Witold Gombrowicz. Serwis specjalny Polskiego Radia

O zainteresowaniach Błońskiego, ważnych dla niego tematach i pisarzach, a nawet o podejściu do literatury wiele mówią już same tytuły jego najważniejszych tekstów. "Widzieć jasno w zachwyceniu: szkic literacki o twórczości Prousta" (1965), "Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku" (1967), "Romans z tekstem" (1981), "Biedni Polacy patrzą na getto" (1987), "Od Stasia do Witkacego" (1997), "Witkacy. Sztukmistrz. Filozof. Estetyk" (2000), "Miłosz jak świat" (1998), "Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka" (1995), "Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia o Gombrowiczu" (1994).

Nastolatek czyta Prousta

- Był człowiekiem dwujęzycznym, doskonale poruszającym się w obszarze kultury i języka francuskiego. Jego babka była francuską guwernantką - mówiła prof. Marta Wyka o rodzinnych powinowactwach Jana Błońskiego. Powiązania te przyniosły przyszłemu literaturoznawcy wiele korzyści.

W wieku 16 lat Błoński przeczytał w oryginale "W poszukiwaniu straconego czasu" Marcela Prousta. "Z lektury tej, która trwała całą wiosnę, wyszedłem odmieniony", napisze później. Bardzo to charakterystyczne dla Błońskiego: lektura książki jako intymne, ważne również w sensie egzystencjalnym przeżycie. Literatura jako doświadczenie innej rzeczywistości, którą próbuje się zrozumieć, a zrozumienie to przekazać dalej.

***

Czytaj także:

• Mistrz słowa Marcel Proust. W jego książkach jest wszystko
• Witkacy nie chciał, byś je czytał. Co jest w tych listach?

***

Przeszłość to dziś

- Dla mnie historia literatury, wyobrażeń czy malarstwa jest księgą, którą mogę otwierać w dowolnym miejscu. W tej historii jest bardzo dużo miejsc, w których mogę się odnaleźć - mówił Jan Błoński w archiwalnym radiowym nagraniu. Wśród tych bliskich badaczowi miejsc na mapie dziejów kultury jest bez wątpienia barok.

- Moim zdaniem barok, XVII wiek, jest większym przełomem w kulturze europejskiej niż wiek XVI. Była to epoka w pewien sposób podobna do naszej, czas kształtowania się nowej mentalności, ale i kryzysu wartości. Stąd dramatyzm u Sępa-Szarzyńskiego wynika nie tylko z rozdarcia między ciałem a duszą czy grzechem a świętością. Chodzi również o rozdarcie między rozmaitymi możliwościami intelektualnymi i religijnymi. Cały barok jest do przemyślenia jako próba pogodzenia w człowieku rozmaitych napięć i sprzeczności – tłumaczył Jan Błoński.

Wybebeszanie tekstu

- Było coś w nim z chłopca, z dziecka zachwyconego literaturą, ale i z człowieka, którego niepokoją, z egzystencjalnego punktu widzenia, tajemnice innych ludzi. Tak było w przypadku jego prób zrozumienia Witkacego, Gombrowicza czy Miłosza - tłumaczyła prof. Marta Wyka to szczególne podejście Błońskiego do pisarzy.

O tym zachwycie literackim słowem, o romansie z tekstem mówili też inni wspominający Jana Błońskiego.

- Dla niego każda literatura, którą się zainteresował, była literaturą żywą. Był niezrównany, jeśli chodzi o dociekliwość, śmiałość w stawianiu tez - mówił prof. Michał Głowiński. A prof. Józef Opalski dodawał: - Nauczył mnie wybebeszania tekstu. Tego, że tekst trzeba tak długo czytać, aż odkryje on swoje wszystkie tajemnice.

Erudycja i chichot

Jakim był człowiekiem? Z jednej strony: spontanicznym, nieprzewidywalnym, ironicznym ("zapytał się mnie o jakiegoś mało znanego poetę francuskiego, jakby chciał sprawdzić, a może dać prztyczka"), a z drugiej: ciepłym i bliskim, troszczącym się o sprawy życiowe. 

Ale to nie wszystko. - Każda rozmowa z nim była pewnym niebezpieczeństwem - dodawał prof. Józef Opalski. - Bardzo cierpliwie słuchał, patrzył rozmówcy głęboko w oczy, jednocześnie drążył i przyszpilał. Podważał to, co mówił. Dużo wymagał os swojego partnera.

