Uwagę naukowców, którzy badali nowo odkryty grób, zwrócił nietypowy sposób ułożenia ciał w kamiennej skrzyni. Szkielety wyglądały tak, jakby zmarłych pochowano w skulonej pozycji: kości dolnych kończyn spoczywały na klatce piersiowej.

- Nie jest to naturalna pozycja. Aby ją osiągnąć, zmarłych po śmierci musiano skrępować sznurami lub obwiązać tkaniną - mówi dr Mariusz Gwiazda z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik badań.

- Już w II w. p.n.e. grecki historyk Agatarchides z Knidos, opisując zwyczaje pogrzebowe plemion Pustyni Wschodniej (obszaru między Nilem a Morzem Czerwonym), mówił o sznurze przywiązywanym do szyi i do nóg, powodującym, że ciało uzyskiwało skuloną pozycję. Być może podobnie było w przypadku grobowca w Berenike - dodaje dr Mariusz Gwiazda.

Co ciekawe również, zmarłych ułożono tu w czterech warstwach, jedna pod drugą. Archeologom na razie nie udało się ustalić, czy ciała zostały złożone w jednym momencie, czy też dokładano je do grobowca co jakiś czas.

Srebrne pierścienie i kolczyki

Nowo odkryty grobowiec pełen był różnego rodzaju wyposażenia, co - jak zaznaczał dr Mariusz Gwiazda - świadczy o tym, że należał do ważnych przedstawicieli tego starożytnego miasta.

Wśród znalezionych przedmiotów wyróżniają się paciorki z surowców (onyks i karnelian), które trafiały do Berenike z Pakistanu, Indii, a nawet z Indonezji. Na ostatnią drogę zmarłych wyposażano też w srebrne pierścienie (utrzymane w stylistyce znanej z pogranicza egipsko-sudańskiego), kolczyki oraz bransolety wykonane z kości słoniowej.

- Bardzo podobne wyposażenie grobowców z tego samego okresu - mówi dr Mariusz Gwiazda - znane jest z Górnego Egiptu i Nubii. Tam tego typu pochówki określa się królewskimi.

"Jakby zmarli byli w siebie wtuleni"

W części naziemnej grobowca, obok skrzyni ze szczątkami ludzkimi, archeolodzy odkryli również ślady po dawnych rytuałach pogrzebowych. Znajdowała się tam platforma z miskami do składania ofiar i ołtarz z kadzielnicą. Archeolodzy natknęli się na przykład na cztery zwierzęce kręgi (kozy lub owcy) złożone zapewne w ofierze. Odkryto też kilka amfor, które umiejscowione zostały do góry dnem. Zdaniem naukowców oznacza to, że naczynia opróżniano w czasie praktyk rytualnych. Były tam też niewielkie butle do przechowywania wody o podobnej formie, którą Arabowie stosują do dziś. Butle te słyną z tego, że płyny w nich utrzymują niską temperaturę mimo upałów.

Z kolei przed wejściem do grobowca archeologów czekało kolejne zaskoczenie. Znaleźli tam grób matki z dzieckiem z tego samego okresu. - Wygląda to tak, jakby zmarli byli w siebie wtuleni - opisuje dr Mariusz Gwiazda.

Nubijskie plemię

Od IV do VI w. n.e. - w czasie powstania grobowca - Berenike zamieszkiwali Blemiowie, którzy uniezależnili się od władzy innych śródziemnomorskich imperiów. Było to mało znane nomadyczne plemię nubijskie zamieszkujące górzystą Pustynię Wschodnią. We wspomnianym okresie jednak Blemiowie kontrolowali terytorium na wschód od Nilu: od dzisiejszej Etiopii po Berenike. Władze administrowały miastem i wzbogaciły się dzięki uczestnictwu w wymianie handlowej między Bizancjum a społecznościami mieszkającymi w rejonie Oceanu Indyjskiego.

- Zwyczaje grzebalne tej zamieszkującej Berenike społeczności były do tej pory okryte mrokiem tajemnicy. Chcieliśmy wypełnić tę lukę - podkreśla dr Mariusz Gwiazda.

Bardzo istotnym faktem jest tu również to, że grobowiec w Berenike okazał się nietknięty przez rabusiów, co jest rzadkością w Egipcie, zwłaszcza w przypadku elitarnych pochówków.

