125 lat temu, 15 maja  1891 urodził się Michaił Bułhakow. Dziełem, które przyniosło temu pisarzowi sławę jest "Mistrz i Małgorzata". Sam Bułhakow nie doczekał jednak popularności swojej powieści. Zmarł krótko po tym jak zakończył pracę nad książką.

Lekarz czy literat?

Przyszedł na świat w Kijowie, w inteligenckiej rodzinie. Po ukończeniu medycyny na kijowskim uniwersytecie został zmobilizowany do wojska.
– Młody lekarz, który w 1921 zjawił się w Moskwie miał za sobą osiągnięcia w swoim pierwszym zawodzie i wielkie pragnienie przeniesienia się z niego do literatury – mówił Andrzej Drawicz w aud. Rafała Seniucha z cyklu "Finezje literackie". – Poza słowem powołanie, które zwykle jest w tym wypadku używane, prawdopodobnie zgrała w tym przypadku chęć zmiany zawodu, który okazał się szalenie absorbujący.

Na zdjęciu: Popiersie Michaiła Bułhakowa w Alei Sław na Skwerze Harcerskim w Kielcach, aut. Paweł Cieśla (9.10.2007), Wikipedia/CreativeCommons

Trzydziestoletni Bułhakow, walcząc z ciągłym brakiem pieniędzy, szukał pracy, o którą było niezmiernie trudno w czasach rewolucji w Rosji. – On nigdy nie wierzył, że rewolucja rosyjska w takim materiale ludzkim jaki był w Rosji mogła się udać – podkreślał Andrzej Drawicz.

Wyśmiać i przerysować

– Absolutnie nie dano mu rozwinąć skrzydeł – mówił Jan Gondowicz w aud. Anny Borkowskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa". – Nie dostał tego, co dla prawdziwego artysty jest bardzo ważne: odpowiedniej, stosownej porcji pochwał.

Bułhakow stał się głośnym dramaturgiem niemal z dnia na dzień wystawiając sztukę "Dni Turbinów" w 1928 roku. W dramacie odzwierciedlenie miały zainteresowania pisarza. Fascynował go temat rewolucji i kontrrewolucji, do przedstawiania której służyła mu zwykle satyra społeczno-polityczna, wyrażana najczęściej w formie groteski.

– Lata 30. były dla Bułhakowa trudne, wyraźnie atmosfera epoki się zagęszczała, zmierzała ku tragicznym zawęźleniom – podkreślał Gondowicz. – On to też na sobie odczuwał mimo, że pozwolono mu egzystować.

Żaden z utworów powstałych po roku 1925 nie został wydany. Jego sztuki też rzadko wystawiano za jego życia, a jeśli już pojawiały się na deskach rosyjskich teatrów to szybko schodziły z afisza.

 

Na zdjęciu: Rzeźba kota Behemotha z powieści "Mistrz i Małgorzata" w Kijowie, aut. Boulgakov (2005), Wikipedia/CreativeCommons

"Mistrz i Małgorzata"

Dzięki medycznemu wykształceniu sam zdiagnozował u siebie mocznicę. Chorobę, na którą zmarł jego ojciec. Ze świadomością powolnego ustawania funkcji życiowych nerek żył już tylko "Mistrzem i Małgorzatą". Nad dziełem zaczął pracować w 1928 roku.

– Był to utwór, który zaczynał pisać bodajże siedem razy – mówił Jan Gondowicz. – Raz spalony, wielokrotnie przerabiany ogromny projekt pisarski tworzony całą swoją objętością na raz. Za wyjątkiem zakończenia, które pozostało w pewnej mierze szkicowe.

Bułhakow swojej trzeciej już żonie dyktował poprawki wielkiego dzieła, ponieważ na skutek choroby tracił wzrok. W lutym 1940 roku podczas "pisania" zakończenia "Mistrza i Małgorzaty" stwierdził, że nie będzie już więcej nad tym utworem pracował. W kilka tygodni później Bułhakow zmarł. Był 10 marca 1940 roku. "Mistrza i Małgorzatę" wydano dopiero w 1966 roku.

– Był pisarzem, który jak sądzę miał o tyle przygodę życiowo niezwykłą, że absolutnie przez całe życie szedł pod prąd – zaznaczał Jan Gondowicz.

Posłuchaj audycji na temat życia i twórczości autora "Mistrza i Małgorzaty" – Michaiła Bułhakowa.

mb

Brunon Schulz urodził się w żydowskiej rodzinie 12 lipca 1892 roku w Drohobyczu - niewielkim mieście położonym w Galicji niedaleko Lwowa. Jego rodzina utrzymywała się z prowadzenia sklepu tekstylnego. Po ukończeniu z wyróżnieniem miejscowego gimnazjum, zaczął studiować architekturę na Politechnice Lwowskiej.

Po roku przerwał studia z powodu słabego zdrowia. Kilka lat później próbował wznowić naukę, jednak plany pokrzyżowała I wojna światowa. Wybuch wojny zbiegł się w czasie z postępującą chorobą ojca i pogorszeniem stanu materialnego rodziny. Schulzowie wyjechali do Wiednia, gdzie Brunon uczęszczał na kursy architektury i rysunku na Akademii Sztuk Pięknych. Ostatecznie nie ukończył żadnych studiów, z czym wiązały się jego późniejsze problemy w życiu zawodowym.

W literackich kręgach

Rodzina wróciła do Drohobycza w 1915 roku. Niestety, wkrótce potem zmarł ojciec. Jego śmierć mocno odbiła się na psychice Brunona.

Po wojnie Schulz pracował jako nauczyciel rysunku i matematyki w miejscowych szkołach. Doskwierał mu jednak brak formalnego wykształcenia - często musiał zdawać egzaminy potwierdzające kwalifikacje, co obciążało jego psychikę. W czasie wolnym od pracy pisał i czytał literaturę z różnych dziedzin. Rozkwit jego kariery pisarskiej przypada na lata 30., kiedy dzięki znajomym poznał Zofię Nałkowską. Słynna pisarka zachwyciła się prozą Schulza i pomogła w jej wydaniu. Dzięki niej wszedł też w kręgi artystycznej elity - poznał Stanisława Witkiewicza, Witolda Gombrowicza, Artura Sandauera. Pozostawał także w zażyłych kontaktach z Deborą Vogel - krytyczką literacką tworzącą po polsku i w jidysz. Wraz ze swą niedoszłą żoną - Józefiną Szelińską - dokonał przekładu na język polski "Procesu" Franza Kafki. Nawiązał także stałą współpracę z tygodnikiem "Wiadomości Literackie", gdzie recenzował nowości wydawnicze.