Do tego portretu warto dodać również może niecodzienną u szacownego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego cechę. - Miał znakomite, niewiarygodne poczucie humoru. I ten swój charakterystyczny słynny chichot - wspominał Paweł Huelle, przypominając, że Jan Błoński dostał order dla najgłośniej śmiejącego się słuchacza Piwnicy pod Baranami...

***

Czytaj także:

• "Pod podszewką świata" – o metafizyce Czesława Miłosza
• Co nam daje literatura? Spotkanie z prof. Martą Wyką

***

W "Dzienniku" z roku 1968 roku Jan Błoński napisał: "Kiedy miałem 38 lat zrozumiałem, że nie jestem nieśmiertelny". - Być może od tamtego czasu zaczął mu towarzyszyć pewnego rodzaju pośpiech, gorączkowe poszukiwania tego, o czym powinno się mówić – mówiła prof. Marta Wyka.

A powiedział – napisał! - od tego czasu jeszcze bardzo wiele. - Był człowiekiem opętanym miłością do literatury. Był krytykiem, który nadał kształt literaturze polskiej. Przez wiele lat ustalał i promował jej wartości - podsumowywał swoje wspomnienia o autorze "Romansu z tekstem" prof. Jerzy Jarzębski.

Prof. Jan Błoński odszedł 10 lutego 2009 roku, doświadczony w ostatnich latach życia okrutną chorobą.

"Pierwsze zdanie powieści Prousta uchyla drzwi innego świata, innego snu niż ten, w którym żyjemy. Ktokolwiek raz usłyszał tę muzykę, pozostanie jej zawsze wierny", pisał o jednym ze swoich ukochanych mistrzów słowa.

Źródła cytatów: Jan Błoński, "Widzieć jasno w zachwyceniu: szkic literacki o twórczości Prousta", Kraków 1985; "Błoński przekorny. Dziennik. Wywiady", Kraków 2011.

Witold Gombrowicz. Serwis specjalny Polskiego Radia

Przyczyniła się do popularyzacji w Polsce literatury iberoamerykańskiej, tłumaczyła między innymi Cortázara, Márqueza i Borgesa. Była również pisarką oraz autorką wspomnień "Nie wszystko o moim życiu". Zanim jednak Zofia Chądzyńska wydała swoją autobiografię, nagrała dla Polskiego Radia pewne szczególne opowieści.

Termometr dla Piłsudskiego

Wśród najwcześniejszych wspomnień zachowała dwie postacie: Rubinsteina, z którym przyjaźnił się jej ojciec (pożyczył pianiście frak na pierwszy występ w Łodzi) i Piłsudskiego, który po powrocie z Magdeburga do Warszawy zamieszkał po sąsiedzku.

Mama kilkuletniej wówczas Zosi została zobowiązana do przygotowywania - jak się okazało, przez tydzień - ciepłych posiłków dla Piłsudzkiego. Któregoś dnia jego adiutant przyszedł późno w nocy i pożyczył od Chądzyńskich termometr, bo "komendant Piłsudski ma gorączkę". - Nigdy już nie oddali nam tego termometru. Szkoda, byłaby ładna pamiątka - wspominała z uśmiechem Zofia Chądzyńska.

"Słonimski nie był za ładny"

Wśród ówczesnych znajomych przyszłej tłumaczki był, związany wtedy z "Wiadomościami Literackimi", Marian Eile. - Poradził mi, że należy pojawić się ze dwa razy na Mazowieckiej na półpięterku. Poszłam tam, poznałam po kolei wszystkich Skamandrytów, między innymi Słonimskiego. Gruby był, brzydki, wcale mi się nie podobał. Ja byłam ładna, chociaż może też trochę za tłusta - mówiła bez ogródek.

Zapamiętała również Tuwima, dla którego "trzeba było zaciemniać pokój, miał lęk przestrzeni i bał się spać przy świetle".

Skandal i wycieczki

Dzięki przypadkowemu spotkaniu z Franciszkiem hrabią Potockim z Nieborowa dostała pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. - Zostałam jednak spektakularnie wyrzucona z ministerstwa, z wilczym biletem, ale tego niestety nie opowiem, bo nie wypada, zgroza i zgorszenie - mówiła Zofia Chądzyńska przed radiowym mikrofonem (z jej książki wiemy, że chodziło o kuriozalny zarzut popełnienia "czynu niemoralnego").