Zapewne to nie koniec ciekawych odkryć w tej okolicy, bo do badanego grobowca przylegają z dwóch stron bardzo zbliżone w planie struktury. - Nasze najnowsze odkrycia świadczą o tym, że Berenike w IV-VI w. wcale nie było prowincjonalnym miastem portowym. Jego kontakty były naprawdę szerokie, o czym świadczy wyposażenie tego grobowca - mówi dr Mariusz Gwiazda.

Archeolodzy przez wiele lat zajmowali się badaniem w Berenike głównie reliktów miasta z okresu hellenistycznego, rzymskiego i czasów późniejszych. Do tej pory nie podjęto szerszych badań cmentarzysk ludzkich z tych okresów.

Odkrycie w Berenike otwiera nowy rozdział w badaniach nad zwyczajami grzebalnymi mieszkańców Pustyni Wschodniej i zróżnicowaniem populacyjnym tego regionu u schyłku starożytności.

Z dr Mariuszem Gwiazdą z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, kierownikiem badań w Berenike, rozmawiała Halina Ostas.

Audycja powstała we współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW i Ministerstwem Spraw Zagranicznych.

***

Miasto Berenike założył w III wieku p.n.e. faraon Ptolemeusz II. Początkowo port służył do przeładunku transportów słoni afrykańskich. W pierwszym wiekach naszej ery Rzymianie, którzy przejęli władzę nad Egiptem, uczynili z miasta ważny punkt w handlu transoceanicznym łączącym Czarną Afrykę, Bliski Wschód i Indie.

Rozległe miasto z pałacem i kilkoma dużymi budynkami może być starożytnym Zakhiku – aglomeracją uważaną za ważny ośrodek założonego przez lud Hurytów państwa Mittani (ok. 1550-1350 r. p.n.e.), w którego granicach znalazły się w szczytowym okresie znaczne obszary północnej Mezopotamii i Syrii. 

Miasto z epoki brązu wyłoniło się z powodu suszy

Irak jest jednym z krajów na świecie najbardziej dotkniętych zmianami klimatu. Szczególnie południe kraju od miesięcy cierpi z powodu ekstremalnej suszy. Aby zapobiec wysychaniu upraw, od grudnia ze zbiornika w Mosulu - najważniejszego magazynu wody w Iraku - pobierano duże ilości wody. Doprowadziło to do odkrycia miasta z epoki brązu - ponownego, gdyś zostało ono zatopione kilkadziesiąt lat temu bez wcześniejszych badań archeologicznych.

Kurdyjski archeolog dr Hasan Ahmed Qasim, przewodniczący Kurdyjskiej Organizacji Archeologicznej, oraz niemieccy archeolodzy prof. Ivana Puljiz z Uniwersytetu we Freiburgu i prof. Peter Pfälzner z Uniwersytetu w Tybindze podjęli się badań wykopaliskowych w obawie przed tym, że poziom wody w zbiorniku wkrótce ponownie się zwiększy i zaleje pozostałości miasta. Wykopaliska miały miejsce w styczniu i lutym 2022.

Pokaźna aglomeracja 

Badaczom udało się w znacznym stopniu odwzorować miasto. Oprócz pałacu, który został już udokumentowany podczas wykopalisk w 2018 roku, odkryto kilka innych dużych budynków - masywną fortyfikację z murem i wieżami, monumentalny, wielopiętrowy budynek magazynowy oraz kompleks wytwórczy.

- Masywny budynek magazynu ma szczególne znaczenie, ponieważ musiały być w nim przechowywane ogromne ilości towarów, prawdopodobnie przywiezionych z całego regionu - mówi prof. Ivana Puljiz.

- Wyniki wykopalisk pokazują, że miejsce to było ważnym ośrodkiem w imperium Mitanni – dodaje dr Hasan Qasim.

Niektóre zachowane mury sięgają do wysokości kilku metrów - pomimo tego, że są wykonane z suszonych na słońcu cegieł błotnych i znajdowały się pod wodą przez ponad 40 lat (to wówczas wybudowano zbiornik retencyjny). Tak dobry stan zachowania brył budynków wiąże się najpewniej z tym, że miasto zostało prawdopodobnie zniszczone w trzęsieniu ziemi około 1350 r. p.n.e., podczas którego zawalające się górne partie murów pogrzebały dolne kondygnacje.