Tragiczna śmierć

Tuż po wybuchu II wojny światowej był świadkiem licznych aktów przemocy na ludności żydowskiej miasta ze strony Niemców. Pod koniec września 1939 roku do Drohobycza wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Tym samym rozpoczęła się dwuletnia radziecka okupacja miasta. Schulz zachował posadę nauczyciela w szkole, ale jego sytuacja materialna uległa znacznemu pogorszeniu. Został zmuszony do malowania plakatów propagandowych i portertów Stalina. Władze nieprzychylnie patrzyły na jego twórczość literacką, gdyż nie mogły użyć jej do celów propagandowych.

Jego sytuacja diametralnie zmieniła się w 1941 roku, kiedy Drohobycz znalazł się pod okupacją niemiecką. Natychmiast stracił posadę w szkole i został przydzielony do niewolniczej pracy. Był świadkiem mordów popełnianych na Żydach przez Niemców. Trafił także do getta. Jego talenty były wykorzystywane przez ofciera gestapo Feliksa Landaua, który zatrudnił go do porządkowania cennym zbiorów z biblioteki w Chyrowie i dekorowania domu.

Bruno Schulz nie miał złudzeń, co do swojej przyszłości. Postanowił uciekać z getta. 19 listopada 1942 roku, kiedy szedł ulicami getta, został zastrzelony przez oficera Gestapo, jako odwet za postrzelenie innego Niemca. Schulz zginął na dzień przed planowaną ucieczką.

Przedziwny rodzaj prozy

Schuzl pozostawił po sobie dwa zbiory opowiadań: "Sklepy cynamonowe" z 1934 roku oraz "Sanatorium pod klepsydrą" z 1937 roku, za które został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury. W czasie wojny pracował nad opowiadaniem pt. "Mesjasz", które obecnie ma status zaginionego. Dzięki Jerzemu Ficowskiemu - badaczowi twórczości Schulza - ocalały jego liczne listy i zapiski krytyczne. Przez utwory Schulza przewijają się motywy z tradycji żydowskiej i biblijnej, chociaż sam autor przyznawał, że sięgał też po tradycję pogańską. Szczególnie często pojawiają się dwa motywy zaczerpnięte z tradycji żydowskiej: księgi i mesjanizmu.

- Byłbym skłonny mówić o Schulzu jako o poecie. Jest to przedziwny rodzaj prozy, który nie jest obciążony sztampową, poetycką metaforyką. Jest to żywioł poezji, wypowiedziany nie wersami, ale zdaniami, z typową dla prozy rytmizacją – mówił Piotr Makowiecki w audycji "Akademia młodych" z 1995 roku.

Jakie są inne cechy charakterystyczne prozy Schulza? Posłuchaj audycji "Akademia młodych".

Malowniczy Drohobycz

Na łamach swoich opowiadań, Schulz uchwycił Drohobycz, małe galicyjskie miasto, na przełomie XIX i XX wieku. Utrwalił jego kupiecko-fabrykanci charakter i małomiasteczkowość. Jeszcze przed II wojna światową przyznawał się do tego, że urok miasta oddziałowywał na niego w dzieciństwie. Wspomnienia z wczesnej młodości ubrał w literackie szaty. Miasto zapamiętał jako dziwne i przerażające swym ogromem, mimo że w rzeczywistości było niewielkie. W prozie Schulza Drohobycz stał się miejscem fanstatystycznym. Opis samego miasta jest wyjątkowy w całej polskiej literaturze.

W twórczości pisarza można wymienić kilka cech charakterystycznych. Pierwszy powojenny badacz dorobku literackiego Shulza, Artur Sandauer podał nastepujące wyróżniki: dziwną, tajemniczą erotykę, mającą swe odbicie także w dziełach plastycznych, kompleks ojca, typowy dla dwudziestolecia międzywojennego wątek pogranicza materii żywej i martwej oraz motyw demiurga. Na czym dokładnie polegają te motywy? Posłuchaj audycji "Akademia młodych".

Unikatowa proza

Proza Schulza składa się z dwóch części: marzenia i groteski. Stanowi awangardę w sposobie konstruowania fabuły i opowiadań, jak i w upodobaniu do trywialności.

- Kiedy zacząłem badać twórczość Schulza, nie wiedziałem, że był on Żydem, a przecież z jego pochodzeniem wiążą się jego dalsze losy: getto i eksterminacja – mówił krytyk literacki Jerzy Ficowski w audycji "Mój Bruno Schulz" z 2002 roku.

W jakich okolicznościach i kiedy Ficowski odkrył twórczość Schulza? Posłuchaj audycji "Mój Bruno Schulz".

- W obcowaniu z literaturą Brunona Schulza z reguły próbujemy znaleźć uniwersalny klucz lub formułę, która jednoczyłaby te bardzo rozległe i skomplikowane pisarstwo. Sądzę, że jednym z takich kluczy jest występowanie motywów autobiograficznych – powiedział prof. Andrzej Makowiecki w audycji "Tajemny świat Bruna Shulza" z 1997 roku.

Na czym dokładnie polega ten klucz? Posłuchaj audycji "Tajemny świat Bruno Schulza".

- Wszystko, czego ten pisarz się dotknie, powinno być sygnowane słowem "tajemnica" – dodał prof. Andrzej Makowiecki.

- To, co robił Shulz, to wielka literatura. On nie chciał moralizować czytelnika, tylko oczarować go w przewrotny i perwersyjny sposób. W jego twórczości znajdujemy odwołania do starych mitów biblijnych – wyjaśnił Artur Sandaeur.

Twórczość plastyczna

Ważnym elementem w życiu Shulza były sztuki plastyczne. Od 1918 roku Schulz udzielał się w drohobyckiej grupie "Kalleia" ("Rzeczy piękne"), do której należała miejscowa żydowska inteligencja przejawiająca zainteresowania artystyczne. By dorobić sobie do pensji, malował portrety na zamówienie, ale nie miał zbyt wiele zleceń. W 1922 roku zaprezentował w Galerii Sztuki "Zachęta" w Warszawie i Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie cykl grafik pt. "Xięga bałwochwalcza".

Rysunki przedstawiały w groteskowy, karykaturalny sposób relacje pomiędzy kobietą a mężczyzną. Kobieta w tych pracach była istotą tajemniczą, bóstwem dominującym nad mężczyzną, która dla niego stanowiła obiekt tytułowego bałwochwalstwa. Mężyczna jawił się tam jako istota słaba i przestraszona, całkowicie uległa kobiecie. Tłem ukazywanych sytuacji jest pejzaż i uliczki Drohobycza. Artysta nie stronił także od umieszczenia na grafikach motywów literackich, mitologicznych i biblijnych.

Grafiki wykonywał rzadką techniką cliche-verre (rozbitego szkła). W pierwszym etapie pracy pokrywał szybę nieprzezroczystą farbą, na której ostrym narzędziem rysował obrazki. Następnie tak przygotowaną płytę wystawiał na długotrwałe działanie światła, które przenikało szkic. W ostatnim etapie rycina była odbijana na papierze.