Następnie dostała pracę w Biurze Podróży "Orbis". - Jak się okazało, że znam trochę języki, zaproponowano, bym jeździła z wycieczkami jako przewodnik. Gdy dziś o tym myślę! Nie było w Warszawie drugiej takiej osoby, która by się gorzej orientowała niż ja. Gdziekolwiek! Poza tym wzrok miałam zawsze krótki, nie poznawałam nikogo - podkreślała, opisując przy tym kilka swoich przygód jako opiekun turystów.

Kierunek: Argentyna

Podczas wojny, na początku 1940 roku, trafiła do Pawiaka, gdzie spotkała m.in. Stanisława Dygata. Po 6 miesiącach, na dzień przed pierwszym wielkim transportem więźniów Pawiaka do Oświęcimia, została uwolniona.

Po wojnie przedostała się - m.in. przez Pragę i Paryż - do Tangeru. Tu zapadła na tężec, na szczęście zdołano ją wyleczyć. (Jej leczenie zostało opisane w "Revue Médicale" jako pierwszy przypadek uratowania kogoś przez serum wraz z antybiotykami).

W 1949 mieszkali wraz z mężem w Lyonie - Bohdan Chądzyński pełnił tu funkcję wicekonsula. Pod koniec roku został odwołany z placówki, postanowili wracać mimo wszystko do kraju. Wybrana przypadkowo sztuka Sartre'a, na którą poszli, spowodowała, że zmienili zdanie. Zdecydowali się na wyjazd do Argentyny - pod ochroną francuskiej policji (z fałszywymi paszportami wystawionymi dla "Kowalskich") przez pół roku oczekiwali w Paryżu na wizę.

Od staników do pralni

Podczas podróży do Ameryki Południowej poznali na statku Argentynkę "z tak zwanej oligarchii", która pomogła im wynająć w Buenos mieszkanie. Dwa tygodnie po ich przybyciu zaprosiła ich na koktajl, na którym byli m.in. Borges i Sabato. "Najwspanialsze argentyńskie nazwiska nic nam jeszcze wtedy nie mówiły" - przyzna po latach Zofia Chądzyńska.

- Szalenie dużo myślawszy, kupiłam w Buenos sklep z pończochami i stanikami. Ale był to błąd - wspominała swoje argentyńskie początki. Po epizodzie ze sklepem przyszedł czas na zajęcie typowe dla ówczesnych Polaków w Argentynie: prowadzenie pralni. - O siódmej rano przychodziło dwóch dziko śmierdzących czosnkiem chłopaków, bo czosnek na śniadanie jest warunkiem potencji i wszyscy Argentyńczycy od tego zaczynają dzień, i nucąc tangasy obsługiwali w pralni maszyny – opowiadała.

Awantury z Gombrowiczem

- Gombrowicza poznałam jeszcze w Warszawie, przed "Ferdydurke", kiedy był nieśmiałym chłopcem. Wydawało mi się w Argentynie, że o mnie nie pamięta, tymczasem kilka dni po przyjeździe dostałam telefon. Odbieram, a tam: "Tu Witoldo, Witoldo Gombrowicz. Czy zechcę odwiedzić jego niskie progi. Będzie całe Buenos Aires i koktajl na sto dwa". No to się wybrałam – mówiła Zofia Chądzyńska o tym, jak zaczęła się jej argentyńska, swoista, znajomość ze słynnym polskim pisarzem.

Swoista, bo - jak opowiadała ze szczegółami Zofia Chądzyńska - zdarzały się groteskowe historie a to z przymuszeniem do zakupu obrazu z ubogiego mieszkania Gombrowicza, a to z przechowaniem "ukochanego dywanu" pisarza. - Skąpstwo jego doprowadzone było do granic. Ale przed współpracą z Wolną Europą był nędzarzem - podkreślała tłumaczka.

***

Wśród bohaterów opowieści Zofii Chądzyńskiej nie mogło oczywiście zabraknąć Julio Cortázara. 

- Pamiętam, jak on kiedyś, przyjechawszy po raz kolejny do Polski i zobaczywszy siedem tysięcy studentów, którzy przyszli się z nim spotkać, przyszedł do mnie potem na kolację, wziął "Grę w klasy", potrzymał w ręku, rzucił na stół i powiedział do mnie: 'A cholera Cię właściwie wie, co ty tam piszesz!'" - opowiadała.