Skarb zaklęty w glinie

Podczas wykopalisk naukowcy odkryli pięć ceramicznych naczyń, w których znajdowało się archiwum ponad 100 tabliczek z pismem klinowym. Niektóre zachowały się w specjalnych glinianych kopertach. Być może zawierają one listy produktów lub stanowią zapisy skrybów-księgowych rozliczających transakcje. Tabliczki pochodzą z okresu Średniej Asyrii, a więc wkrótce po trzęsieniu ziemi, które nawiedziło miasto.

Badacze mają nadzieję, że to odkrycie dostarczy ważnych informacji na temat końca miasta w okresie Mittani i początku panowania asyryjskiego w tym regionie.

- To niemal cud, że tabliczki z pismem klinowym wykonane z niewypalonej gliny przetrwały tyle dziesięcioleci pod wodą - mówi prof. Peter Pfälzner.

Aby zapobiec dalszemu niszczeniu stanowiska przez wzbierającą wodę, wykopane budynki zostały całkowicie przykryte szczelną folią plastikową i zasypane żwirem. Ma to na celu ochronę ścian z niewypalonej gliny oraz wszelkich innych znalezisk ukrytych w ruinach w czasie powodzi. Obecnie teren jest ponownie całkowicie zatopiony.

EurekaAlert!/bm

Inskrypcje były wykute na kamiennych ołtarzach, być może pierwotnie umieszczonych w świątyniach. Jednak w momencie odkrycia leżały pośród ruin, bo starożytne miasto od końca III w. n.e. służyło jako gigantyczny kamieniołom. Część budulca użyto w średniowieczu do wykonania… zapory wodnej.

Napisy wykute w kamieniu zainteresowały dr Aleksandrę Kubiak-Schneider - historyczkę i archeolog powracającą z pracy naukowej za granicą do Polski. Teraz ramach programu NCN Polonez Bis 1 trafi do Uniwersytetu Wrocławskiego. Wśród około 2500 inskrypcji w języku aramejskim na różnych elementach architektonicznych rozrzuconych po Palmyrze badaczka wyłuskała ok. 200 tekstów datowanych głównie na II i III w. n.e. Wszystkie z nich zawierały zagadkowe formuły w formie zwrotu do bóstwa: "Błogosławione jego imię na wieki, Pan Świata i Miłosierny".

Palmyreński Bóg Anonimowy

- Napisy te znajdowały się na kamiennych ołtarzach przeznaczonych do spalania wonnej ofiary złożonej z kadzidła, ziaren jałowca i innych aromatów oraz do wylewania płynów - powiedziała badaczka w rozmowie z PAP.

Jak wyjaśniła, przez ok. 100 lat naukowcy próbowali ustalić, do jakiego boga skierowano ten specyficzny zwrot. W oczekiwaniu na rozwiązanie zagadki użyli terminu: Palmyreński Bóg Anonimowy.

- Upatrywano w tym przejawów monoteistycznych i tendencji wyznawania jedynego Boga, mistycznego wymiaru kultu boga niebios i burzy Baalszamina, a także tabu wypowiadania imienia bóstwa na kształt tego, który obowiązuje w judaizmie, ponieważ formuły te przywodziły i przywodzą na myśl biblijne konotacje - sprecyzowała dr Aleksandra Kubiak-Schneider.

Ołtarz z inskrypcją: Błogosławione jego imię na wieki, (bo jest) dobry. Taimarsu, syn Neboza i Szalmallat, syn Nebumara, którzy go wezwali, a on (bóg) im odpowiedział w godzinie trwogi i uczynił dla nich cud. W miesiącu Ayar, w dniu sprawiedliwości, roku 214 n.e. Foto.: Aleksandra Kubiak-Schneider

Uniwersalna inskrypcja

Tymczasem rozwiązanie zagadki leżało gdzieś indziej. Ekspertka zwróciła uwagę na to, że specyficzny sposób zwrotu do anonimowego bóstwa był taki sam, jak w przypadku hymnów śpiewanych i recytowanych w dziękczynieniu za otrzymaną pomoc w świątyniach starożytnej Mezopotamii z okresu I tysiąclecia p.n.e. ku czci wielu ważnych bóstw: Marduka-Bela (najważniejszego boga Babilonu), Nabu (boga pisma i mądrości), Nergala (boga podziemia), Adada (boga burzy).