W 1938 roku Schulz zamierzał zorganizować wystawę swoich szkiców w Paryżu, jednak ostatecznie nie doszło do realizacji tego planu.

mb/seb

10 marca 1940 roku zmarł Michaił Bułhakow, rosyjski lekarz, pisarz i dramaturg, który zyskał sławę wiele lat po śmierci za sprawą powieści "Mistrz i Małgorzata", jednej z najbardziej popularnych książek w światowej kulturze.

Lekarz ze specjalizacją literacką

Michaił Bułhakow urodził się 15 maja 1891 roku w Kijowie, w inteligenckiej rodzinie. Po ukończeniu medycyny na kijowskim uniwersytecie został zmobilizowany do wojska. – Młody lekarz, który w 1921 zjawił się w Moskwie, miał za sobą osiągnięcia w swoim pierwszym zawodzie i wielkie pragnienie przeniesienia się z niego do literatury – mówił w 1995 roku Andrzej Drawicz w audycji Rafała Seniucha z cyklu "Finezje literackie". – Poza słowem "powołanie", którego zwykle się używa, prawdopodobnie zagrała w tym przypadku chęć zmiany zawodu, który okazał się szalenie absorbujący – dodał. Doświadczenia z praktyki medycznej Bułhakow opisał w "Zapiskach młodego lekarza", stworzonych w 1919 roku, publikowanych zaś w prasie w latach 1925-1927.

Trzydziestoletni pisarz, walcząc z ciągłym brakiem pieniędzy, szukał pracy, o którą było niezmiernie trudno w czasach rewolucji w Rosji. – On nigdy nie wierzył, że rewolucja rosyjska w takim materiale ludzkim, jaki był w Rosji, mogła się udać – zauważył Andrzej Drawicz.

"Biała gwardia", czyli początki Bułhakowa

– Był pisarzem, który, jak sądzę, miał o tyle przygodę życiowo niezwykłą, że absolutnie przez całe życie szedł pod prąd – mówił z kolei Jan Gondowicz w 2002 roku w audycji Anny Borkowskiej z cyklu "Biografia dźwiękowa".

Groteska i gorycz

Bułhakow stał się głośnym dramaturgiem niemal z dnia na dzień, wystawiając w 1926 roku sztukę "Dni Turbinów", opartą na wątkach z powieści "Biała gwardia" (1924). W dramacie tym w pełni zamanifestowały się zainteresowania pisarza. Fascynował go temat rewolucji i kontrrewolucji, do przedstawiania której służyła mu zwykle satyra społeczno-polityczna, wyrażana najczęściej w formie groteski. – Bułhakow świetnie potrafił sportretować krzywo rzeczywistość, która go otaczała – podkreślał Andrzej Drawicz.

Rzeczywistość potrafiła się jednak zemścić. – Lata 30. były dla Bułhakowa trudne, wyraźnie atmosfera epoki się zagęszczała, zmierzała ku tragicznym zawęźleniom – opowiadał Jan Gondowicz. – On to też na sobie odczuwał, mimo że pozwolono mu egzystować – dodał. Żaden z utworów pisarza powstałych po roku 1925 nie został wydany. Sztuki wystawiano rzadko i szybko zdejmowano z afisza.

"»Mistrz i Małgorzata« to jeden z himalajskich szczytów literatury"

Mistrz w cieniu śmierci

Dzięki medycznemu wykształceniu sam zdiagnozował u siebie mocznicę, chorobę, na którą zmarł jego ojciec. Świadomy powolnego ustawania funkcji życiowych nerek, żył już tylko "Mistrzem i Małgorzatą". Nad dziełem zaczął pracować w 1928 roku.

– Był to utwór, który zaczynał pisać bodajże siedem razy – mówił Jan Gondowicz. – Raz spalony, wielokrotnie przerabiany ogromny projekt pisarski tworzony całą swoją objętością na raz. Z wyjątkiem zakończenia, które pozostało w pewnej mierze szkicowe – powiedział. Jeden z nowych początków książki związany był z nowym początkiem w życiu. W 1931 roku pisarz ożenił się po raz trzeci - z Heleną Siergiejewną Szyłowską, która stała się pierwowzorem powieściowej Małgorzaty. To jej dyktował poprawki dzieła, ponieważ na skutek choroby tracił wzrok.

W lutym 1940 roku, pod koniec pracy nad "Mistrzem i Małgorzatą", stwierdził, że nie będzie już więcej zajmował się dziełem. W kilka tygodni później, w wieku niespełna 49 lat, zmarł. Był 10 marca 1940 roku. "Mistrza i Małgorzatę" wydano w 1966 roku.

Aleksander Siergiejewicz Puszkin urodził się 6 czerwca 1799 roku w Moskwie, w rodzinie szlacheckiej o wyjątkowo międzynarodowym rodowodzie. Korzenie starej rosyjskiej familii Puszkinów sięgały XII wieku. Szlachectwo rodziny matki Aleksandra było świeższej daty, ale za to pochodziło wprost od pradziadka poety - czarnoskórego Abrahama Hannibala.

Pradziadek, jakich mało

Afrykański przodek artysty urodził się około 1696 roku na terenie dzisiejszej Etiopii lub Kamerunu. Porwany w wieku 7 lat, trafił jako niewolnik do Konstantynopola, gdzie został wykupiony przez rosyjskiego ambasadora, który następnie zawiózł go do Petersburga i przedstawił carowi Piotrowi Wielkiemu.

Władca natychmiast zapałał do chłopca sympatią. Został jego ojcem chrzestnym, nadając mu imię Abraham Piotrowicz Hannibal, posłał do szkół wojskowych, uczynił zeń szlachcica, carskiego inżyniera wojennego i generała. Większość informacji o pradziadku zawarł Puszkin w niedokończonej powieści "Murzyn Piotra Wielkiego", wydanej już po śmierci autora.

Adam Mickiewicz - nie tylko poeta

"Pod jarzmem władzy mrąc złowieszczej"

Aleksander Puszkin nauki pobierał najpierw u francuskich guwernerów, potem zaś wstąpił do ekskluzywnego liceum w Carskim Siole, którego uczniem był w latach 1811-1817 (na pamiątkę tego czasu miasto zwie się dziś Puszkin). Już wtedy zaczął tworzyć. Jego debiutancka poezja powstała jeszcze w duchu klasycystycznym i preromantycznym.

Po skończeniu liceum włączył się w aktywność grupy poetyckiej Arzamas, nie tylko propagującej nowe kierunki w sztuce, lecz także zajmującej się dyskusjami politycznymi. Związał się także z kółkiem "Zielona Lampa", a tym samym ze środowiskiem dekabrystów. Z jednej strony pracował w tym czasie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Petersburgu, z drugiej radykalizowała się jego antycarska postawa.