Początek tej arcysłynnej powieści Cortázara wskazuje między innymi na nieprzypadkowość życiowych doświadczeń. Być może zasada ta dotyczy również losów tak barwnych i tak niesamowitych, jakich doświadczyła Zofia Chądzyńska.

Czy udałoby mi się spotkać Magę? Tyle razy, gdy szedłem przez rue de Seine, wystarczało mi pochylić się nad łukiem wychodzącym na Quai Conti, aby (...) jej szczupła sylwetka od razu rysowała się na Pont des Arts (…). I wydawało się tak naturalne przejść na drugą stronę ulicy, wejść na stopnie mostu, na jego smukły kontur, zbliżyć się do Magi uśmiechającej się bez zdziwienia, przekonanej, tak jak i ja, że przypadkowe spotkanie jest czymś najmniej przypadkowym w naszym życiu (...). (J. Cortázar, "Gra w klasy", tł. Z. Chądzyńska)
  

jp

Atak (natchnienia)

- Miałem chyba 19 lat, wtedy już postanowiłem, że będę pisarzem, ale nie bardzo wiedziałem, jak to się robi. Pewnej nocy nie mogłem spać. Nagle napisałem kilkanaście wierszy, to był taki atak natchnienia, bardzo dziwny. Od tamtego momentu jakoś poważniej zacząłem myśleć o pisaniu wierszy.

Obraz poety w wierszach – z planu słuchowiska [POSŁUCHAJ]

Barańczak Stanisław

- Pierwszy raz zetknąłem się z nim jakoś bliżej, kiedy wysłałem swój wiersz na jakiś konkurs, na którym zwyciężył właśnie Staszek. Później jeździłem do Poznania i tam zaczęły się słynne kolacje u Barańczaków. To były początki lat 70. 

Brodski Josif

- Uważał, co mnie zawsze najbardziej rozśmieszało, że jeżeli kierowcy zatrzymują się na czerwonym świetle to dlatego, że czytają poezję. Że etyka bierze się z poezji. Dla niego pamięć ludzkości szła przez poezję. 

Czapski Józef

 - Kiedy on powoli odpływał od świata, prosił, żeby mu czytać różna rzeczy. Czytałem mu także jego własne teksty sprzed lat i widziałem, jaka to jest terapia dla niego. Jak słowo, w tym wypadku jego, które doskonale pamiętał, pomaga mu żyć. Świat Czapskiego wraca do mnie.

Dzieciństwo 

- Bez niego nie byłoby ani poezji, ani sztuki. Dzieciństwo to jest ogromna skarbnica, która nas żywi. Chociaż jak jesteśmy dziećmi, nikt nam nie mówi, że dzieje się coś niezwykłego, że powinniśmy bardzo uważanie to przyjmować i zapamiętywać. 

Ewolucja (we własnej poezji)

- Dotychczasowe moje tomiki określane były jako poezja publicystyczna czy polityczna. Od jakiegoś czasu piszę wiersze, które nie mieszczą się w tych kategoriach. Myślę, że jest rewolucyjna ewolucja, otwarcie się na większą ilość fenomenów, na bogactwo świata.

Gliwice 

- Mieszkaliśmy w małej uliczce, tuż obok Wojtka Pszoniaka. Gdy wieczorami wychodziłem na balkon, z komina koksowni wydobywał się ogień. To było niezwykłe, jak dantejskie sceny. Była także mięta, były wspomnienia lwowskie, byli ludzie, którzy mówili z akcentem śląskim, byli tacy, którzy mówili po niemiecku. To było w pewien sposób miasto kosmopolityczne, chociaż nie wiedziało się o tym.

Herbert Zbigniew 

- Mam kilka hipotez, dlaczego on pisał o malarstwie. Między innymi była to Herberta polemika z nowoczesnością. W esejach o malarstwie czy architekturze również jest on trochę inny niż w wierszach. Tam jest dystans, eseje o sztuce zaś pisane są z miłością.

Ironia 

- Norwid nam mówił, że bez ironii nie da się pisać i żyć. Ale są dwie różne rzeczy: ironia jako jeden ze składników świata poetyckiego i ironia jako światopogląd.

Kornahuser Julian   

- "Świat nieprzedstawiony" nie był naszym debiutem, obaj mieliśmy już nasze książki poetyckie. Ale on był wcześniej dojrzałym poetą, ja potrzebowałem trochę więcej czasu. On od razu wszedł w ton przyspieszonego mówienia, wierszy niecierpliwych, które wybuchały, które były jednym zdaniem.