A zatem kim był adresat dedykacji palmyreńskich? W ocenie badaczki było to wiele bóstw, które zasługiwały na wieczny hymn dziękczynienia. Według niej pod nazwą "Miłosierny" kryje się Bel-Marduk, najwyższy bóg babiloński czczony także w Palmyrze, który wybawił ludzi i bogów od Tiamat, potwora ucieleśniającego chaos i ciemność. "Pan Świata" z kolei może odnosić się do Bela, Pana Wszechświata, jak i Ba’alszamina, boga burzy i płodności utożsamianego z Zeusem Gromowładnym.

Jedynie formuła, "Ten, którego imię jest błogosławione na wieki" może być uniwersalna i odnosić się do jakiegokolwiek bóstwa męskiego, które wysłuchało prośby modlącego się i zasługuje na wieczną chwałę, co potwierdzają starożytne hymny i modlitwy pochodzące z Babilonii i Asyrii z okresów przed Aleksandrem Wielkim i Rzymianami.

Ciągłość tradycji

Nieużywanie imienia własnego bogów w przypadku dedykacji było zatem oznaką szacunku. Palmyreńczycy doskonale wiedzieli i znali imiona wyznawanych przez siebie bóstw - przekonuje archeolog.

- Dlatego też nie dziwi brak wizerunku bóstwa na ołtarzach, co nie łączy się w tym przypadku z zakazem przedstawiania boskiego oblicza. Nie było jednego Boga Anonimowego, tylko każdy bóg, który wykazał się uważnym i przychylnym prośbom zasługiwał na wieczny hymn - uważa ekspertka.

Ludzie, którzy wystawiali te inskrypcje w Palmyrze pochodzili głównie z elitarnych i średniozamożnych rodów. Wśród osób, które zlecały ich wykucie były kobiety, jak i mężczyźni, ale też, niewolnicy, wyzwoleńcy i ludzie wolni, a także obywatele rzymscy.

W ocenie dr Kubiak-Schneider jej ustalenie jest istotne, bo pokazuje ciągłość tradycji przedhellenistycznych na terenach Bliskiego Wschodu, które wpłynęły na kształt dzisiejszych wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Jej wyniki wskazują też na istnienie, nie zachowanej do dzisiejszych czasów, poezji religijnej używanej w rytuałach blisko 2 tys. lat temu.

Ponadto, badania te pokazują, że bóstwa miały wiele imion i tytułów, używanych w zależności od sytuacji i od zwracającego się.

- Każde z nich niesie inny przekaz, ukazując inne aspekty bóstw wyznawanych w systemach politeistycznych, takich jak w Palmyrze czy w miastach Mezopotamii czy Cesarstwa Rzymskiego - sprecyzowała.

Wyniki analiz ukazały się w książce "Dédicaces votives sans théonyme de Palmyre. Béni (soit) sont nom pour l’éternité" ("Dedykacje wotywne bez imion własnych bóstw z Palmyry. (Niech) Błogosławione (będzie) jego imię na wieki") w wydawnictwie Brill.

Klejnot orientu 

Palmyra była starożytną metropolią, która pośredniczyła w handlu między cesarstwem rzymskim a Dalekim Wschodem – Persją, Chinami i Indiami. Początkowo była skromnym miastem karawanowym, by w końcu stać się jedną z większych metropolii w I-II wieku w rejonie Morza Śródziemnego.

Zasłynęła przede wszystkim z malowniczej, monumentalnej architektury kamiennej – długich kolumnad i licznych świątyń poświęconych różnym bogom. Palmyrę wpisano na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO już w 1980 roku. To starożytne miasto 1959 roku do początku wojny domowej w 2011 roku było badane przez polską misję archeologiczną.

PAP/szz/bm

Naukowcy są przekonani, że grób należał do osób zamożnych. Szczątki zawinięte w płótna spoczywały wśród ceramiki i wartościowych ozdób.

Julio Abanto, który przewodzi grupie archeologów pracujących przy znalezisku, w rozmowie z Reuters stwierdził, że w grobie znajdowało się "wiele wiązek pogrzebowych".

Jego zdaniem pochowani prawdopodobnie należeli do członków elity społeczności Riricancho, która zamieszkiwała teren dzisiejszej Limy przed tym, jak w XV wieku potężne imperium Inków zajęło zachodnią część Ameryki Południowej.

Hipolito Tica, właściciel domu, pod którym odnaleziono grób, nie mógł powstrzymać emocji, gdy dokonano odkrycia.