Niebawem zaczęły powstawać utwory krytykujące despotyczne rządy Aleksandra I, wzywające wprost do obalenia caratu, jak w wierszu "Do Czaadajewa" (1818):

"Zerwie się Rosja przebudzona
I na ruinach despotyzmu
Wyryje lud nasze imiona".
(tłum. Julian Tuwim)

Odpowiedź despotyzmu była do przewidzenia: zesłać na Sybir. Tylko dzięki wstawiennictwu zaprzyjaźnionych pisarzy Syberię udało się zamienić na łagodniejszą karę, czyli zesłanie na południe Rosji.

Pod "opieką" cara

Na zsyłce poeta nie próżnował. Zafascynowany Byronem, zaczął tworzyć w jego stylu. To podczas odbywania kary powstały m.in. pierwsze rozdziały "Eugeniusza Oniegina" oraz tragedia romantyczna "Borys Godunow". Napisany wówczas wiersz "Sztylet" pokazuje, że zamiłowanie Puszkina do rewolucji bynajmniej nie osłabło.

W grudniu 1925 roku wybuchło powstanie dekabrystów, krwawo stłumione pod wodzą nowego cara Mikołaja I. Po rozprawieniu się ze spiskowcami władca wezwał Puszkina do Moskwy. Pisarz początkowo życzliwym okiem patrzył na reformatorskie plany Mikołaja I, na miejscu okazało się jednak, że odtąd car będzie osobistym cenzorem jego utworów.

Monarcha wstrzymał publikację "Borysa Godunowa" i zakazał autorowi opuszczania Moskwy bez zgody władz. Pierwszą rzeczą, jaką zrobił poeta, był więc wyjazd bez pozwolenia. Udał się na Kaukaz, potem jednak wrócił i zamieszkał w rodzinnym majątku w podmoskiewskiej wsi Bołdino.

Powstanie listopadowe. Klęska na własne życzenie

Puszkin kontra Mickiewicz

Początek lat 30. XIX wieku przyniósł po pierwsze ukończenie pracy nad słynnym "Eugeniuszem Onieginem", po drugie ślub z Natalią Gonczarową, po trzecie zaś - wieści o antyrosyjskim powstaniu w Królestwie Polskim. Tym razem rewolucjonista Puszkin surowo ocenił polską insurekcję, wzywając do jej szybkiego stłumienia. Za stosunek do powstania listopadowego zasłużył sobie u Polaków na miano zdrajcy, szczególnie w oczach Adama Mickiewicza, którego poznał w okresie pobytu polskiego poety na zesłaniu w Rosji.

Dwaj wielcy romantycy doceniali swoje talenty, zarazem jednak rywalizowali o "rząd dusz". Gdy Mickiewicz dał negatywną wizję Petersburga w "Dziadach", Puszkin odpowiedział poematem historiozoficznym "Jeździec Miedziany". Na trudnej relacji artystów mógł zaważyć fakt, że w pewnym okresie Mickiewicz był w rewolucyjnie nastawionych kręgach w Rosji bardziej popularny niż jego kolega po fachu. Jednak to nie Polak był źródłem największej przykrości, jaka spotkała Puszkina.

Galimatias i pojedynek

Natalia była śliczną kobietą. Na carskim dworze, gdzie Puszkin nie mógł wybić się ponad najniższy urząd kamerjunkiera, a do tego czuł się niedoceniony jako artysta, niebawem pojawiła się plotka, że żona poety nie grzeszy wiernością, a jej względami cieszy się sam car Mikołaj. Ale prawdziwym ciosem był oszczerczy list, który w 1836 roku obiegł znajomych pisarza. Oskarżano w nim Natalię o romans z francuskim porucznikiem Georges'em d’Anthèsem.

W obawie o reputację Francuza jego ojczym baron von Heeckeren doprowadził do ślubu z Katarzyną Gonczarową, siostrą Natalii. To bynajmniej nie ukróciło plotek. Wręcz przeciwnie. Gdy Puszkin zerwał kontakt z d’Anthèsem, zaczęto szeptać, że Francuz poślubił Katarzynę tylko po to, by bronić honoru Natalii, którą kochał, zaś gniew Puszkina związany jest z tym, że zakochał się w swej szwagierce Aleksandrze, która z kolei miała skrycie podkochiwać się w poruczniku. Jak widać, dwór cara miał bardzo płodną wyobraźnię.

Nic dziwnego, że Puszkin był tym wszystkim przytłoczony. W reakcji na plotki wysłał baronowi von Heeckeren szereg obraźliwych listów, co zmusiło Georges'a d’Anthèsa do wyzwania poety na pojedynek. 8 lutego 1837 roku dwaj mężczyźni stanęli naprzeciw siebie z pistoletami. Francuz celował lepiej. Śmiertelna rana postrzałowa dała Puszkinowi dwa dni na pożegnanie się ze światem. Poeta zmarł 10 lutego 1837 roku, w wieku niespełna 38 lat. Część jego utworów ukazała się już po tej dacie.

mc

Życie Iwana Bunina dzieli się na dwa zasadnicze okresy. Okres młodości i wieku średniego przypada na ostatnie niemal pięćdziesięciolecie rządów dynastii Romanowów, które pisarz spędził w Rosji. Natomiast wiek dojrzały, oddziela od pierwszej części życia wybuch rewolucji bolszewickiej w 1917, która zmusiła Bunina do emigracji na zachód Europy, gdzie pozostał już do śmierci. Tu, jako pisarz o wielkiej renomie, stał się symbolem rosyjskiego emigranta i ducha przedrewolucyjnej, białej Rosji.

Nobel za "surowe mistrzostwo"

Oczekiwana przez 10 lat Nagroda Nobla, którą pisarz otrzymał ostatecznie w 1933 roku jako bezpaństwowiec, była nie tylko uhonorowaniem jego niepodważalnej pisarskiej rangi, ale także ukłonem w stronę białych rosyjskich emigrantów i ciosem wobec stalinowskiej Rosji radzieckiej.

ZSRR usilnie zabiegał o to, aby pierwszą nagrodę w dziedzinie literatury dla Rosjanina otrzymał pisarz rewolucji Maksym Gorki, dawny dobry znajomy Bunina, z którym zerwał jednak kontakty po tym, jak Gorki poparł rewolucję. W uzasadnieniu przyznania nagrody Buninowi napisano, że otrzymuje ją za "surowe mistrzostwo, z którym rozwija on tradycje klasycznej literatury rosyjskiej".

- Myślę, że to mogło być tak, że Bunin był od razu na "nie" wobec rewolucji i wszyscy jego przyjaciele pisarze, którzy zgłaszali swój akces do rewolucji, byli dla niego w pewnym sensie skreśleni – mówił Janusz Drzewucki w audycji Iwony Smolki w Polskim Radiu w 2013 roku.

Przed rewolucją

Bunin był człowiekiem bardzo związanym z porządkiem świata, który panował w przedrewolucyjnej Rosji, co nie znaczy, że nie krytykował jego elementów w swoich dziełach. W pierwszych powieściach: "Wieś" (1910) i "Suchodoły" (1911) pisarz przedstawił bardzo pesymistyczny obraz stosunków panujących na rosyjskiej wsi, zwracając uwagę zwłaszcza na ogromną przepaść pomiędzy poziomem życia prostego ludu a warstw uprzywilejowanych.