Miłosz Czesław

 - W tej poezji jest zasadnicza i świadoma sprzeczność: poczucie horroru grozy świata i olśnienia jego pięknem. Ten dylemat Miłosza jest jednocześnie motorem napędowym jego poezji. Z jednej strony poczucie "chodzenia nad piekłem", a drugiej potrzeba przezwyciężenia bólu, dostrzeżenia piękna.

Muzyka   

- Poetów można podzielić na tych, którzy żyją malarstwem, i na tych, którzy żyją muzyką. Ja czuję się, jak choćby Iwaszkiewicz, poetą muzyki, choć nie stronię od malarstwa. Choć moje spotkanie z muzyką zaczęło się niedobrze. Rodzice wysłali mnie, 7-letniego, na lekcje fortepianu…

"Były długie lata, kiedy muzyka Mahlera mi pomagała", mówił w Polskim Radiu Adam Zagajewski Fot. Shutterstock

Norwid 

- W swoim wierszu o tym poecie zwracałem się do Norwida ironicznego. Teraz bardziej mnie pociąga Norwid ekstatyczny, gdzie ironia jest zapomniana. Lubię też Norwida satyryka, choćby świetnego obserwatora emigracji paryskiej.

Obrona (poezji)

- Bronię poezji i metafory przed nadmiarem naturalizmu. W zasadzie jest to sytuacja trudna, bo powinno się bronić prawdy przed fałszem i kłamstwami. Są jednak różne walki. Jest ta zasadnicza o to, by poczucie, że prawda jest lepsza od kłamstwa, nie zaginęło, choć są takie tendencje. Jest jednak zupełnie inna wojna, która nie wiadomo, jak się zakończy. To wojna między kulturą, którą dziedziczyliśmy, gdzie wyobraźnia i metafora odgrywają dużą rolę, a faktami, naturalizmem.

Paryż

- Paryż jest trudnym miastem, właściwie niegościnnym. Ofiarowuje piękne widoki i ulice, ale w sensie ludzkim to nie jest łatwe miasto. Jest w naturze Paryża pewien rodzaj absolutnej akceptacji przybyszów, ale bez ciepła.

Rilke Rainer Maria    

- Rilke, który przeżywał w pewnym momencie jakąś artystyczną i duchową przemianę, potrzebował Cézanne'a.  A Cézanne malował tylko to, co widział. Dzięki niemu Rilke odszedł od neoromantycznych wzlotów do konkretu.

Studenci (amerykańscy) 

- Kiedy miałem zajęcia w Teksasie, w Houston, w ramach tak zwanego creative writing program, moimi studentami byli głównie młodzi poeci i pisarze, często się z nimi przyjaźniłem. Od siedmiu lat jestem w Chicago, to jest normalny wydział, gdzie studenci są nadal sympatyczni, oczytania i inteligentni. Ale nie ma już też bliskości co w Houston. 

 Adam Zagajewski Fot. Andrzej Bołdaniuk

"Świat nieprzedstawiony" 

- Ta książka zwracała się przeciwko pewnemu etosowi lat 60., przeciwko fałszywemu estetyzmowi. Wtedy bardzo chciałem uzdrowić duchową sytuację literatury i przyczynić się do tego, żeby było więcej realizmu, więcej brania pod uwagę surowej, przykrej rzeczywistości.

Włochy 

-  Italia jest takim krajem, który nas nigdy nie zawiedzie. A ludzie we Włoszech są na ogół niezwykle sympatyczni - jeśli akurat nie prowadzą samochodu. Jak wsiądą w samochód i są na autostradzie, nagle zamieniają się w dzikie bestie.

***

Zmarły 21 marca w Krakowie Adam Zagajewski zostanie pochowany w Panteonie Narodowym w podziemiach krakowskiego kościoła Piotra i Pawła w Krakowie. Msza w intencji zmarłego poety odbyła się w niedzielę 11 kwietnia w Bazylice świętego Floriana. W pożegnaniu Adama Zagajewskiego z powodu trwającej pandemii wzięli udział rodzina i najbliżsi. 

