem z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR). Dwa lata później natomiast objął fotel wiceministra skarbu w rządzie Walerego Sławka. Do jego obowiązków należało wówczas przede wszystkim czuwanie nad sprawami związanymi z długami wewnętrznymi i zagranicznymi oraz organizacja pracy giełdy i Banku Polskiego (którego w 1936 roku został zresztą prezesem). Jego działalność w ministerstwie nie była jednak pozytywnie oceniana - ówczesnych raził jego brak specjalistycznego wykształcenia ekonomicznego, a przeciwnicy polityczni zarzucali mu, że czerpał zyski z pożyczek zaciąganych przez Polskę u państw zachodnich. 

Adam Koc przed mikrofonem radiowym, podczas wygłaszania deklaracji ideowo-politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowego (21 lutego 1937). Źrodło: NAC/Domena publiczna

Mimo to kariera Koca nabierała rozpędu. W 1936 roku - na polecenie marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego - powołał do życia Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Nowa partia powstała po śmierci Piłsudskiego, gdy obóz sanacyjny rozbił się na trzy grupy (zwolenników Rydza-Śmigłego, sympatyków Walerego Sławka i stronników Ignacego Mościckiego), które aż do wybuchu II wojny światowej stale walczyły o przejęcie władzy w państwie. OZN głosił hasła skupienia społeczeństwa wokół armii, był silnie antykomunistyczny i skłaniał się ku ścisłej współpracy z Kościołem Katolickim. 

***

Przeczytaj również:

• Obóz Zjednoczenia Narodowego – polityczne zaplecze Rydza-Śmigłego
• Tajemnica śmierci Edwarda Rydza-Śmigłego. Zmarł 80 lat temu, kontrowersje wokół jego zgonu nie ustają do dziś
• 17 września 1939. Polskie władze uciekają do Rumunii

***

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

We wrześniu 1939 roku Koc nadzorował ewakuację zapasów złota z Warszawy, przez Rumunię aż do Francji. Wkrótce potem został zaprzysiężony na stanowisko ministra skarbu, a następnie również przemysłu i handlu w rządzie Władysława Sikorskiego na uchodźstwie. Funkcje te pełnił do połowy 1940, gdy zdecydował się wyjechać do Stanów Zjednoczonych. 

Zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie został współzałożycielem Polskiego Instytutu Nauk i Sztuk w Ameryce. Aktywnie współpracował również z Instytutem Józefa Piłsudskiego. Do Ojczyzny już nie powrócił - zmarł w lutym 1969 roku w USA. 

jb/im