Wyraźnie odwoływał się do wzorców mocno tkwiących jeszcze w rosyjskiej literaturze XIX wieku, choć znowu nie oznacza to, że nie był nowatorski. Zaliczał się jednak do grupy realistów, razem z takimi pisarzami jak Antoni Czechow czy wspomniany Maksym Gorki z okresu przedrewolucyjnego, którzy byli pod dużym wpływem twórczości Lwa Tołstoja i innych klasyków XIX wieku. Bunin rozpoczął jednak swoją literacką drogę od poezji.

- Jest parę cech stylistycznych języka tej poezji, które bardzo go nobilitują. Jest świetne wyczucie języka, jego precyzji. W ramach tego języka znakomicie udają mu się stylizacje ludowe czy quasi ludowe. Ale treści są znacznie głębsze niż by się mogły w samym folklorze znaleźć – mówił tłumacz poezji Bunina w audycji Elżbiety Skrzyneckiej w Polskim Radiu w 1988 roku. - W perspektywie Bunina, biologicznej, gatunkowej – człowiek się nie zmienia. Natomiast czas to tylko materia. Poza tym, skoro człowiek się nie zmienia, czas tak naprawdę nie płynie. Czas jest tylko pamiętaniem. A pamiętanie jest pamiętaniem gatunkowym, więc znowu nie ma tu nic jednostkowego - dodawał tłumacz.

Zrewolucjonizował prozę

Dopiero w pewnym momencie Bunin zaczął pisać także utwory prozatorskie, które w końcu zdominowały jego twórczość. Mimo wysokiej oceny liryki Bunina – zachwycał się nią między innymi Vladimir Nabokov – uważa się, że w znacznie większym stopniu zrewolucjonizował Bunin prozę, nadając jej liryczny, subiektywny charakter. Jej siła polegała przed wszystkim na dogłębnym opisie rzeczywistości, ze szczególnym uwzględnieniem opisu przyrody, co w połączeniu z ogromną subtelnością, wyczuciem fałszu i spostrzegawczością stworzyło pisarza niezwykle głębokiego. Istotna była tu też sprawa formy. Struktura wierszy i prozy Bunina należy do jednej z najbogatszych w języku rosyjskim.

Z biegiem lat Bunin konsekwentnie się rozwija, z każdym kolejnym tomem poetyckim czy wydaniem opowiadań zyskując uznanie zarówno krytyki jak i czytelników. Również współcześni mu pisarze rosyjscy, tacy jak Gorki, Czechow czy Aleksy Tołstoj nie szczędzą mu pochwał. Wszystko w życiu Bunina zmienia jednak wybuch rewolucji. Świadectwem szoku, jaki autor przeżył, będąc świadkiem terroru bolszewików, jest jego dziennik z tego okresu pod tytułem "Nieszczęsne dni. Dziennik z lat 1918 – 1919".

- To, co najbardziej intryguje w dziennikach, to opis twarzy innych twarzy, takich, jakich Bunin nie widział przed rewolucją. On wie, że to jest koniec Rosji, koniec jego świata – mówił Janusz Drzewucki w audycji Anny Smolki w Polskim Radiu.

Na wstrząs, którego doświadczył i który skłonił go do tego, żeby razem z żoną opuścić Moskwę, podróżując na południe, gdzie ostatecznie z Odessy odpłynęli statkiem "Sparta" do Europy, wpłynęło barbarzyństwo rewolucjonistów, które objawiło się także w sferze estetycznej.

- Dla niego gazety z czasów rewolucji, które często cytuje, były ogromnym szokiem choćby czysto stylistycznym – mówił w Polskim Radiu Piotr Matywiecki. - I on, wyjeżdżając, zostaje tylko z mitem Rosji. Ten mit rzutuje na wszystkie jego późniejsze opowiadania.

Emigracja

Na emigracji - Bunin osiadł we Francji, dzieląc czas między Paryż i willę o nazwie "Żaneta", którą kupił w prowansalskim miasteczku Grasse – powstają kolejne utwory pisarza. Wydaje nie tylko "Nieszczęsne dni", ale także liczne opowiadania i częściowo autobiograficzną powieść pod tytułem "Życie Arseniewa". Zwłaszcza ta ostatnia pozycja przesądza o decyzji przyznania pisarzowi literackiej Nagrody Nobla.

Przed otrzymaniem nagrody i potem znowu w kilka lat po niej, kiedy pieniądze z nagrody się rozeszły, Bunin prowadził życie ubogie, borykając się często z problemami finansowymi, a nawet z głodem, który w okresie niemieckiej okupacji Francji w czasie II wojny światowej bywał tak dotkliwy, że okresowo wręcz uniemożliwiał mu pracę pisarską.

Bunin zmarł w listopadzie 1953 roku, w kilka miesięcy po śmierci Józefa Stalina. ZSRR, zwłaszcza pod koniec życia pisarza, kusiło go możliwością powrotu do ojczyzny, co miało według składanych mu obietnic wiązać się z korzyściami majątkowymi i prestiżowymi. Zdaniem tłumaczki i biografki pisarza, Renaty Lis, Bunin do końca życia nie brał jednak takiej możliwości pod uwagę na serio.

Po śmierci prawie wszystkie jego dzieła zostały jednak w Rosji wydane. Prawie, ponieważ do końca lat 80. dziennik z okresu rewolucji bolszewickiej był dziełem w Rosji zakazanym.

az

Znawca polskiej literatury

Zasłynął "Historią literatury polskiej" z 1939 roku i późniejszymi "Dziejami literatury polskiej", wydawał kompleksowo opracowane zbory dzieł Jana Kochanowskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Henryka Sienkiewicza czy też Elizy Orzeszkowej, ale też porównywał ze sobą literatury słowiańskie, ze szczególnym uwzględnieniem folkloru i tematyki polskich i słowiańskich bajek. Prace jego dały całym pokoleniom asumpt do pozytywnego zdania egzaminów maturalnych z języka polskiego.

Julian Krzyżanowski, ceniony i uwielbiany przez swoich uczniów i studentów, na wiele lat stał się pedagogiem, dzięki któremu można było przygotować się do matury z języka polskiego. Nasz kontakt z jego opracowaniami zaczyna się właśnie na poziomie szkoły średniej i jest nieoceniony. Krzyżanowski z ogromną erudycją stopniuje zakres informacyjny swoich opracowań - od informacji najważniejszych, bez zbędnych dygresji, opisuje istotę każdego tematu. Nie trzeba być miłośnikiem literatury czy urodzonym humanistą, by przekazywaną przez niego wiedzę przyswoić w podstawowej formie. Nasz kontakt z jego opracowaniami zaczyna się właśnie na poziomie szkoły średniej i jest nieoceniony.