Po zakończeniu uroczystości urna z prochami artysty została złożona w bocznej kaplicy świątyni.  - Przeniesienie prochów do Panteonu odbędzie się w lecie - mówił Polskiemu Radiu Robert Piaskowski, pełnomocnik prezydenta Krakowa do spraw kultury.

jp 

– Lem chciał zaświadczyć o tym, co spotkało jego i jego najbliższych w czasie II wojny. Nie mógł niestety o tym powiedzieć w sposób otwarty – opowiadała portalowi Polskiego Radia prof. Agnieszka Gajewska, znawczyni biografii i twórczości Stanisława Lema.

Kliknij w obrazek i przenieś się do nowego serwisu portalu Polskiego Radia – galaktykalema.pl

To unikanie albo swoiste szyfrowanie tematu wojennej traumy miało oczywiście wiele przyczyn. Była tu i najgłębiej osobista niechęć do powrotu do spraw najstraszniejszych (w 1941 roku Stanisław Lem znalazł się w grupie Żydów zmuszonych przez Niemców do wynoszenia zamordowanych z piwnic lwowskiego więzienia "Brygidki" – sam cudem uszedł z życiem), była i próba niewskazywania na swoje żydowskie korzenie.

Mimo wszystko pisarz nie chciał milczeć, choć – jak zaznaczył historyk literatury prof. Jacek Kopciński – nie chciał też mówić wprost.

– Lem uniwersalizował swoje wojenne doświadczenie, pokazał skalę opresji z różnych punktów widzenia. Często jako świadka, czasami z punktu widzenia ofiary. I w różnych powieściach, które pisał przez całe swoje życie, uparcie powracają motywy, które dotyczą chociażby masowych grobów, panicznego lęku wywołanego niewielkim zdarzeniem, chęci ucieczki, myśli o samobójstwie – opowiadała w serwisie galaktykalema.pl. prof. Agnieszka Gajewska.

Z jednej strony zatem można odczytać twórczość Stanisława Lema inaczej – jako mniej lub bardziej zaszyfrowany przekaz rzeczy traumatycznych (np. literacki obraz śmierci przez uduszenie jako nawiązanie do losów rodziny pisarza zamordowanej w Bełżcu) lub po prostu omijanych (jak temat żydowskiego Lwowa).

Z drugiej strony – dzięki zgromadzonym w serwisie galaktykalema.pl informacji – można odtworzyć nieznane dotychczas szerzej wojenne losy Stanisława Lema. Wspomniany wcześniej epizod w "Brygidkach", przebywanie w getcie lwowskim, pracę jako mechanika samochodowego (lub po prostu zbieracza złomu), ukrywanie się w różnych miejscach Lwowa po tzw. aryjskiej stronie.

***

Jak czytać – stosując ten autobiograficzny klucz – książki Stanisława Lema? Jak wyglądały wojenne losy pisarza i jego rodziny? O tym, a także o innych etapach życia autora "Solaris" – w rozdziałach "Biografia" i "Kongres Lemologiczny" serwisu galaktykalema.pl.

jp

8 listopada Józef Hen kończy 100 lat. Wybitny pisarz, publicysta i reportażysta, dramaturg, scenarzysta i reżyser jest jednym z najbardziej wszechstronnych polskich twórców. Literacką sławę zyskał takimi dziełami, jak powieść "Nikt nie woła", beletryzowane biografie "Ja, Michał z Montaigne", "Błazen - wielki mąż" i "Mój przyjaciel król", a także eseistyczna książka "Nie boję się bezsennych nocy" i wspomnieniowe "Nowolipie".

Jest ceniony zarówno przez czytelników dorosłych, którzy przez dekady zaczytywali się w jego dziennikach, jak i przez dzieci, którym autor podarował m.in. "Bitwę o Kozi Dwór", powieść zanurzoną w atmosferze "Chłopców z Placu Broni". A jednak nieraz, jak przyznaje, dopadały go wątpliwości. Wspominając pracę nad dziełem o Boyu, zanotował kiedyś: "ogarnęło mnie w pewnej chwili uczucie, że piszę tę książkę dla nikogo. Wydaje się książki, jakby rzucało się kamień w wodę. Po co się trudzić?".

– Jechałem autobusem z Konstancina do Warszawy – opowiadał o tamtej chwili Józef Hen. – Towarzyszami podróży były jakieś panie i jacyś chłopcy. Zrozumiałem, że nikogo z nich nie obchodzi ani Boy, ani Diderot, ani jego bohaterowie, ani recenzje... Dla kogo więc piszę? Ale potem pomyślałem: są też inne autobusy – mówił pisarz w 2013 roku.