- To niesamowite. Brakuje mi słów, by opisać, co czuję – powiedział w rozmowie z Reuters.

Wyraził również nadzieję, że dzięki temu odkryciu kolejne pokolenia docenią bogatą historię swojej okolicy.

Wykopaliska rozpoczęły się w poprzednim miesiącu, gdy Hipolito Tica podjął decyzję o przebudowie swojego domu. Nim plany mogły wejść w życie, archeolodzy musieli przebadać ten teren, ponieważ w okolicy już wcześniej odnaleźli pozostałości różnych kultur, zarówno sprzed ery Inków, jak i późniejszych.

Inkowie, znani z umiłowania złota i wyrafinowanych budowli, czego przykładem jest królewska rezydencja na szczycie góry Machu Picchu, zostali podbici przez Hiszpanów w 1532 roku.

Reuters/th

Do odkrycia doszło podczas wykopalisk przed budową nowych dzielnic w beduińskim mieście Rahat na pustyni Negev znajdującej się na południu kraju. Około dwa kilometry dalej znajduje się inny, także datowany na VII wiek meczet, odkryty w 2019 roku.

A 1200-year-old mosque was discovered inside the occupied Palestinian territory of Rahat. pic.twitter.com/GbyCaja4Jo

— In Palestine- Today (@IPalToday) June 24, 2022

Odkopana teraz mała sala modlitewna posiada elementy typowe dla meczetu - kształt kwadratu i ścianę skierowaną w stronę Mekki. Wzdłuż środka muru zwróconego w kierunku południowym, znajduje się również nisza w kształcie półkola nazywana mihrab.

- Co ważne, podczas gdy poprzedni meczet był opróżniony z artefaktów, w nowo odkrytym znajdowało się mnóstwo ceramiki, którą wyraźnie da się datować na VII-VIII wiek - powiedziała na konferencji prasowej doktor Elena Kogan-Zehavi, jedna z dyrektorów wykopalisk Israel Antiquities Authority.

Czytaj także: 

• Z Mekki do Medyny - jak Mahomet budował islam
• Islam od początku był projektem politycznym 

Nowa tradycja budowlana

Archeolog dodała, że odkrycie pozwala naukowcom składać "bardzo interesujący obraz" przejścia od osadnictwa zdominowanego przez chrześcijaństwo bizantyjskie - w tym klasztorów i znaczących konstrukcji budowlanych - do osadnictwa pół-koczowniczego ludu o innej, mniej trwałej tradycji budowlanej.

- Islam pojawił się bardzo, bardzo wcześnie na północnym Negewie, obok chrześcijańskiej osady - podkreśliła Elena Kogan-Zehavi.

Oprócz meczetu archeolodzy odkryli bowiem także farmę z epoki bizantyjskiej, w której prawdopodobnie mieszkali chrześcijańscy farmerzy. W jej skład wchodziła warowna wieża oraz pomieszczenia z mocnymi murami okalające dziedziniec.

Meczet miał być zbudowany później, na pozostałościach bizantyjskich, a jego konstrukcja rodzi wiele pytań. Między innymi o to, czy sama społeczność chrześcijan przeszła na islam, czy może osada została ponownie zaludniona przez na wpół-koczowniczych kupców, którzy przywieźli ze sobą nową religię z Półwyspu Arabskiego. Zdaniem dyrektor wykopalisk, to prawdopodobnie mieszanka tych dwóch zjawisk.

Tajemnicza katastrofa

Doktor Kogan-Zehavi zaznaczyła również, że istnieje luka chronologiczna we wszystkich stanowiskach w regionie, począwszy od IX wieku.

- Nie ma kontynuacji osadnictwa i musiała nastąpić katastrofa, której nie zidentyfikowaliśmy - powiedziała. Wtedy ludzie mieli wracać do dużych miast i nastąpiła zmiana kierunku osadnictwa, która w wielu przypadkach trwała do XIX lub XX wieku.

Islam powstał około 610 roku. Chociaż arabski podbój Ziemi Świętej miał miejsce w 636 roku, islam stał się religią większości dopiero w IX wieku.

- Ta para małych wiejskich meczetów jest kluczem do namalowania obrazu rozprzestrzeniania się islamu pod koniec ery bizantyjskiej, na początku wczesnego islamu w Ziemi Świętej - podkreśliła Elena Kogan-Zehavi.

Times of Israel/IAR/d OW/bm