Urodzony humanista

Krzyżanowski z ogromną erudycją stopniuje zakres informacyjny swoich opracowań - od informacji najważniejszych, bez zbędnych dygresji, opisuje istotę każdego tematu. Nie trzeba być miłośnikiem literatury czy urodzonym humanistą, by przekazywana przez niego wiedzę przyswoić w podstawowej formie. Natomiast dygresyjność literatury, jej swoisty folklor, pojawiał się w pełnych informacji wykładach akademickich, w opracowaniach szerszych, dla studentów i badaczy. Dla tych, którzy byli przepełnieni atencją dla prawdziwie szerokiej wiedzy, bo tylko wtedy można było dokonywać uprawnionych porównań.

Profesor Krzyżanowski był jednym z najwybitniejszych komparatystów swojej epoki. Stąd też nie tylko literatura polska stanowiła jego bagaż wiedzy - pojawiał się na ważnych kongresach slawistów, wydawał książki o literaturze w językach obcych, głównie w języku angielskim, wykładał na zachodnich uczelniach choćby w Londynie, w Nowym Jorku, ale także w Rydze. W Polsce na jego wykłady chodzili studenci w Lublinie (KUL), Krakowie (UJ) i Warszawie (UW).

Wywieziony na Syberię

Szeroko znanym jest też fakt jego oddania tradycjom patriotycznym. Krzyżanowski od najmłodszych lat szkolnych angażował się w działalność młodzieży narodowej polskiej na rzecz niepodległości, uczestniczył w zajęciach kół ćwiczebnych i w formach skautingu walecznego. Studia polonistyczne ukończył w 1914 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie później doktoryzował się oraz uzyskał habilitację.

Na początku I wojny światowej został internowany internowany i wywieziony na Syberię. "Podróż" ta zaowocowała miłością i pierwszym związkiem małżeńskim. Jak pisze wnuczka profesora, Monika Rogozińska: "W roku 1918 w pociągu transsyberyjskim zawarł związek małżeński z Emilią z Sobieszczańskich 1-voto Roszkowską. Latem 1920 r. powrócił do Polski z żoną i niedobitkami Piątej Dywizji Wojsk Polskich, ewakuowanej z Władywostoku do Gdańska na pokładzie statku Yaroslawl".

Czas okupacji niemieckiej

Wojna nie przeszkodziła mu w pracy nad krzewieniem wiedzy o zagadnieniach literatury polskiej i o właściwościach pięknego języka polskiego. Już w 1940 roku, razem z historykiem Tadeuszem Manteuffelem zorganizowali tajny uniwersytet nauk historycznych i polonistyki. Obaj byli wykładowcami tych tajnych kompletów. Krzyżanowski, zawsze zaangażowany w walkę o niepodległość nie ominął także powstania warszawskiego. Rogozińska relacjonuje: "Szczególne znaczenie mają lata 1939-1945, wypełnione pracą podziemną podczas okupacji niemieckiej, kiedy wykładał na kompletach okupacyjnych tajnego uniwersytetu. Ranny podczas Powstania Warszawskiego, dostał się wraz z żoną Ireną do obozu w Pruszkowie, a następnie dotarł do Krakowa. Do zrujnowanej stolicy powrócił w listopadzie 1945 roku z całym wagonem dubletów Biblioteki Jagiellońskiej dla restytuowania biblioteki Seminarium Polonistycznego Uniwersytetu Warszawskiego i Gabinetu Filologicznego im. G. Korbuta przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim w Pałacu Staszica".

Wydał ponad 1200 prac

Co piękne i znamienne, to fakt, że do śmierci nierozerwalnie związany był z Uniwersytetem Warszawskim i Wydziałem Polonistyki. Należał także do Polskiej Akademii Umiejętności i był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk, a także prezesem Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza. Nie dziwi więc, że został uhonorowany doktoratami honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego i później Uniwersytetu Wrocławskiego. Został też honorowym członkiem Serbskiej Akademii Nauki i Sztuk w Belgradzie. Wydał ponad 1200 prac i nie wszystkie stanowiły historyczno-literackie monografie. Wśród wielu dzieł znalazły się takie perły jak: "Mądrej głowie dość dwie słowie", "Sztuka słowa. Rzecz o zjawiskach literackich", "Szkice folklorystyczne" czy "W świecie bajki ludowe".

Próba przypomnienia choćby najważniejszych jego dzieł i dokonań edytorskich, z których część tworzona była w zespołach wybitnych historyków literatury, wiązałaby się z niekończącym się elaboratem. Monika Rogozińska zwraca uwagę na te sztandarowe: "Był autorem Historii literatury polskiej, wydanej w 1939 roku (7 wznowień), Dziejów literatury polskiej, ogłoszonych w r. 1969 (6 wznowień) (...) Napisał monografię Neoromantyzm polski, zbiór studiów Od średniowiecza do baroku, W świecie romantycznym, W kręgu wielkich realistów, dwie monografie Sienkiewiczowskie: Henryka Sienkiewicza żywot i sprawy (5 wydań), oraz Twórczość Henryka Sienkiewicza (3 wydania), Pokłosie Sienkiewiczowskie. Szkice literackie, Paralele. Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru (razem 125 szkiców) czy Szkice folklorystyczne. (...) napisał wiele wspomnień o ludziach zebranych w tomie Na polach elizejskich literatury polskiej. Portrety i wspomnienia (...) Był wydawcą Dzieł Henryka Sienkiewicza (60 tomów), Dzieł polskich Jana Kochanowskiego (13 wydań), Dzieł oraz Dzieł wybranych Juliusza Słowackiego (5 wydań) oraz Wydania Jubileuszowego Dzieł Adama Mickiewicza, wydał też Pisma zebrane Elizy Orzeszkowej, Krótką rozprawę Mikołaja Reya, Zaklęty dwór W. Łozińskiego, Poezje wybrane K. Tetmajera, Rytmy M. Sępa Szarzyńskiego i Starą baśń J. I. Kraszewskiego (1975)".

Był także redaktorem "Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny" oraz "Od średniowiecza do baroku". Tych dzieł profesora Krzyżanowskiego można wymieniać bezliku. Wiele z nich zostało wydanych bądź wznowionych także pośmiertnie.

Profesor Julian Krzyżanowski odszedł 19 maja 1976 roku i pochowany został na Powązkach Wojskowych w kwaterze zasłużonych dla kultury. Na jego grobie znajduje się inskrypcja w języku łacińskim "Sicut ignis ardens" (pol. "jak płomień gorejący"). Taka była i jest Jego mądrość i erudycja nieustannie niosące światło wiedzy prawdziwie polskiej w swoim charakterze. Wspomnijmy go zatem ciepło, bo warto!