Chuligan salonowy, pisarz, altruista

Urodził się w 1923 roku w Warszawie w rodzinie żydowskiej jako Józef Henryk Cukier. Nazwisko zmienił w 1944 roku. Był najmłodszym z czworga dzieci hydraulika Rubina Cukiera i Chawy Hampel. Wspomnienia z przedwojennego warszawskiego dzieciństwa zawarł w autobiograficznej książce "Nowolipie" (tytuł to zarazem nazwa ulicy na warszawskim Muranowie, gdzie mieszkała rodzina Cukierów). Dzieło ukazało się w 1991 roku.

– Myślę, że do napisania takiej książki potrzebny jest dystans czasowy, zrozumienie pewnych rzeczy, początek nowej nostalgii za tamtymi czasami, za ludźmi – powiedział pisarz w audycji Jerzego Kisielewskiego w 2013 roku. - Ważne jest jednak to, że "Nowolipie" zadedykowałem moim wnukom. Gdy zajmowałem się wnuczką Ewą, zacząłem myśleć o sobie i o dziecku, o tym, jak dziecko staje się dorosłym człowiekiem. "Nowolipie" zatem, poza innymi wątkami, jest badaniem siebie – dodał.

Pisaniem zajmował się od najwcześniejszych lat. Jako 9-latek debiutował w prasie dla dzieci i od razu dostał propozycję współpracy. – Moja historia jako pisarza nie mogła się chyba potoczyć inaczej. Było dla mnie rzeczą naturalną, że będę pisał. Nie myślałem wcale o karierze literackiej, najwyżej o literackiej akceptacji. Karierę zaś chciałem zrobić jako piłkarz albo śpiewak operowy. Pisarstwo było po prostu częścią życia, odkąd skończyłem osiem lub dziewięć lat. Moje pierwsze teksty to listy do "Małego Przeglądu" założonego przez Janusza Korczaka – mówił Józef Hen.

Do czasów dzieciństwa pisarz powrócił także w rozmowie z Katarzyną Stoparczyk. – Uchodziłem za grzeczne dziecko, co mnie denerwowało. O moim starszym bracie mówiono, że to łobuz. Wracał z podwórka posiniaczony, więc ja powiedziałem, że też jestem łobuzem, tylko salonowym – opowiadał pisarz w Polskim Radiu w 2019 roku.

"Salonowy łobuz" to chyba najlepsze określenie dla kogoś, kto wprawdzie nie brał udziału w wybrykach na ulicach Muranowa, ale wywoływał kontrowersje zupełnie innego rodzaju jako uczeń prywatnego żydowskiego Gimnazjum Męskiego im. Magnusa Kryńskiego. – Bardzo ważne były dla mnie wypracowania szkolne. Po jednym z nich nauczycielka zaprosiła mamę na rozmowę. Mama wróciła do domu zaniepokojona, ponieważ nauczycielka powiedziała jej, że jestem altruistą, i nikt nie wiedział, czy to dobrze czy źle – opowiadał pisarz w 2017 roku, gdy został uhonorowany Nagrodą im. Jana Parandowskiego przyznawaną przez polski PEN Club.

Epoka koszmaru

We wrześniu 1939 roku Józef Cukier miał iść do liceum, ale wojna pokrzyżowała te plany. Wkrótce rozpoczęła się jego wojenna tułaczka, którą w 1947 roku opisał w dobrze przyjętej książce "Kijów, Taszkient, Berlin". Początek wojny - czas niemieckich bombardowań - spędził w Warszawie, potem przedostał się do Białegostoku, stamtąd zaś do Lwowa. Pracował przy budowie drogi Kijów-Lwów.

W 1941 roku, po ataku Niemiec na ZSRR, zaczął uciekać na wschód. Próbował - bezskutecznie - zaciągnąć się do Armii Andersa. Został za to schwytany przez Sowietów i wcielony do armii ZSRR, z której udało mu się zbiec do Taszkientu. Następnym przystankiem jego włóczęgi była Samarkanda, gdzie poznał przyszłą żonę Irenę Lebewal.

W 1944 roku zrealizował w końcu zamiar bycia żołnierzem i wstąpił do 2. Armii Wojska Polskiego. Został korespondentem wojennym i debiutował w prasie żołnierskiej jako poeta. Wtedy pseudonim literacki "Hen" stał się jego nazwiskiem. Razem z armią przez Lublin, Rzeszów, Dębicę, Tarnów i Bochnię doszedł do Krakowa. Tam nagrodzono go Krzyżem Walecznych, tam też poślubił Irenę. W 1947 roku powrócił do Warszawy.

W czasie wojny Józef Hen stracił część rodziny. Jego ojciec zginął w obozie w Buchenwaldzie w 1945 roku, brat, zesłany do łagru, zaginął bez wieści, a siostrę Mirkę pod Lwowem zamordowali Ukraińcy. 

W latach stalinizmu pisarz starał się zachować niezależność. Nie wstąpił w szeregi PZPR, nie przyjął poetyki socrealizmu, próbował za to z nim polemizować, wydając powieść "Dziwne miasto" (1954), którą po latach oceniał jako pomyłkę, ponieważ została odczytana zupełnie odwrotnie, niż zakładał.

– Mam tyle przeżyć z czasów wojny i po niej, z czasów stalinowskich, że wystarczyłoby ich na wiele lat pisania. Chciałbym, żeby współczesność była nudna, spokojna – wyznał Józef Hen w Polskim Radiu w 2018 roku.

Między pochwałą a odrzuceniem

Okres PRL to dla Józefa Hena lata bogatych doświadczeń literackich, społecznych i politycznych. Krytykowany często w kręgach partyjnych za "zbyt zachodnią" perspektywę niektórych dzieł, był zarazem doceniany za swój bezsprzeczny talent, dzięki któremu zyskał nie tylko państwowe nagrody(m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski w 1964 roku), lecz także znaczące funkcje - w latach 1966-1968 oraz 1978-1980 był wiceprezesem oddziału warszawskiego Związku Literatów Polskich, a później - aż do rozwiązania organizacji - jej prezesem (1980-1983).

W latach antysemickiej nagonki był atakowany przez tzw. moczarowców, a po 1968 roku, naciskany przez władze do wyjazdu z kraju, był przez kilka lat traktowany jako persona non grata i stracił możliwość wydawania swoich dzieł. Nawiązał wtedy współpracę z paryską "Kulturą", gdzie w latach 1969-1972 publikował opowiadania pod pseudonimem Korab. W roku 1976 roku podpisał tzw. "List 101" popierający postulaty i sygnatariuszy "Listu 59" pisanego przeciwko planowanym zmianom w Konstytucji PRL.

Przez cały czas intensywnie pracował piórem, nawet wtedy, gdy nie miał pewności, czy zostanie wydrukowany. Tworzył prozę, pisał reportaże i scenariusze filmowe, z których niektóre także sam reżyserował (m.in. "Autobusy jak żółwie", 1963). Wiele jego utworów - przede wszystkim powieści historyczne - zostało wówczas zekranizowanych.

"Praca jest dla mnie prawdziwym życiem"

Po 1989 roku Józef Hen, będąc już autorem kilkudziesięciu książek i mnóstwa scenariuszy, nie zmniejszył pisarskiego tempa. Wręcz przeciwnie: zwykle co dwa lata, a czasem częściej, ukazuje się jego nowa książka. Najczęściej to kolejny tom dziennika. Ostatni – jak dotąd – nosi tytuł "Bez strachu" (wyd. 2020). W marcu 2018 roku pisarz mówił w Polskim Radiu:

– Chciałbym zakończyć notowanie swoich refleksji, notowanie świata, ale to się nie udaje. Rzeczywistość wciąż mnie atakuje, ale staram się pisać o swoich sprawach, jeśli się da, to literackich, by nie zastępować gazety. Nowa książka się zbiera – powiedział. Dzieło, które zapowiadał, ukazało się w październiku 2018 roku jako diariusz pod tytułem "Ja, deprawator".

W grudniu tego samego roku Józef Hen, rozmawiając o książce z Andrzejem Franaszkiem, przyznał: "nie spodziewałem się, że tworzę książkę". – Po prostu gdy czytałem coś albo nie mogłem spać, przychodziła mi myśl do głowy, a ja zawsze mam notes koło łóżka i długopis i notuję to – mówił.

Józef Hen nie ukrywa, że nie może żyć bez pisania. W 2016 roku stwierdził wprost: "praca jest dla mnie prawdziwym życiem". – Gdy mówią mi: "pojedź na wypoczynek", odpowiadam: "nie ma nic bardziej męczącego niż wypoczynek" – powiedział w rozmowie z Marcinem Pestą.

mc