PP

Jesienią 1944 roku Bohdan Korzeniewski – historyk i krytyk teatru, więzień Auschwitz, jeden z wielu zaangażowanych w ratowanie niszczonego podczas II wojny polskiego dziedzictwa – zobaczył, co zostało z magazynu dawnej Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Świadectwo to, opisujące zniszczenie przez Niemców wyjątkowo cennych zbiorów, ma szczególną, bo i boleśnie dosłowną, i symboliczną, moc przekazu. Pokazuje świat obrócony w popiół.

"Zejście do podziemi nie było zawalone gruzami. Dotarłem więc do lochu. Przy pierwszym spojrzeniu można było doznać oszałamiającej radości. Ależ tak – chciało się zawołać – zbiory ocalały! (…)

Bliższe podejście odkrywało sekret tych zmian. Był ohydny. Przy dotknięciu warstwy równo ułożonych egzemplarzy już nawet nie rozpadały się, ale znikały. Zbiory zetlały doszczętnie w ogniu, który musiał je trawić wolno przez wiele dni. I nie było nawet trudno domyślić się, jak je zniszczono.

Członkowie Brennkommando czy Vernichtungskommando albo jak tam jeszcze nazywano te organizacje państwa zbirów posiadali niewątpliwie rozległe doświadczenie fachowe. (…) Wygarnęli książki spod stropu, oblali je benzyną i podpalili. Już ze stopą na gardle wypełniali wyrok zagłady wydany na sąsiedni naród. Mieściło się w nich obok ludobójstwa również książkobójstwo".

Zanim strawił je ogień

Przed wybuchem II wojny światowej Polska mogła poszczycić się znakomitym bibliotecznym zasobem. Według badaczy II RP posiadała przed wrześniem 1939 roku ponad 45 tysięcy bibliotek. Największym ośrodkiem tego typu zbiorów, obok Krakowa czy Lwowa, była Warszawa.

Na bibliotecznej mapie stolicy znajdowało się wiele arcyważnych, gromadzących wiekowe świadectwa polskiej historii, instytucji. Wśród nich: Biblioteka Uniwersytecka (a w niej m.in. ryciny z kolekcji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), Centralna Biblioteka Wojskowa (złożona m.in. z Biblioteki Rapperswilskiej czy Archiwum Powstania Styczniowego), biblioteki stworzone przez arystokratycznych mecenasów: Zamoyskich, Krasińskich i Przezdzieckich oraz – Biblioteka Narodowa.

Ta ostatnia zgromadziła w swoich murach m.in. zbiory rękopisów, które przewyższały swoją wartością nawet te przechowywane w szacownej Bibliotece Jagiellońskiej. Wpływ na to miał choćby fakt przejęcia przez Bibliotekę Narodową zasobów XVIII-wiecznej Biblioteki Załuskich, wywiezionej po upadku powstania kościuszkowskiego do Rosji i zwróconej Polsce na mocy traktatu ryskiego.

Magazyn Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, 1930 r. Fot. Polona

Początek apokalipsy

Proces niszczenia rozpoczął się wrześniu 1939 roku. Wskutek niemieckiego zbombardowania Warszawy spłonęły m.in. przechowywane w Centralnej Bibliotece Wojskowej rzadkie polskie druki militarne datowane od XVI w. czy rękopisy rapperswilskie – unikatowe świadectwa życia Wielkiej Emigracji i powstania 1863 roku.

Ogień strawił też w znacznym stopniu zasoby Biblioteki Ordynacji Przezdzieckich (m.in. archiwalia rodów litewskich, te związane z historią Inflant czy legionami Dąbrowskiego). To, co cudem ocalało – wyrzucone przez pracowników biblioteki na podwórze, wydarte płomieniom – może dać wyobrażenie tego, co zostało utracone. "Oprawne w 10 tomów archiwum rodzinne i gospodarcze Kościuszków", wspominał Aleksander Gieysztor, który włączył się wówczas w ratowanie zbiorów, "albo wielotomowy album silva rerum, obraz życia ziemiańskiego w początkach XIX wieku".

Wrzesień 1939 roku to również początek końca Biblioteki Ordynacji Zamojskiej – w wyniku bombardowań zniszczone zostały niemal doszczętnie zbiory artystyczne (m.in. kolekcje medali i monet) oraz ok. 50 tys. tomów bibliotecznych.

Najgorsze dla warszawskich bibliotek – mimo zniszczeń wciąż przechowujących rękopiśmienne czy wydawnicze skarby – miało jednak dopiero nadejść.

Ruiny budynku Centralnej Biblioteki Wojskowej po pożarze w 1939 r. Fot. Polona

"Zabezpieczanie", czyli rabunek

Podejście niemieckich okupantów do polskich zbiorów bibliotecznych stanowiło pochodną ogólnej postawy, jaką przyjęli Niemcy wobec zagarniętych dóbr kultury.

Z jednej strony rozpoczęto proces systematycznego niszczenia bibliotek oświatowych czy publicznych – wszak w myśl niemieckiej polityki Polska jako "Nebenland" (niem. "kraj podrzędny") nie potrzebowała literatury pięknej czy oświatowej. Co więcej: literatura taka była niepożądana, książka bowiem to najważniejsze medium kultury, a polska kultura została skazana przez okupanta na wymarcie. Dlatego księgozbiory zaczęto likwidować – zamykać je, pozbawiać dotychczasowych miejsc czy oddawać na przemiał.

Z drugiej strony Niemców interesowały – bezcenne z punktu widzenia historycznego, ale i handlowego – zasoby bibliotek naukowych oraz przechowujących zbiory specjalne. I tak na przykład powołana specjalna komisja, "Sonderkommission" – na czele m.in. z dr. Krausem, wiedeńskim antykwariuszem, przed wojną często odwiedzającym Warszawę – zarekwirowała jeszcze w 1939 r. z Biblioteki Narodowej 410 rękopisów pergaminowych (przede wszystkim ze zbiorów Załuskich).

Zaplanowaną przez Niemców przed wybuchem wojny, a wcielaną w życie po zajęciu Polski akcję grabieży dzieł sztuki – w tym zbiorów bibliotecznych – metodycznie realizowały dwa zespoły: Kommando ("Einsatzkommando") Paulsen, dowodzone przez berlińskiego profesora archeologii, oraz komisja Kajetana Mühlmanna, historyka sztuki z Salzburga, Specjalnego Komisarza ds. Zabezpieczenia Dzieł Sztuki na Wschodnich Terenach Okupowanych.

Konfiskaty i grabież zwane tu były przewrotnie "zabezpieczeniem".

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

W poszukiwaniu cennych rękopisów

Kommando Paulsen, odpowiedzialne m.in. za wywiezienie do Rzeszy krakowskiego ołtarza Wita Stwosza, rywalizowało z grupą Mühlmanna (których członkowie zajmowali się m.in. "polowaniami" na polskie średniowieczne rękopisy i najdawniejsze druki - inkunabuły) choćby przy próbie odnalezienia bezcennego, XI-wiecznego "Sakramentarza tynieckiego". "Jakaś tego typu dotychczas nierozpoznana władza skonfiskowała zimą 1939 r. około 50 iluminowanych rękopisów średniowiecznych z Biblioteki Zamoyskich, odmawiając wydania kwitu", wspominał Jan Grycz, bibliotekarz zaangażowany w ratowanie podczas wojny polskich księgozbiorów.

Ta wzmiankowana przez Jana Grycza konfiskata była kolejnym z aktów szukania przez Niemców prawdziwych skarbów: "Sakramentarza tynieckiego" i "Kodeksu supraskiego", jednego z najstarszych na świecie manuskryptów spisanych cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Mimo heroicznych starań polskich bibliotekarzy (którzy podsuwali Niemcom inne rękopisy, ci jednak doskonale orientowali się w warszawskich zasobach) poszukiwania odniosły pożądany skutek. "Ultimatum postawione przez rabusiów zmusiło wreszcie do wydobycia z podziemi", wspominał bibliotekarz Bogdan Horodyski.

Prof. Heinrich Hermjanz Oddziału Paulsena oszacował wówczas wartość skradzionego "Kodeksu supraskiego" na około 4-5 mln marek.

Skonfiskowany z Biblioteki Zamojskich "Sakramentarz tyniecki" na szczęście nie opuścił wtedy Warszawy, a po wielu kolejnych perturbacjach (ukrywano go m.in. pod posadzką krypty kolegiaty w Łowiczu) wrócił po wojnie do polskich zbiorów. Jeśli chodzi o "Kodeks supraski" – po kradzieży został wywieziony do Berlina. Dopiero w latach 60. XX w. odnalazł się w Stanach Zjednoczonych.

Inne skradzione przez Kommando Paulsen zbiory – te z bibliotek Sejmu, Senatu, Judaistycznej Wielkiej Synagogi, Instytutu Francuskiego – nie miały już takiego szczęścia. Z ok. 150 tys. woluminów wywiezionych do Rzeszy do Polski wróciła niewielka część.

Jedna z ocalałych książki ze śladami po kulach. Fot. Bartłomiej Karelin/ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

Biblioteka na Okólniku

Najtragiczniejsze wydarzenia związane z dziejami polskich bibliotek pod niemiecką okupacją miały miejsce w październiku 1944 roku.

Przy ul. Okólnik w Warszawie, w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich, zgromadzono na rozkaz Niemców ok 400 tys. jednostek zbiorów specjalnych, przede wszystkim z Biblioteki Uniwersyteckiej i Biblioteki Narodowej. Było to pokłosie wprowadzonej przez okupanta w 1940 r. zcentralizowanej organizacji bibliotek na terenie Generalnego Gubernatorstwa: w Krakowie, Lublinie, we Lwowie i w Warszawie powstały biblioteki państwowe ("Staatsbibliotheken"), które przejęły zbiory bibliotek naukowych.

W czasie Powstania Warszawskiego, 5 września 1944 r., wskutek bombardowań niemieckich w bibliotece na Okólniku wybuchł pożar. W październiku – już po kapitulacji powstania, a wbrew postanowieniom układu kapitulacyjnego – niemieckie Brandkommando dokonało drobiazgowego spalenia znajdujących się w budynku bibliotecznych skarbów. Zbiory zostały polane substancją łatwopalną, spłonęło wszystko.

"Wokoło ścian stały półki żelazne, a na nich leżały warstwy popiołu. Po kolana brodziło się w delikatnym jasnym popiele z kart rękopisów, których już nikt nie odczyta, w popiele z rysunków i sztychów, których już nikt nie będzie oglądał", wspominał bibliotekarz Adam Lewak.

Lista rzeczy, które bezpowrotnie straciła polska i światowa kultura w wyniku spalenia biblioteki na Okólniku, jest długa. Polonika z XVI i XVII w., diariusze sejmowe, pisma rokoszowe, listy Władysława IV, iluminowane mszały, dokumenty z zakresu historii muzyki, alchemii, teatru, dziesiątki tysięcy rysunków, grafik, nut, map, autografy dzieł Norwida, Sienkiewicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego, spuścizna Słowackiego i Krasińskiego.

Urna z popiołami rękopisów i starodruków spalonych przez wojsko niemieckie w 1944 r. w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich przy ul. Okólnik w Warszawie. Fot. Polona

Miliony umarłych książek

Niemcy, realizując w czasie tłumienia powstania diaboliczny plan unicestwienia całego miasta, spalili również m.in. Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej oraz Bibliotekę Politechniki Warszawskiej (po wielotysięcznych zbiorach pozostał prawie metrowej wysokości proch). O skali ogólnych zniszczeń, dotyczących strat warszawskich bibliotek w czasie II wojny światowej, mówią najwięcej przerażające statystyki.

Biblioteka Narodowa straciła ok. 78 procent swoich zbiorów, Centralna Biblioteka Wojskowa: 99 procent, Biblioteka Politechniki Warszawskiej: 97 procent, Biblioteka Sejmowa: 95 procent, Główna Biblioteka Judaistyczna przy Wielkiej Synagodze: 90 procent, Biblioteka Ordynacji Przezdzieckich: 85 procent, Biblioteka Ordynacji Zamoyskich: 84 procent, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy: 72 procent.

Biblioteka Uniwersytecka utraciła aż 95 procent swoich zasobów rękopiśmiennych, 60 procent kolekcji Gabinetu Rycin, znaczą część starych druków czy zbiorów kartograficznych.

Straty bibliotek warszawskich szacuje się na 3 600 000 woluminów, co stanowiło 60 procent stanu przedwojennego.

***

Czytaj także:

• Stanisław Lorentz - ratował skarby narodowe
• Karol Estreicher. Ocalił polskie skarby przed Niemcami

***

W listopadzie 1945 obchodzono na warszawskiej Pradze rocznicę uruchomienia placówek bibliotecznych. Pokazano wówczas mi.in. ocalałe z pożogi wojennej książki oraz – model zniszczonego przez Niemców stołecznego pomnika Adama Mickiewicza wraz z cytatem z wieszcza. Był to fragment z "Konrada Wallenroda", który przypomina o niezachwianej wierze w trwałość, mimo historycznych kataklizmów, kultury.

"Płomień rozgryzie malowane dzieje,

Skarby mieczowi spustoszą złodzieje,

Pieśń ujdzie cało".

jp

Źródła:

"Walka o dobra kultury", księga zbiorowa pod red. St. Lorentza, t. 1., Warszawa 1970; "Straty kulturalne Warszawy", praca zbiorowa pod red. Wł. Tomkiewicza, Warszawa 1948;  Andrzej Mężyński, Straty polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej,  http://dzielautracone.gov.pl;  „Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku : wstępny raport o stanie wiedzy. Cz. 1-2”, Barbara Bieńkowska i in., red. nauk. Andrzej Mężyński, Warszawa 1994; Bohdan Korzeniewski, "Było, minęło...Wspomnienia", Warszawa 2020.